Turquia

Turquia Türkiye Cumhuriyeti (turc)
Bandièra Escut d'armas
Localizacion
Capitala Ankara 39° N, 36° E
Ciutat mai granda Istambol
Lengas oficialas Turc
Gentilici Turc, Turca
Forma de govèrn Republica unitària
President Recep Tayyip Erdoğan
Superfícia 37en
• Totala 783 562 km²
• Aiga {1,3 %
Populacion 18en
• Totala (2013) 76 667 864 ab.
• Densitat 98 ab./km²
ISO 3166 Tr
Domeni internet .tr

Turquia (en turc: Türkiye), oficialament la Republica de Turquia (en turc: Türkiye Cumhuriyeti), es un estat transcontinental escambarlat subre los continents europèu e asiatic. Confronta Bulgaria al nòrd-oèst, Grècia a l'oèst, Georgia al nòrd-èst, Armenia, Iran e l'exclava de Naxçıvan (part d'Azerbaitjan) a l'èst, e Iraq e Siria al sud. Es bordada per la mar Negra al nòrd, la mar Egèa a l'oèst e la mar Mediterranèa al sud.

Turquia es una republica constitucionala, democratica e unitària, que foguèt establida dempuèi la casuda de l'Empèri Otoman en 1923. La capitala n'es Ankara mas Istambol n'es lo centre economic, industrial e cultural emai l'aglomeracion mai poblada.

Geografia

Article detalhat: Geografia de Turquia.

Geografia fisica

Topografia de Turquia.

Turquia s'estend principalament sus la peninsula d'Anatolia que se situa entre lei continents europèu e asiatic. Es ansin enviroutada per la Mar Negra au nòrd, la Mar Egèa a l'oèst e la Mar Mediterranèa Orientala au sud. Dins lo nòrd-oèst, se troba tanben la Mar de Marmara qu'es una mar interiora pichona que fa la joncion entre leis Estrechs. Son relèu es dominat per lei doas cadenas montanhosas anatolianas, orientadas èst-oèst, que son lei Monts Taurus au sud e la Cadena Pontica au nòrd. Plusors montanhas i passan 3 000 mètres d'altitud. Dins l'èst dau país, lei doas cadenas se jonhon e forman un plan d'altitud fòrça auta. Mai d'una cima i passa 5 000 mètres coma lo Mont Ararat (5 165 m) qu'es la montanha pus auta de Turquia.

Entre lei doas cadenas, se situa lo plan anatolian qu'es una region d'altitud auta amb un nivèu mejana de 1 132 mètres. Es una zòna relativament traversuda formada de valats mai ò mens parallèls. L'origina d'aquelei relèus es variabla mai generalament dictada per la preséncia de relèus ancians parcialament usats ò de vaus fluvialas s'escolant vèrs la Mar Egèa. Lei regions litoralas ocupan generalament una superfícia limitada entre lei mars enviroutant lo país e lei premierei montanhas qu'apareisson rapidament. Pasmens, quauquei plans litoraus existisson que son formadas per un deltà fluviau en Anatolia ò per lo plan dau sud de Tràcia dins la partida europèa dau territòri turc.

Lei rius d'Anatolia pòdon presentar una longor importanta (1 150 km per Halys, 824 km per Sakarya) mai an generalament de debits febles en causa de la quantitat limitada de precipitacions. Doas excepcions se situan dins la region sud-èst d'Anatolia que son lei dos fluvis majors d'Orient Mejan, Eufrates e Tigre, que se forman gràcias ai precipitacions pus importantas dei regions orientalas. S'escolan en direccion dau Golf Persic e son de fònts importantas d'aiga per lo país.

Clima

Esquèma climatic de Turquia (segon la classificacion de Koppen).

Situada au nòrd-èst de la Mar Mediterranèa e au sud de la Mar Negra, Turquia fa principalament partida de la zòna climatica mediterranèa amb d'ivèrns doç e d'estius secs e cauds. Pasmens, aquel esquèma presenta de variacions importantas entraïnadas per lo relèu. D'efèct, aquelei montanhas pòdon blocar lo movement dei massas d'èr ò demenir la temperatura mejana.

Au sud e a l'oèst, lei regions litoralas de la Mar Mediterranèa e de la Mar Egèa an d'ivèrns fregs e plujós e d'estius cauds e relativament secs. Lei precipitacions anualas i varian entre 500 e 1 300 mm. Son generalament pus importantas a l'oèst. Au nòrd, la region litorala de la Mar Negra a de precipitacions regularas e pus importantas en causa de l'influéncia dei massas d'èr umid que se forman au dessús de la mar. Au contrari dei regions mediterranèas e egèas, son pus importantas a l'oèst onte agantan un nivèu mejan de 2 500 mm.

Lei montanhas situadas lòng dau litorau moderan l'influéncia dei mars e favorizan l'emergéncia de trachs climatics continentaus. Lei sasons i son pus marcadas e leis ivèrns pus fregs, especialament dins lei regions orientalas onte l'altitud aumenta. Dins lei zònas d'altitud fòrça auta, lo clima vèn montanhard amb d'ivèrns fòrça fregs amb de temperaturas de -30 a -40°C. Lei montanhas litoralas limitan tanben lei precipitacions mejanas dins lei regions interioras que son d'aperaquí 400 mm.

Demografia

Populacion e zònas de poblament

En 2013, la populacion de Turquia agantava oficialament 76,7 milions d'abitants. Dins lo corrent dau sègle XX, conoguèt una aumentacion rapida de 13,3 milions d'abitants en 1927, a 31,3 milions en 1965, 57,0 milions en 1990 e 72,1 milions en 2005. L'alentiment d'aquela creissença es limitat en causa dau taus de fertilitat permetent lo renovalament dei generacions (2,07 enfants/frema en 2013), d'una esperança de vida importanta (76,9 ans en 2013) e d'una populacion relativament jova.

Aquela populacion se concentra principalament dins lei zònas litoralas, dins lo centre dau país a l'entorn d'Ankara e dins lei regions sud. Lei vilas pus importantas se situan dins aquelei regions. La pus importanta es Istambol (13,8 milions d'abitants en 2013) que se situa lòng de Bosfòr. Es una metropòli majora e fòrça anciana dau continent europèu que sa region es la pus poblada de Turquia amb d'autrei vilas importantas coma Esmirna (2,8 milions d'abitants en 2013) ò Brossa (1,8 milions en 2013). La segonda vila de Turquia es la capitala Ankara que teniá una populacion de 4,4 milions d'abitants en 2013. Enfin, lo litorau mediterranèu e leis autrei regions dau sud assostavan leis autrei vilas importantas coma Adana (1,6 milions en 2013), Gaziantep o Aintab (1,5 milions), Icòni (1,1 milions) e Adàlia (1,0 milion). Lo taus d'urbanizacion èra de 70% en 2010 e aumentava de 1,7%/an. Lei regions mens pobladas se situavan dins lo plan anatolian e dins lei regions autas de la Cadena Pontica, dei monts Taurus e dei montanhas orientalas.

Minoritats etnicas

La populacion de Turquia es magerament formada de Turcs que representavan en 2008 entre 70 e 75% de la populacion totala. Tres minoritats son oficialament reconegudas per lo Tractat de Lausana que son lei Grècs, leis Armènis e lei Josieus. Pasmens, aquelei grops son fòrça minoritaris e representavan mens de 0,1% de la populacion en 2005. Dins aquò, de minoritats etnicas importantas existisson au sen de la populacion musulmanas. An ges d'estatut oficiau mai pòdon formar d'ensems importants.

Ansin, lei Curds, subretot installats dins lo sud-èst dau territòri, representavan aperaquí entre 15 e 23% de la populacion turca. Son originaris de tribús iraninas installadas dins la region dins lo corrent dau millenari I avC. La màger part dei Curds es musulmana sunita. Fins au sègle XIX, aquelei tribús èran una fònt d'agitacion periodica e la poissança otomana aguèt de dificultats per lei sometre. Après la fondacion de la Turquia modèrna, foguèron integrats dins lo país novèu sota lo nom de « Turcs dei Montanhas ». Pasmens, aquela integracion demorèt en realitat fòrça teorica e deviá respectar lo dògma oficiau de l'unitat de la nacion turca. Sa basa èra la participacion de caps curdes a la vida politica turca — certanei venguèron ministres — en cambi de crèdits per sei fèus electoraus. En retorn, lei revendicacions culturalas e autonòmistas de la region èran defendudas. Pasmens, dins leis annadas 1970, aqueu sistèma conoguèt una crisi en causa de la manca de desvolopament de la region e de l'escart entre lei caps e lo pòble curdes. Entraïnèt l'aparicion d'una oposicion nacionalista curda puei un conflicte militar lòng e saunós entre lo govèrn centrau e mai d'una guerilha. Aquela guèrra es totjorn en cors en despiech d'una demenicion de l'intensitat dei combats dins lo corrent deis annadas 2000.

Leis Arabis seriàn la segonda minoritat de Turquia. Son nombre es generalament entre 1,0 et 1,5 milions d'individús que son installats lòng de la frontiera siriana. Son musulmans sunitas ò alawites. Pasmens, existís tanben una minoritat bosniaca qu'es fòrça mau coneguda e estimada de còps a quatre milions d'abitants. Es principalament presenta dins lei vilas importantas de la mitat orientala e sa formacion sembla liada ai guèrras d'Iogoslavia car lo recensament oficiau de 1965 enregistrèt mens de 20 000 Bosniacs. Dins lei regions nòrd-orientalas, se troba tres minoritats mens importantas que son lei Zazas (700 000 personas) un pòble iranian musulman sunita ò alevis, leis Azèris (300 000 personas) e lei Lazes (entre 250 000 e 500 000 personas) que son un pòble sunita originari de Caucàs installat entre lo nòrd-èst de Turquia e Georgia. Enfin, existís una minoritat de Ròms que son nombre es estimat entre 500 000 e 700 000 abitants.

Lengas

Lengas principalas de Turquia.

Lo turc es la lenga oficiala de Turquia. En 2007, èra la lenga principala de 84% de la populacion. Lei lengas dei tres minoritats (Grècs, Armenians, Josieus) oficialament reconegudas an un estatut assegurat per lo Tractat de Lausana. Pasmens, lo nombre de locutors es fòrça limitat en causa de la feblesa numerica dei tres grops : lo grèc èra la lenga premiera de 0,06% de la populacion, l'armèni de 0,07% e lei lengas parladas per lei comunautats josievas de 0,01%.

Leis autrei lengas an ges d'estatut e son utilizacion es sovent mau considerada per leis autoritats maugrat de demandas de reconóissança regularas, especialament de part de la minoritat curda. En 2007, lo curd èra parlat la lenga premiera d'aperaquí 12% de la populacion e lo zazaki, lenga pròcha dau curd parlada per lei Zazas, de 1,01%. L'arabi èra la darrièra lenga parlada per mai de 1% deis abitants (1,38%). Totei leis autrei lengas èran fòrça minoritàrias amb 0,28% de la populacion per leis autrei lengas d'origina turca, 0,23% per lei lengas d'origina balcanica, 0,12% per lo laz e 0,18% per leis autrei lengas de la region de Caucàs.

Religions

L'islam es la religion majoritari de la populacion turca (entre 96,4 e 99,0% en 2012). Faguèt son aparicion en Anatolia tre lo periòde dei conflictes entre Arabis e Bizantins mai son implantacion vertadiera acomencèt au sègle XI amb l'installacion dei Turcs Seldjokides dins la peninsula. Es devesit entre diferentei brancas. En causa de l'abséncia d'estatisticas oficialas regardant lo nombre de fidèus d'aquelei brancas, la reparticion entre elei es mau coneguda. Lo sunisme (entre 70 e 85%) es la pus importanta e se troba dins totei lei regions dau país. Es plaçat sota la tutèla d'un Ministèri deis Afaires religiós.

La libertat religiosa es teoricament assegurada per la constitucion. Lei minoritats religiosas musulmanas son formadas de movements chiistas ò d'inspiracion chiista. La premiera es l'alevisme (entre 10 e 25%), una branca eterodòxa de l'islam eissit dau chiisme duodeciman. Se formèt en Anatolia au sègle XIII e conoguèt una importància gròssa amb lo còrs dei janissaris que plusors soudats l'avián adoptat. Pasmens, après la casuda dei janissaris, venguèt la buta de mai d'una campanha de repression de part deis autoritats otomanas ò turcas. Es principalament implantat dins lei regions orientalas. La segonda es formada per lo chiisme jafari (4%). Enfin, dins lo sud, se troba una minorita alawista (0,5%) qu'es tanben una branca eterodòxa que s'es formada a partir dau chiisme.

Segon lo Tractat de Lausana, quauquei religions — lo judaïsme e de brancas dei Glèisas Ortodòxa e Armenia — an un estatut protegit de minoritats religiosas oficialament reconegudas per lo govèrn turc. Pasmens, aquel ensems de comunautats son fòrça minoritàrias e representan mens de 0,5% de la populacion.

Istòria

Article detalhat: Istòria de Turquia.

Preistòria

Lei traças pus vièlhas de preséncia umana sus lo territòri de la Turquia actuala datan d'aperaquí 2,6 milions d'annadas. En causa de sa posicion entre Euròpa, Africa e Asia, la region foguèt rapidament poblada. L'installacion d'Homo sapiens sembla de datar de 27 000 avC e de culturas umanas se desvolopèron en Anatolia tant a partir dei populacions localas qu'a partir deis influéncias vengudas de Mesopotamia. La metallurgia (coire) apareguèt dins lo corrent dau milleni VI avC. Enfin, vèrs lo milleni IV avC, se formèt la premiera civilizacion anatoliana.

Antiquitat

Evolucion territòriala d'Urartu entre 743 e 700 av. JC.

Dins lo corrent de l'Antiquitat, Anatolia foguèt la region d'origina de plusors civilizacions fins au sègle VI avC. Au milleni III avC, èra dominada per lei Hattis dau centre de la peninsula e, regualarament, sota l'influéncia economica deis estats poderós de Mesopotamia coma l'Empèri d'Akkad ò lo Premier Empèri Assirian. Puei, a partir dau sègle XVII, l'aparicion de la civilizacion itita entraïnèt la formacion d'un empèri poderós que demorèt en plaça fins a son afondrament au sègle XII avC, probablament destruch per lei Pòbles de la Mar. Après leis Ititas, leis estats principaus d'Anatolia foguèron lei principats neo-ititas, Frígia e Urartu. Pasmens, la region acomencèt de passar pauc a pauc sota lo contraròtle de sei vesins, especialament leis Assirians que dominèron l'Orient Mejan fins a la fin dau sègle VII avC. Conquistèron lo sud-oèst de la peninsula.

L'Empèri Aquemenida que succediguèt a l'Empèri Assirian coma poissança principala de la region dins lo corrent dau sègle VI avC conquistèt la peninsula anatoliana, compres lei ciutats-estats grègas situadas lòng de la Mar Egèa que venguèron l'enjòc de conflictes recurrents còntra lei ciutats de la Grècia Antica. Au sègle IV avC, l'armada d'Alexandra lo Grand conquistèt la region que foguèt integrada au monde ellenic. A partir dau sègle II avC, Roma venguèt l'arbitre dei conflictes entre estats ellenics que foguèron annexats a cha un. En despiech de mai d'una temptativa pèrsa, Anatolia demorèt sota lo contraròtle de l'Empèri Roman fins a la fin de l'Antiquitat.

Periòde bizantin

Extension de l'Empèri Bizantin entre 1025 e 1204.

A la fin de l'Antiquitat, lo territòri de la Turquia actuala fasiá partida de l'Empèri Roman d'Orient que dispareguèt solament en 1453. Son Istòria es lònga mai se pòu devesir entre plusors periòdes distints. Premier, l'Empèri mantenguèt sei posicions en Orient e reconquistèt una partida dau bacin mediterranèu durant lo rèine de Justinian (527-565). Puei, après un conflicte lòng còntra lei Sassinidas de 602 a 628, l'Empèri s'afebliguèt e deguèt luchar per sa subrevida fins a la fin dau sègle IX còntra leis invasions deis Arabis e dei Bulgars qu'ocupèron la màger part dei províncias bizantinas. Anatolia, que sei regions orientalas foguèron perdudas, venguèt alora lo còr de la poissança bizantina. Ansin, au sègle X, sei ressorsas umanas e economicas foguèron a l'origina dei reconquistas bizantinas dins lei Balcans e en Orient Mejan. Pasmens, en 1204, una crisi de succession entraïnèt lo pilhatge de Constantinòple e la division de l'Empèri que foguèt solament restaurat en 1261. En despiech de la reconquista de la capitala en 1261, l'Empèri retrobèt jamai sa poissança passada. Anatolia passèt alora sota lo contraròtle de populacions turcas vengudas d'Asia.

Premiereis expansions turcas en Anatolia

Lei conflictes recurrents entre l'Empèri Bizantin e leis estats musulmans entraïnèron lo sota-poblament de l'estèpa centrala d'Anatolia. Dins lo corrent dau sègle XI, de Turcomans acomencèron de s'interessar a aquela region. Lei Bizantins assaièron de s'i opausar mai foguèron desfachs per lei Turcs Seldjokides a Manzikert. Aprofichant lo resultat d'aquela batalha, divèrsei populacions turcas formadas de nomadas cercant de pasturgatges per sei tropèus ò de guerriers dei marchas musulmanas frontalieras dau territòri bizantina ocupèron Anatolia. A partir de 1080, un Seldjokide fondèt lo Sultanat de Rom e acomencèt l'unificacion d'aquelei populacions. Dominèt a cha pauc lo centre de la peninsula e vassalizèt — mai ò mens car de resisténcias demorèron — leis autrei principats anatolians turcs.

La lucha lònga còntra l'Empèri Bizantin — qu'èra tornarmai una poissança majora dempuei lo sègle X — foguèt un factor d'aquela unificacion. En 1176, la desfacha bizantina de Myriokephalon foguèt una etapa importanta dau mantenement dei Seldjokides en Anatolia. Puei, lo pilhatge de Constantinòple en 1204 per lei Crosats entraïnèt lo declin definitiu de l'Empèri e consacrèt la posicion dominanta dei Turcs dins la peninsula. Pasmens, dins lo corrent dau sègle XIII, lei Seldjokides de Rom deguèron acceptar la senhoriá dei Mongòls e lo sultanat dispareguèt au sègle XIV après l'afebliment de la poissança mongòla.

Premiera expansion otomana

Expansion de l'Empèri Otoman de 1307 a 1490.

La dinastia otomana migrèt en Anatolia per fugir l'expansion mongòla en Asia. Vèrs 1280, sota la direccion d'Osman I^èr, èra installada sus un territòri frontalier de l'Empèri Bizantin en declin. Aquela posicion li permetèt de se concentrar sus la lucha còntra lei Bizantins e de ganhar un prestigi important. Puei, en 1326, la conquista de Bursa li permetèt d'establir sa capitala dins una vila importanta e d'acomençar la formacion d'un estat vertadier. Son fiu Orhan (1324-1360) contunièt d'estendre lo territòri otoman amb la conquista dau sud de la Mar de Marmara. Puei, capitèt de passar leis Esterchs e d'ocupar lo sud de Tràcia.

En 1361, la presa d'Andrinòple per Murad I^èr (1360-1389) transformèt lo sultanat otoman en una poissança importanta. I installèt sa capitala e conquistèt lo sud de Bulgaria. Pasmens, son armada èra encara subretot compausada de cavalariá, çò que l'empachèt d'atacar lei fortificacions dei vilas bizantinas pus importantas. Deguèt tanben se defendre còntra una coalicion formada de princes de Serbia e de Karaman. Lei Turcs de Karaman foguèron vencuts en 1388 e lei Sèrbs en 1389 au Camp dei Mèrles. Pasmens, Murad I^èr i foguèt tuat. Sa mòrt laissèt l'Empèri dins una posicion malaisada en despiech de sa poissança novèla. Dins lei territòris europèu, una aristocracia militara s'èra talhada de fèus e menava una guèrra d'agariment quasi permanenta còntra leis estats crestians mentre que, dins lei regions orientalas, lei tribús e principats turcs vassaus èran una fònt d'agitacion en causa de sa volontat d'autonòmia.

Ansin, son successor Bajazet I^èr (1389-1402) deguèt mantenir un equilibri precari per perseguir l'expansion en Euròpa ont Ongria èra una menaça importanta e per gardar son contraròtle en Anatolia. En 1396, ganhèt la batalha de Nicòpolis còntra leis Ongrés e lei chivaliers occidentaus venguts a son ajuda. Pasmens, menèt sensa succès dos sètges de Constantinòple e aguèt de dificultats per sometre lei tribús d'Anatolia. Òr, la region èra venguda un refugi per leis enemics de Tamburlan que decidiguèt d'organizar una campanha per sometre la peninsula. En 1400, obtenguèt lo sostèn dei principats turcs locaus còntra Bajazet que foguèt desfach e capturat a Ankara en 1402. Lo venceire restaurèt l'autonòmia dei principats, especialament aqueu de Karaman, e lei quatre eiretiers dau Sultanat Otoman acomencèron una guèrra civila lònga entre elei per la succession.

La restauracion e l'apogèu de l'Empèri Otoman

La restauracion de la poissança otomana e la conquista de Constantinòple

Expansion territòriala de l'Empèri Otoman de 1307 a 1683.

Après la mòrt de Bazajet I^èr, la guèrra civila, dicha interrègne otoman, se debanèt de 1403 a 1413. S'acabèt per la victòria de Mehmet I^èr (1413-1421). Amb son fiu Murat II (1421-1451) que li succediguèt, restaurèron la poissança otomana dins lo nòrd e lo sud-oèst d'Anatolia. Franc de Karaman que venguèt un estat tampon entre lo territòri otoman e lei possessions sirianas dei Mamelocs d'Egipte, lei principats turcs de la region deguèron tornarmai se sometre. En Euròpa, leis estats crestians foguèron vencuts a Varna (1444) e dins la region de Kosova (1448). Aquò permetèt ais Otomans de conquistar una partida importanta dei Balcans e d'isolar definitivament Constantinòple.

Sota lo rèine de Mehmet II lo Conquistaire (1451-1481), leis Otomans conquistèron Constantinòple en 1453 e lei darriereis estats bizantins entre 1460 e 1461. Puei, conquistèt la màger part dei regions occidentalas dei Balcans (Grècia, Serbia, Bòsnia, Albania) còntra lei Crestians. Totjorn còntra lei Crestians, prenguèt lo contraròtle dei comptadors genoés dau sud de Crimèa. Pereu, i vassalizèt lei Tatars de Crimèa. Enfin, en Anatolia, conquistèt lo principat de Karaman onte lei tropas otomans chaplèron mai d'un nomada turcoman. Aquò foguèt per la seguida a l'origina de revòutas dins lo sud en causa dau ressentiment de la populacion. Aquelei victòris permetèron au sultan Mehmet II de se presentar coma lo campion de l'islam sunita e lo continuaire de l'Empèri Bizantin e dau Califat Islamic. Aquò favorizèt l'emergéncia de l'idèa d'un empèri universau per lei Turcs e lei non Turcs e per lei musulmans e lei non musulmans. Ansin, Mehmet II creèt lo millet (« comunautat ») dei crestians ortodòxs per leis integrar au sen de la societat otomana.

Son successor Bazajet II (1481-1512) deguèt faciar divèrsei dificultats entraïnadas per l'expansion rapida dau rèine precedent. En Euròpa, capitèt d'obligar Ongria e Polonha-Lituània de reconóisser la senhoriá otomana sus Valaquia e Moldàvia. Pasmens, la menaça principala dau periòde apareguèt lòng de la frontiera orientala de l'Empèri après la reünificacion de Pèrsia per la dinastia safavida qu'adoptèt lo chiisme duodeciman coma mejan d'unificacion dei pòbles diferents dau plan iranian. Divèrsei populacions turcomanas d'Anatolia, totjorn ostilas ais Otomans, se ralièron ai Safavidas e certanei se convertiguèron tanben au chiisme (duodeciman ò alevi). La question politica dau contraròtle dei Turcomans d'Anatolia se doblèt donc d'una question religiosa. En 1511, aquò entraïnèt una revòuta majora d'Anatolia còntra leis Otomans. Lo fiu de Bazajet II, Selim I^èr (1512-1520) capitèt alora de raliar lei faccions bellicistas, especialament lei Janissaris, de la Cort per organizar un còp d'estat e remplaçar son paire coma sultan après una guèrra civila còntra sei fraires (1509-1512).

L'apogèu de l'Empèri Otoman

Dins lo corrent de son rèine, Selim I^èr capitèt de menar plusors campanhas brutalas còntra aquelei menaças. Ansin, de revòutas turcomanas foguèt reprimidas d'un biais saunós en Anatolia, especialament en 1519. Còntra lei Safavidas, ataquèt Pèrsia e ganhèt la batalha de Chaldiran (1514). Aquò permetèt d'obligar leis Iranians a la prudéncia. Pasmens, leis Otomans poguèron pas lei sometre definitivament en causa dei dificultats logisticas per perseguir son advèrsari dins lei montanhas de la region e de combats regulars entre lei dos empèris se debanèron fins au sègle XVII. Puei, còntra lei Mamelocs d'Egipte que s'èran aliats ais Iranians, Selim ganhèt la batalha de Marj Dabiq (1516) onte la màger part dei fòrças egipcianas foguèron exterminadas gràcias a la superioritat tecnologica otomana. En 1517, Egipte e Siria foguèron annexadas e lo darrier califa abbassida capturat. A sa mòrt, lo califat passèt a la dinastia otomana qu'establiguèt ansin sa primautat sus lo mond otoman. En mai d'aquò, lo sultan otoman venguèt lo protector oficiau dei luòcs sants d'Arabia.

Son successor foguèt Soliman lo Magnific (1520-1566) que son rèine marquèt l'apogèu de l'Empèri Otoman. D'efèct, en 1526, la victòria otomana de Mohács entraïnèt l'afondrament d'Ongria e li permetèt de'n conquistar lei regions centralas. Dins aquò, mau capitèt de prendre Viena en 1529. Après aquela revirada, lo conflicte contunièt còntra leis Austrians, lei Venecians e lei princes balcanics encara independents. Lei combats foguèron generalament indecís mai la patz signada en 1562 donèt ais Otomans la supremàcia navala en Mediterranèa Orientala. Sus lo frònt safavida, leis armadas otomanas anientèron de revòutas turcomanas novèlas (1526-1527) e conquistèron Bagdad (1534) e Basra (1547). En revènge, en despiech d'avançadas en Anatolia Orientala, la resisténcia safavida demorèt fòrta en Azerbaitjan onte lei campanhas de Soliman mau capitèron. Pasmens, en 1555, lo tractat de patz d'Amasya fixèt una frontiera favorabla a Istambul. Enfin, au sen de l'Empèri, Soliman realizèt una òbra legislativa importanta. La lèi islamica, que lo sultan podiá pas modificar, venguèt la referéncia suprèma mai Soliman adoptèt tanben plusors còdis suplementaris, que podián èsser reformats per lo poder politic, per regir d'aspècts penaus, fiscaus e fonsiers. Aquela òbra venguèt la basa dei lèis otomanas per tres sègles.

L'aplant de l'expansion e lo començament dau declin de l'Empèri Otoman

Après la mòrt de Soliman lo Magnific, la màger part de sei successors foguèron incompetents e incapables de defugir la division deis elèits otomanas entre de faccions rivalas luchant per contraròtle lo poder e lei richessas de l'Empèri. Lei Janissaris aguèron un ròtle important dins aquela decadéncia tant dins lei províncias onte formèron a son profiech una feudalitat novèla que dins la capitala ont esitèron pas de defendre seis interès per fòrça, compres còntra certanei sultans. Ansin, l'Empèri Otoman. A la fin dau sègle XVII, aviá perdut sa supremacia militara sus lo continent europèu.

Pasmens, lo declin de l'armada otomana foguèt lòng e plusors visirs energics, especialament aquelei de l'Ostau Köprülü, foguèron a l'origina de ressauts periodics. Ansin, en 1570-1571, una guèrra novèla còntra la Republica de Venècia permetèt de conquistar Chipre. Dins aquò, la desfacha navala de Lepanta (1571) entraïnèt la pèrda de desenaus de milièrs de soudats experimentats e la restauracion de la superiotat navala deis estats crestians. En 1648, leis Otomans desbarquèron dins l'illa veneciana de Creta entraïnant lo començament d'una guèrra lònga que s'encalèt en causa dau sètge saunós e malaisat de Candia (1648-1669). Lo conflicte s'acabèt per una victòria malaisada que permetèt l'annexion de Creta. Dins lo rèsta d'Euròpa, leis Otomans vassalizèron mai d'un estat d'Euròpa Centrala e conquistèron la Podolia polonesa. Pasmens, en 1683, lo segond sètge de Viena s'acabèt per una desfacha novèla en fàcia d'una coalicion europèa menada per Àustria. Aquela revirada foguèt lo començament dau reculament dau territòri otoman en Euròpa. Fins a 1739, d'autrei conflictes aguèron luòc còntra leis Austrians e lei Venecians. Leis Otomans foguèron tornarmai vencuts en 1718 mai venceires en 1739. Venècia perdiguèt definitivament sei possessions grègas e leis Otomans gardèron lo contraròtle de Serbia e d'Oltènia parcialament ocupadas per Àustria après 1718. Aquela frontiera demorèt alora establa fins a 1878.

A la fin dau sègle XVI, l'armada otomana averèt tanben una tiera de batalhas còntra lei Safavidas que li permetèt d'ocupar Azerbaitjan. Pasmens, leis Iranians contunièron la lucha dins lo corrent dau sègle XVI. Reconquistèron Azerbaitjan e ocupèron tanben Bagdad de 1624 a 1638. Un tractat de patz foguèt finalament signat en 1638 laissant Mesopotamia ais Otomans e Azerbaitjan ai Safavidas. Puei, maugrat quauquei conflictes còntra leis estats successors de l'Empèri Safavida, aquela frontiera demorèt relativament establa fins a l'afondrament de l'Empèri Otoman.

Enfin, a partir de la fin dau sègle XVII, l'emergéncia de l'Empèri Rus menacèt lei regions e leis estats vassaus deis Otomans lòng dau litorau nòrd de la Mar Negra. D'efèct, sota Pèire lo Grand (1682-1725), lei Rus assaièron un premier còp d'ocupar aquela region. Pasmens, deguèron se retirar en causa de l'alunchament de sei basas e de la resisténcia dei Tatars de Crimèa e dei tropas otomanas. Aquò cambièt a cha pauc dins lo corrent dau sègle XVIII gràcias a l'expansion russa en direccion dau sud que li permetèron de melhorar la logistica. En 1768, una guèrra novèla acomencèt marcada per l'ocupacion russa de Moldàvia e de Valaquia, per l'invasion de Crimèa en 1771 e per la destruccion d'una partida de la flòta otomana per una esquadra vengut de la Mar Baltica. Se de tensions intèrnas obliguèron lei Rus d'arrestar lo conflicte en 1774, lo tractat de patz èra desfavorable ais Otomans que deguèron reconóisser l'independéncia dau Khanat de Crimèa e acceptar una frontiera lòng dau Bug meridionau. Après lo reglament dei desòrdres intèrns rus, lo Khanat foguèt tornarmai envaït per lei Rus e annexat en 1783. Coma la pèrda de territòris poblats per de musulmans èra un còp sevèr còntra lo prestigi otoman, lei Turcs assaièron dos còps de reconquistar la peninsula mai aquelei temptativas s'acabèron per de desfachas en 1792 e en 1812. Agravèron lo reculament de l'Empèri que deguèt cedir lo nòrd de Dnièstre puei la region de Bessaràbia.

Lo reculament de l'Empèri Otoman

La pèrda de Crimèa e lei desfachas còntra Russia entraïnèron una presa de consciéncia au sen d'una partida deis elèits otomanas de la necessitat de reformar e de modernizar l'Empèri. Pasmens, aquò mau capitèt en causa de la resisténcia dei mitans conservadors. Pereu, entraïnèron d'interrogacions (la Question d'Orient) dins leis autrei capitalas europèas sus l'avenir de l'Empèri. Tres factors principaus dictèron alora la politica dei poissanças crestianas : lo sostèn ai movements politics dei populacions crestianas (autonòmia e de còps independéncia), lo mantenement de l'Empèri qu'èra considerat coma una garantida de l'estabilitat regionala e la limitacion de la poissança russa. En particular, lei Britanics refusèron ai Rus la possession de la region deis Estrechs.

La revirada dei politicas de reformas de l'Empèri

Lo besonh de reformas deis institucions otomanas apareguèt au començament dau sègle XIX ai caps principaus e foguèt generalament sostengut per lei populacions crestianas. Pasmens, la màger part dei reformas se turtèron ai liames entre l'estructura de la societat otomana e aquela dei fòrças armadas. En particular, lei Janissaris e leis Espahis èran venguts de còrs ineficaç mai gardèron una gròssa influéncia per s'opausar a la modernizacion de l'armada. De mai, plusors esmogudas d'abitants de la capitala ostils a de politicas vistas coma de remessas en causa de l'islam aguèron luòc. Aquò cambièt a partir de 1821 en causa de la Guèrra d'Indepéndencia de Grècia (1821-1830) que demostrèt la manca d'eficacitat dei janissaris. En 1826, una reforma de l'armada foguèt impausada per fòrça e lo còrs dei Janissaris chaplats per una revòuta populara organizada per lo sultan Mahmut II (1808-1839). La reforma dei fòrças armadas entraïnèt aquela dau rèsta de la societat amb l'adopcion de reglaments novèus (Tanzimat) entre 1839 e 1856 e d'una constitucion en 1876 (suspenduda tre 1878) per melhorar l'eficacitat de l'administracion e de l'armada e demenir lo ròtle deis ierarquias religiosas. Certanei foncionaris otomans imaginèron la formacion d'una ciutadanetat otomana secularizada basada sus una fusion dei diferenteis identitats dei populacions de l'Empèri. Pasmens, aquò mau capitèt car la modernizacion demorèt parciala en causa de l'oposicion dei populacions musulmanas desirosas de gardar sei privilègis e dei populacions crestianas d'ara endavant viradas vèrs de movements autonomistas ò independentistas. Lo rèine d'Abdulhamid II (1876-1909) marquèt la fin dau periòde dei Tanzimat e l'islam retrobèt sa posicion importanta au sen de la societat. De mai, en causa dei desfachas recurrentas còntra leis estats crestians dins lo corrent de la fin dau sègle XIX, lei crestians de l'Empèri venguèron la buta de l'ostilitat deis autoritats e dei musulmans. A partir deis annadas 1890, acomencèron lei chaples còntra leis Armènis.

Lei pèrdas territòrialas dau sègle XIX

Declin de l'Empèri Otoman de 1798 a 1920.

Dins lo corrent dau sègle XIX, l'afebliment militar otoman entraïnèt l'acceleracion dau reculament territòriau de l'Empèri Otoman que perdiguèt pauc a pauc sei territòris periferics. Russia aguèt un ròtle important dins aquelei desfachas que se proclamèt protectritz deis ortodòxs e sostenguèt lo nacionalisme dei pòbles balcanics. Lei populacions aràbias acomencèron tanben de s'agitar, especialament en Mediterranèa. Lo Reiaume Unit, França, Àustria e Prússia aguèron un ròtle variat evolucionant entre la defensa de l'Empèri per contrar leis ambicions russas e lo sostèn ais insurreccions crestianas motivat per la solidaritat religiosa. Ansin, en 1829, leis Otomans deguèron signar lo tractat d'Andrinòple e acceptar l'autonòmia puei l'independéncia (tre 1830) de Grècia. Totjorn en 1830, Valaquia e Moldàvia venguèron de protectorats rus e Serbia un estat autonòm au sen de l'Empèri. Dins leis annadas 1830, Egipte se revoutèt sota la direccion d'Ibrahim Pacha que sei tropas agantèron Anatolia. La pression britanica empachèt tornarmai la destruccion de l'Empèri mai Egipte restaurèt son independéncia. En 1854-1856, d'ambicions russas novèlas entraïnèron una reaccion militara francobritanica (Guèrra de Crimèa) que s'acabèt per una desfacha russa. Puei, en 1875-1876, d'insurreccions acomencèron en Bulgaria causant una repression dura de part de l'armada otomana e un conflicte novèu còntra l'Empèri Rus. La victòria russa e lo tractat de San Stefano (1878) impausant la formacion d'una granda Bulgaria entraïnèt l'indignacion deis autrei poissanças europèas e una crisi diplomatica majora reglada per la Conferéncia de Berlin.

Gràcias ai crenhenças britanicas en fàcia de la poissança russa, leis Otomans poguèron i sauvar una partida de sei possessions balcanicas mai deguèron reconóisser l'independéncia de Romania (nascuda de la fusion de Valaquia e de Moldàvia), de Serbia e de Montenegro, l'autonomia intèrna (de facto l'independéncia) d'una Bulgaria de superfícia reducha e devesida entre dos principats e l'installacion d'una administracion estrangiera sus l'illa de Chipre (per lei Britanics) e sus Bòsnia e Ercegovina (per leis Austrians). En revènge, capitèron de gardar lo contraròtle dei regions poblats per de musulmans.

Dins aquò, lei reculaments contunièron. En 1898, Creta foguèt plaçada sota un estatut especiau en causa d'un conflicte entre lei proprietaris musulmans e lei païsans ortodòxs. Puei, en 1903, Macedònia foguèt a son torn plaçat sota un estatut especiau amb la creacion d'una policía internacionala per assaiar d'amaisar lei tensions localas entre lei diferentei populacions. Aquelei desfachas entraïnèron una reorganizacion importanta de l'Empèri a l'entorn de Romelia — lei regions balcanicas poblats per de musulmans — e d'Anatolia. D'efèct, de refugiats musulmans venguts dei zònas perdudas venguèron s'i installar permetent de'n aumentar la demografia. Au començament dau sègle XX, favorizèt tanben lo desvolopament economic d'Anatolia que venguèt lo centre de l'economia otomana.

La fin de l'Empèri Otoman e la formacion de la Republica Turca

Lo restabliment de la constitucion

Lei desfachas e lei reviradas dau govèrn dins lo corrent de la fin dau sègle XIX entraïnèron en 1906 la formacion a Salonica d'una associacion d'oficiers — dichs Turcs Joves — desirós de modernizar l'Empèri. En 1907, fondèron un Comitat Union e Progrès (CUP). Tre l'annada precedenta, leis autoritats assaièron de reprimir lo movement mai son influéncia aumentèt rapidament en causa de la desafeccion envèrs lo sultan. Abdulhamid II deguèt finalament cedir e foguèt despausat en 1909. La constitucion foguèt restablida e un Parlament elegit en 1908.

Lo contèxte internacionau deis annadas seguentas èra alora malaisat per l'Empèri Otoman. En 1908, Bulgaria proclamèt son independéncia oficiala, Àustria-Ongria annexèt Bòsnia e Ercegovina e Grècia Creta. En 1911 e 1912, Itàlia ataquèt l'Empèri que deguèt li laissar Libia, darrier territòri otoman en Africa, e l'archipèla de Dodecanès au sud-oèst d'Anatolia. Puei, entre 1912 e 1913, Romelia venguèt l'enjòc dei guèrras balcanicas. D'efèct, en octòbre de 1912, una coalicion formada de Serbia, Grècia, Bulgaria e Montenegro ataquèt la region. Leis Otomans deguèron reconoisser sa desfacha en abriu de 1913 e abandonar Romelia franc dau relarg d'Istambul. Pasmens, en junh, Bulgaria, maucontenta dau partiment dei conquistas, ataquèt seis èx-aliats mai foguèt rapidament batuda au començament d'aost. L'armada otomana participèt a la desfacha bulgara, çò que li permetèt de gardar Andrinòple.

La revirada dei Turcs Joves

En despiech d'aqueu succès tardiu, l'amplor dei desfachas precedentas descredibilizèt lei caps de l'armada e favorizèt l'ascension dau CUP que ganhèt leis eleccions de 1912. En 1913, capitèt d'organizar un còp d'estat e de prendre lo poder. Sa politica èra inspirada per aquela dau periòde Tanzimat. La centralizacion de l'Estat e la modernizacion dei fòrças armadas venguèron lei prioritats. Aquò entraïnèt un raprochament amb Alemanha e Àustria-Ongria e en novembre de 1914, l'Empèri Otoman intrèt dins la Premiera Guèrra Mondiala dins lo camp deis Empèris Centraus.

L'armada otomana deguèt mobilizar sei tropas sus quatre frònts. Lo pus important se situava au nòrd-èst dins lei montanhas de Caucàs còntra Russia. Concentrèt la màger part dei tropas e dei ressorsas. Au sud-èst e au sud-oèst, lei frònts de Mesopotamia e de Palestina còntra lei Britanics demorèron segondaris. Enfin, en 1915-1916, la temptativa franco-britanica de passar leis Estrechs entraïnèt la formacion d'un frònt murtrier ai Dardanèls fins a la retirada deis Aliats.

Lei combats foguèron globalament desfavorables ais Otomans. Còntra Russia, lo ministre de la guèrra Enver Pacha organizèt una ofensiva gròssa en decembre de 1914 còntra Anatolia. S'acabèt per un desastre en causa dei condicions climaticas e leis Armènis foguèron accusats de la desfacha marcant lo començament de la desportacion e dau genocidi d'aqueu pòble. Puei, entre febrier e aost de 1916, lei Rus butassèron lei Turcs e conquistèron Erzurum, Trabzon e Erzincan. Aqueu frònt s'estabilizèt fins a l'afondrament de l'Empèri Rus que permetèt ais Otomans d'avançar. En fàcia dei Britanics que conquistèron Bagdad en març de 1917 e Jerusalèm en decembre de la mema annada, l'armada otomana deguèron pauc a pauc se retirar en direccion d'Anatolia. La desfacha de l'Empèri foguèt la consequéncia de la rompedura dau frònt d'Orient qu'entraïnèt la signatura d'un armistici per Bulgaria lo 29 de setembre de 1918. Constantinòple èra d'ara endavant menaçada per una ataca dirècta deis Aliats e lo govèrn deguèt a son torn arrestar lo combat.

Lo desmembrament de l'Empèri Otoman e la Guèrra d'Independéncia Turca

Turquia après lo Tractat de Sèvres (1920).

Après sa desfacha, lo tractat de Sèvres amb leis Aliats marquèt un reculament fòrça important de l'Empèri Otoman que perdiguèt plusors regions e foguèt devesit entre de zònas d'influéncia italiana, francesa e britanica. D'efèct, leis Aliats impausèron la pèrda de totei lei territòris poblats d'Arabis, la cession d'una partida importanta d'Anatolia Orientala a l'Armenia novèla e la cession de Tràcia Orientala (levat de Constantinòple) e de la region d'Esmirna a Grècia. Lo sud-oèst d'Anatolia formava la zòna d'influéncia italiana, lo sud aquela de França e lo sud-oèst aquela dau Reiaume Unit. La signatura d'aqueu tractat desastrós roïnèt lo prestigi dau sultan e favorizèt lei movements nacionalistas e republicans turcs qu'èran intrats en revòuta. Aquò entraïnèt un ensems de conflictes que son dichs Guèrra d'Independéncia Turca. Lo generau Mustafa Kemal ne'n foguèt la figura principala que venguèt pauc a pauc lo campion dau nacionalisme republican turc e lo fondator de la Republica Turca.

D'efèct, aqueu generau, cargat de la desmobilizacion en Anatolia Orientala, venguèt lo cap d'un movement nacionalista que son ponch principau èra l'integritat dau territòri turc. Aprofichèt lo descrèdit dau sultan après lo tractat de Sèvres e la victòria electorala dei nacionalistas per venir lo cap principau dau país. En abriu de 1920, capitèt de reconstituir un parlament a Ankara après la dissolucion de l'Assemblada de Constantinòple en causa d'una intervencion aliada entraïnada per lei chaples d'Armènis en Anatolia. Aquò li permetèt de legitimar son poder e de reglar lei diferentei questions territòrialas.

Turquia après lo Tractat de Laussana (1923).

Tre abriu de 1920, de negociacions acomencèron amb lei Sovietics que permetèron la signatura dau tractat de Kars en octòbre de 1921. Turquia recuperèt Kars e Ardahan mai laissèt Batom e lo districte dau mont d'Igdir. Armenia perdèt la mitat de son territòri e lo rèsta foguèt integrat au sen de l'URSS. A partir d'octòbre de 1921, de negociacions acomencèron amb França gaire desirosa de mantenir sa zòna d'influéncia après sa rompedura amb l'Entenduda. Aquò permetèt de definir lo traçat de la frontiera amb Siria. Puei, en 1922, leis Italians abandonèron tanben lo sud-oèst d'Anatolia en causa de la resisténcia dei populacions localas. Enfin, Mustafa Kemal poguèt dirigir sei fòrças còntra lei Grècs que son ocupacion de la region d'Esmirna èra contestada e aviá entraïnat una guèrra vertadiera. Une premiera ofensiva dei [nacionalisme|nacionalistas]] turc foguèt blocada en junh de 1920 mai lei temptativas grègas per rompre l'armada turca mau capitèron en març e en julhet de 1921. La campanha decisiva acomencèt a partir d'aost de 1922 e lo frònt grèc s'afondrèt rapidament. En octòbre, Mustafa Kemal poguèt negociar un tractat novèu (Tractat de Laussana, 1923) amb leis Aliats e Grècia perdèt Esmirna e la Tràcia Orientala. Franc de Mossol, la màger dei revendicacions turcs èran estadas contentadas. Enterin, lo sultanat foguèt abolit lo 1^èr de novembre de 1922 e la Republica Turca foguèt proclamada lo 29 d'octòbre de 1923.

La Republica Turca

La presidéncia d'Atatürk e la Segonda Guèrra Mondiala

Lo programa de Mustafa Kemal èra destinat a assegurar una renaissença de Turquia sus de basas novèlas. En particular, la pèrda de divèrsei territòris periferics de l'Empèri Otoman renforcèt l'importància dau pòble turc que representava 85% de la populacion de l'estat novèu. Lo nacionalisme turc venguèt donc un motor important dau regime. Favorizèt lo passatge de la legitimat otomana vèrs la legitimat republicana turca. La rompedura amb l'Empèri foguèt donc rapida amb l'abolicion dau Califat, la laïcizacion de l'educacion, la supression dei referéncias a l'islam dins lei lèis e dins la constitucion ò l'interdiccion deis òrdres religiós sofis. Regardant lo poder novèu, la capitala foguèt transferida de Constantinòple a Ankara e un partit unic foguèt autorizat per transmetre lei diferentei directivas au sen de la societat. Enfin, Mustafa Kemal prenguèt la tèsta d'una presidéncia fòrta fins a sa mòrt en 1938.

Aquelei transformacions rapidas de la societat entraïnèron una insurreccion religiosa dei Curds en 1925 que foguèt aisament reprimida. Pasmens, apareguèt la question de l'integracion dei Curds au sen dau país. La diplomacia turca demorèt prudenta e son premier acòrd important foguèt signat amb Iran e Iraq per susvelhar l'agitacion curda. Puei, en 1939, França acceptèt de cedir lo sandjak d'Alexandreta situat au nòrd-oèst de Siria e qu'èra revendicat per Turquia dempuei leis annadas 1920. Dins lo corrent de la Segonda Guèrra Mondiala, lo país capitèt de restar neutre en despiech dei pressions alemandas e aliadas. Pasmens, deguèt mobilizar dei fòrças importantas per s'aparar còntra una ataca suspresa, çò qu'entraïnèt dei tensions economicas importantas. Fin finala, lo país declarèt formalament la guèrra ais Alemands lo 23 de febrier de 1945 per ganhar lo sostèn dei Britanics e deis Estatunidencs còntra leis ambicions sovieticas.

La Turquia modèrna

Après 1945, Ismet Inönü, successor de Mustafa Kemal, acomencèt una liberalizacion limitada dau regime e se raprochèt pauc a pauc dau blòt occidentau. D'efèct, en 1945-1946, Turquia deguèt demandar lo sostèn dei Britanics e deis Estatsunidencs per rebutar leis ambicions sovieticas sus la region deis Estrechs. En 1947, leis Estats Units d'America li accordèron una ajuda economica importanta. Enfin, en 1952, Turquia foguèt acceptada au sen de l'OTAN.

En parallèl, la liberalizacion dau regime progressèt amb dificultat. En 1946, un segond partit politic foguèt autorizat. Pasmens, la lucha entre lei dos partits legaus menacèt l'estabilitat dau país e l'armada organizèt un premier còp d'estat en 1960. Leis eleccions de 1961 reglèron pas lo problema entraïnant l'aparicion de movements de senèstra e de drecha extrèmas. Un second còp d'estat militar se debanèt en 1971. Lei partits de senèstra e lei sindicats foguèron reprimits e lei libertats demenidas. Dins aquò, lei govèrns successius mau capitèron de faciar la crisi economica deis annadas 1970 e lei militars prenguèron lo poder un tresen còp en 1980-1983. Aquò foguèt agravat per lo començament d'una insurreccion dins lo Curdistan Turc a partir de 1984. Lei libertats foguèron tornarmai reduchas per una lèi anti-terrorista d'una vigor extrèma e lei caps politicas dau decenni foguèron pas reabilitats avans 1987. A partir dau decenni 1990, lei resultats electoraus foguèron marcats per lei progrès dei partits islamics que prenguèron lo poder en 2003. Capitèron de resòuvre la crisi economica deis annadas 1990 e de demenir l'influéncia dei militars sus la gestion deis afaires de l'estat. Pasmens, dempuei la fin dau decenni 2000, l'autoritat dau Premier Ministre Recep Tayyip Erdoğan es mai e mai contestada dins lei vilas.

Organizacions politica e territòriala

Organizacion generala dei poders

Turquia es una republica democratica parlamentària multipartita e aplicant lei principis de la separacion dei poders que son organizacion es fondada sus una constitucion adoptada lo 7 de novembre de 1982 après un periòde dominat per un regime militar autoritari. Lo foncionament de seis institucions es tanben influenciat per lei principis estatics definits per Mustafa Kemal Atatürk que fondèt la Turquia au començament deis annadas 1920. Lei fòrças armadas, que se consideran coma gardiana d'aquelei principis, an tanben un ròtle important au sen de l'estat turc.

La capitala es Ankara. Leis institucions turcas son influenciats per l'òbra politica d'Atatürk qu'èra basada sus l'afirmacion dau republicanisme, de la laïcitat e dau nacionalisme. S'inspirèt en partida deis institucions republicanas francesas. Lei periòdes de dictatura militara aguèron tanben un efèct important e plusors lèis eissidas dau regime militar son totjorn en vigor coma aquelei condamnant leis insultas a la nacion ò refús de la version oficiala dau genocidi armèni. Lei libertats fondamentalas son ansin generalament respectadas mai d'excepcions importantas existisson encara (repression dei revendicions de pòbles minoritaris ò de grops politics considerats coma una menaça per lei principis de basa de l'estat).

Lo poder legislatiu es tengut per un parlament monocamerau format per una Granda Assemblada nacionala de Turquia de 550 deputats elegits au sufragi universau per un mandat de cinc annadas. Lo temps minimom per vòtar es de 18 ans. Lo poder executiu es tengut per lo President e lo Premier Ministre. Lo premier es elegit amb una majoritat dei dos tèrç dau parlament per un mandat de cinc annadas. Pòu se representar un còp solament. La màger part de sei poders son subretot simbolics mai es cargat de nomar lo Premier Ministre qu'es lo cap dau govèrn e lo cap vertadier dau poder executiu. Existís tanben un Conseu de seguritat nacionala format dei generaus e dei ministres principaus. Fins a 2003, aviá un ròtle de contraròtle deis institucions. Dempuei aquela data, son ròtle es consultatiu mai son influéncia demora significativa. Enfin, lo poder judiciari es devesit entre un òrdre judiciari e un òrdre administratiu respectivament dirigits per una Cort d'Apèu Auta e un Conseu d'estat.

Organizacion territòriala

Províncias de Turquia.

Turquia es devesit entre un decopatge principau de 81 províncias (il en turc) e un decopatge secondari de 957 districtes (ilçe). Aqueleis entitats son dirigidas per de prefèctes e de sota-prefèctes nomats per lo govèrn. Lei províncias son lei circonscripcions electorala per l'eleccion dei deputats au parlament. Son gropadas au sen de sèt regions qu'an ges de poder administratiu mai que son utilizadas dins l'encastre deis operacions de recensament nacionau. En dessota dei províncias e dei districtes, se troba un decopatge locau en comunas que sei cònsols son elegits au sufragi universau. Dins certanei vilas gròssas, existís un nivèu administratiu suplementari dich metropòli que gropa plusors comunas.

Simbòls nacionaus

Lo drapèu turc actuau, dich Ay Yıldız (« luna estela » en occitan), representa una luna descreissenta e una estela de cinc brancas blancas sus un fons roge. Apareguèt en 1844 durant lo periòde otoman e foguèt utilizat amb de dimensions variablas fins a l'afondrament de l'Empèri e pendent lei premiereis annadas de la Turquia modèrna. En 1936, una definicion oficiala totjorn en vigor foguèt adoptada. Aqueu drapèu es l'eiretier d'una tièra lònga d'arrenjaments d'estelas, de lunas e de creissents sus fons roge ò vèrd utilizats per l'Empèri Otoman. Lo roge simbolizava lo poder laïc e lo vèrd lo poder religiós. L'estela e la luna son de simbols ancians d'Orient Mejan utilizats tre l'Antiquitat. Diferentei legendas, de còps contradictòrias, existisson donc sus son origina : simbòls vists per lei caps otomans après lei batalhas de Manzikert ò de Mohács, simbòls vists durant un pantais anonciant la conquista de Constantinòple, simbòls sacrats deis premierei tribús turcas ò simbòls bizantins (belèu liats a la divessa egipciana Isis) adoptats après la destruccion de l'Empèri Bizantin.

Turquia a ges de blason oficiau. D'efèct, en 1925, un concours oficiau foguèt organizat mai lo blason venceire foguèt jamai adoptat oficialament. En plaça, cada institucion a lo sieu blason que s'inspira dau drapèu oficiau de la Republica.

L'imne nacionau es un imne patriotic adoptat en 1921 pendent la guèrra còntra Grècia. Es dich İstiklâl Marşı (« Marcha per l'Independéncia » en occitan). La musica actuala foguèt adoptada en 1930.

• 
  Drapèu oficiau de Turquia oficialament adoptat en 1936.
• 
  Drapèu otoman a l'origina dau drapèu turc actuau.
• 
  Drapèu otoman mesclant vèrd e roge amb tres creissents (1517-1844).
• 
  Drapèu de la flòta otomana de 1453 a 1793.
• 
  Utilizacion d'un drapèu roge amb estela e luna per de soudats turcs en 1299.
• 
  Blason actuau utilizat per la diplomacia turca.
• 
  Blason de la Granda Assemblada nacionala.
• 
  Blason utilizat dins certanei documents oficiaus e per leis equipas esportivas.
• 
  Blason prepausat en 1925 mai que foguèt adoptat oficialament.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

Turquia es una poissança regionala de la Mar Mediterranèa Orientala e d'Orient Mejan que fa partida de l'OTAN e dei principaleis organizacions internacialas mondialas (ONU, OMC...). Sa politica estrangiera es dominada per son ancoratge au sen dau camp occidentau, per sa volontat d'integrar l'Union Europèa, per divèrsei questions frontalieras amb lei país vesins e per sei relacions amb leis autrei pòbles turcs d'Asia.

Integracion au sen dau blòt occidentau

Turquia fa partida de l'OTAN dempuei 1952 a aguèt un ròtle important dins lo dispositiu estatsunidenc còntra l'URSS. Pasmens, dempuei 1991, lo liame entre Ankara e Washington es vengut pus feble en causa de desacòrdis sus la question curda ò, de fresc, de la desgradacion dei relacions entre Israèl e Turquia après un periòde lòng de cooperacion (reconoissença d'Israèl per Ankara tre 1949, acòrds de cooperacion militara, cambis economics...). Per exemple, lei Turcs participèron pas dirèctament (mai mobilizèron de fòrças lòng de la frontiera) ai doas guèrras còntra Iraq e, en 2003, s'opausèron a l'utilizacion de son territòri per leis Estatsunidencs per pas favorizar un procès d'independéncia dau Curdistan iraquian. Lei relacions amb leis autreis aliats de l'OTAN, que la màger part fa partida de l'Union Europèa, son variablas car certanei, coma França, son opausats a l'intrada de Turquia au sen de l'UE. Dins aquò, Turquia es un partenari economic important d'Alemanha, dau Reiaume Unit, d'Itàlia e de França.

Questions frontalieras

Lei relacions entre Turquia e sei vesins son sovent malaisadas. Ansin, la sobeiranetat sus divèrseis illas de la Mar Egèa es un subjècte de tensions regularas amb Grècia. Entraïna d'arrapadas regulars entre l'aviacion dei dos país. Regarda tanben lo conflicte de l'illa de Chipre onte Turquia reconoisse la Republica Turca de Chipre dau Nòrd, principalament poblada de Turcs, mentre que Grècia sostèn la Republica de Chipre, principalament poblada de Grècs. Enfin, la question de l'imigracion vèrs l'Union Europèa a travèrs la frontiera terrèstra entre Grècia e Turquia es vengut un problema important dins lo corrent dau decenni 2000. Dins aquò, dempuei lo començament dau sègle XXI, lei dos estats assaian de destendre sei relacions amb una tièra de gèstes simbolics (candidatura comuna a l'organizacion de competicions esportivas, ajuda grèga ai victimas dau tèrratrem de 1999...). En 2005, Grècia e Chipre acceptèron tanben la dubertura de negociacions d'intrada de Turquia au sen l'UE.

Lei relacions amb Armenia son tanben malaisadas en causa dau refús turc de reconóisser lo genocidi deis Armènis en 1915 per leis Otomans e en causa dau sostèn turc au govèrn azèri dins lo conflicte entre Armenia e Azerbaitjan, estat poblat per una populacion turca. Ansin, Turquia es un actor important de la division de Caucàs entre un camp sota influéncia estatsunidenca (Turquia, Georgia, Azerbaitjan) e un axe format de Russia e d'Armenia. Pasmens, d'esfòrç son menats per assaiar de destendre la situacion amb Erevan (reconoissença parciala dei chaples en 2014).

Lei relacions amb Siria son vengudas fòrça malaisadas dempuei lo començament de la guèrra civila siriana car Turquia sostèn certanei grops de l'insurreccion còntra lo govèrn de Damasc. Aquelei tensions son completadas per la question dau sandjak d'Alexandreta revendicat per Siria e per la question dau partiment deis aigas d'Eufrates en causa de la volontat turca de bastir plusors restancas importants sus lo riu. Aquela question dau partiment deis agias d'Eufrates e de Tigris entraïna tanben de tensions amb Iraq per de rasons identicas.

Enfin, Turquia es pertocada per la question curda amb Siria, Iraq e Iran car lo territòri turc assosta la populacion curda pus importanta. Ankara es opausat ai revendicacions territòrialas e politicas curdas. Ansin, lo govèrn es generalament ostil ai guerilhas curdas sus son territòri e sus lei territòri vesins. D'ofensivas frontalieras aguèron luòc còntra aquelei grops, especialament dins lo nòrd d'Iraq.

Relacions amb leis autrei pòbles turcs

País e territòris ont una lenga turca a un estatut oficiau nacionau (blau sorn) ò un estatut oficiau regionau (blau clar).

Turquia entretèn de relacions culturalas importantas amb leis autrei pòbles d'origina turca d'Asia Centrala e d'Asia Menora. Ansin, lo país fa partida de mai d'un organisme de cooperacion economica e culturala internacionala gropant lei populacions turcas coma l'Agéncia de Cooperacion Turcofòna (TIKA), l'Organizacion Internacionala per la Cultura Turca (TÜRKSOY) e lo Conseu de cooperacion deis Estats de lenga turcica (TURKPA). Aquelei liames culturaus pòdon de còps venir politics car lo govèrn turc aplica generalament un principi de solidaritat amb leis autrei pòbles turcs. Per exemple, sostèn Azerbaitjan dins son conflicte frontalier amb Armenia.

Fòrças armadas

Lei fòrças armadas turcas avián en 2013 un budget de 23 miliards de dòlars, siá 2,4% dau PIB nacionau. Aquelei fòrças son completadas per de tropas paramilitaras. En 2013, lei fòrças activas alinhavan 758 000 òmes, çò que representava lo segond efectiu pus important au sen de l'OTAN e lo 6^en pus important au nivèu mondiau. Son en cors de modernizacion e seis armaments son donc variats mesclant d'equipaments fòrça ancians coma de carris M48 (modernizats) ò fòrça modèrnes coma de drones. Pasmens, lo país tèn ja de capacitats militaras, tant per projectar sei fòrças sus un teatre exterior que per defendre lo territòri turc, e es considerat coma la premiera poissança militara d'Orient Mejan amb Israèl. Regardant son organizacion, lei fòrças regularas turcas èran devesidas en cinc brancas principalas qu'èran una armada terrèstra, una fòrça aeriana, una marina militara, una gendarmariá e una fòrça de gardacòstas :

• lei fòrças terrèstras alinhavan 402 000 òmes equipats d'aperaquí 3 800 carris de combat, d'au mens 8 000 veïculs blindats, mai de 2 000 pèças d'artilhariá, 220 sistèmas de missils sòu-sòu, mai de 2 400 sistèmas antiaerian, d'aperaquí 520 elicoptèrs e de 180 drones. Pasmens, en fòrça d'equipaments limitats, la màger d'aqueleis armaments son ancians e lei fòrças terrèstras fan l'objècte de mai d'un programa de modernizacion nacionau (carri Altay) ò internacionau (elicoptèrs, drones). Lo modèl d'organizacion es aqueu de bregadas gropadas au sen de còrs d'armada e d'armadas.
• lei fòrças aerianas alinhavan aperaquí 60 000 òmes e 643 avions e un satellit d'observacion. Es la branca pus modèrna de l'armada turca amb 321 avions de combat (242 F-16, 79 F-4), 166 avions d'entraïnament, 88 avions de transpòrt ò d'avitalhament, 83 elicoptèrs de transpòrt e 40 drones. De mai, Turquia fa partida dau programa estatsunidenc e internacionau F-35 Lightning II.
• la marina militara alinhava 112 naviris (259 000 t), 50 aeronaus e 48 600 marins. Es en cors de modernizacion e plusors naviris ancians son estats eliminats dempuei lo començament dau sègle XXI. Es destinada a la defensa dei costats. Seis unitats principalas èran 16 fregatas, 8 corvetas, 14 sosmarins de propulsion convencionala, 27 naviris leugiers equipats de missils, 23 patrolhaires, 20 naviris de guèrra dei minas e 5 naviris de desbarcament.
• la gendarmariá alinhava aperaquí 168 000 òmes. Es subretot una fòrça de policiá destinada ai zònas en fòra de la juridiccion dei policiás urbanas. Es principalament equipada d'armaments leugiers mai aviá tanben en 2013, 800 veïculs blindats militars (compres de BTR-60) e de pèças d'artilhariá.
• lei gàrdacostas alinhavan aperaquí 5 400 òmes e 52 naviris leugiers.

Economia

En 2013, Turquia èra la premiera poissança economica d'Orient Mejan davant Iran e Arabia Saudita, la 7^a d'Euròpa e la 15^a dau mond amb un PIB de 821,8 miliards de dòlars. Èra caracterizada per l'importància de son sector destinat a l'exportacion, de son industria e de son deficit comerciau. Sa moneda èra la liura turca. Fasiá partida de plusors organizacions economicas majoras coma l'OMC, lo G20 e l'union doaniera de l'Union Europèa. En 2012, lei partenaris economics principaus de Turquia èran Alemanha, Iraq, Iran, lo Reiaume Unit, Russia, China, leis Emirats Arabis Units, Itàlia e França.

En 2010, l'agricultura representava 8,9% dau PIB e 25,5% deis emplechs. Fasiá partida deis agriculturas d'Euròpa Orientala e d'Orient Mejan gràcias a una politica de mecanizacion e de seleccion acomençada dins leis annadas 1950. Pasmens, en causa d'un modèl de tenements pichons fòrça embrigadas principalament situadas dins lei regions pus pauras dau país, la productivitat es demorada febla. Lei produccions principalas èran en 2012 lo blat, la bleda-raba, lo tè e l'avelana (70-80% de la produccion mondiala). Leis autrei culturas frequentas son leis agrums, lei cebas, leis olivas, lo tabat, lei lentilhas, divèrsei lieumes (tomata, merinjana, pebron) e divèrsei fruchs (cerieisa, figa, poma, rasim, codonh). Lo norrigatge representava un tèrç de la valor dau sector agricòla. Pasmens, son desvolopament foguèt fòrça limitat dins lo corrent dau sègle XX e sa productivitat conoguèt gaire de melhoraments dempuei la formacion de la Turquia modèrna.

L'industria e lo sector minier representavan en 2010 27,3% dau PIB e 26,2% deis emplechs. D'efèct, lei ressorsas naturalas dau país li permetián d'esplechar de jaciments de carbon, de cròme, de coire, de bòr (72% dei resèrvas mondialas conegudas èran turcas) e de petròli. L'industria, fòrça exportatritz, èra concentrada dins lei centres urbans pus importants. Aviá adoptat lei nòrmas de produccion europèas e produsiá un nombre important de bens sota licéncia car lo sector turc de la recèrca & desvolopament èra encara limitat. Lei sectors principaus de l'industria èran orientats vèrs lo textil (lana, coton, seda), l'agroalimentar, l'automobila, la petroquimia, la siderurgia, la produccion electronica, lo sector de la construccion, la produccion de fusta, la produccion de papier e la produccion d'armaments.

Enfin, lo sector dei servicis representava en 2010 63,8% dau PIB e utilizava 48,4% de la man d'òbra activa. Coma per leis autrei país europèus, es dominat per leis activitats financieras, de transpòrt, de telecomunicacions e per lo torisme (34,6 milions de visitors en 2011) que gropan la màger part dei companhiás pus importantas dau país.

Cultura

Arquitectura

Turquia a un patrimòni arquitecturau ric gràcias au poblament de la region per de civilizacions brilhantas tre l'Antiquitat anciana. Lei pus ancians son lei Hattis, lei Gasgas, leis Ititas, lei Hurrites, lei Frigians e lei Cimmerians que participèron ai luchas per lo contraròtle d'Orient Mejan amb lei civilizacions vengudas de Mesopotamia. An laissat de vestigis de civilizacions urbanas amb de monuments importants coma, per exemple, lei capitalas itita ò frigiana respectivament situadas a Hattusa e a Gordion.

A partir dau sègle VI avC, lo territòri de la Turquia actuala veguèt l'installacion de colons grècs lòng dau litorau, l'installacion de tribús cèltas e l'avançada de l'Empèri Aquemenida. Aquò permetèt la bastida de plusors monuments fòrça importants, especialament dins lei regions ocupadas per lei ciutats-estats grègas. A partir de la fin dau sègle IV avC, la conquista d'Anatolia per Alexandre lo Grand favorizèt l'expansion de l'influéncia grèga dins tota la region. Aquò foguèt renfòrçat per l'arribada dei Romans dins la region e per l'importància gròssa dei regions occidentalas anatolianas au sen de l'Empèri Roman. Un nombre important de monuments d'estiles romans foguèron alora bastits. Aquela tendància demorèt en plaça dins lo corrent dei sègles seguents sota l'Empèri Bizantin, franc de regions orientalas qu'èran tanben sota l'influéncia d'Armenia, que foguèt lo continuaire de l'art roman.

A partir dau sègle XIV, se desvolopèt tanben l'arquitectura otomana, especialament a l'entorn de Bursa e d'Edirne. Fins au començament dau sègle XVIII, foguèt fòrça influenciada per l'art bizantin mai gardèt de trachs seldjokides, iranians e egipcian (periòde dei Mamelocs). Lei monuments bizantins pus importants, coma la catedrala Santa Sofia, foguèron utilizats coma modèls per mai que d'una mosqueta (Mosqueta Vèrda, Mosqueta Blava...). Ai sègles XVIII e XIX, l'influéncia europèa venguèt pus importanta amb lo desvolopament d' estiles barròc, rococò e neoclassic que gardèron de trachs islamics importants a l'origina de monuments majors coma la Mosqueta Nusretiye ò lo Palais Dolmabahçe. Puei, a partir de 1876 fins a l'afondrament de l'Empèri Otoman, un movement de renaissença nacionala dominèt l'arquitectura en reaccion ais inspiracions estrangieras dei sègles precedents. Aquel estile s'inspirèt de l'arquitectura otomana anciana — e a l'origina de l'arquitectura ancian d'autrei pòbles de l'Empèri — mai adoptèt de materiaus modèrnes e bastiguèt subretot d'infrastructuras modèrnas coma de pòrts e de bastiments utilizats per lo govèrn. De mai, a cha pauc, Turquia integrèt tornarmai de corrents estrangiers coma l'Art Novèu. A partir deis annadas 1920, mai d'un estile modèrne foguèt adoptat dins la Republica Turca amb de modificacions localas basadas sus lei corrents pus ancians de l'arquitectura otomana.

• 
  Vestigis dau Grand Temple (temple 1) de la vila bassa de Hattusa.
• 
  Vestigis de Gordion qu'èra la capitala de Frígia.
• 
  Vestigis d'un temple grèc a Efèsa.
• 
  Vestigis d'un temple dedicat a Trajan a Pergama.
• 
  Glèisa bizantina d'Armenia.
• 
  Catedrala Santa Sofia bastida per lei Bizantins e transformada en mosqueta per leis Otomans.
• 
  Glèisa bizantina dins la region dau lac de Van.
• 
  Glèisa bizantina dins Constantinòple.
• 
  Mosqueta Vèrda d'estile otoman bastida a Bursa (fin dau sègle XIV).
• 
  Dòma de la Mosqueta Selimiye d'Edirne (sègle XVI).
• 
  Mosqueta Blava d'estile otoman a Istambul (començament dau sègle XVII).
• 
  Mosqueta Nusretiye d'estile barròc otoman (començament dau sègle XIX).
• 
  Palais Dolmabahçe que mescla leis estiles barròc, rococò e neoclassic (mitat dau sègle XIX).
• 
  Intrada dau Palais Dolmabahçe.

Escultura

Coma per l'arquitectura, Turquia a un patrimòni esculturau ric gràcias au poblament ancian de la region. D'efèct, lei premierei civilizacions d'Anatolia desvolopèron rapidament un art estatuari variat amb la decoracion de ròcas ò de bas relèus, la realizacion d'estatuetas ò la fabricacion d'objèctes d'ornamentacion. Lei conquistas aquemenida e macedoniana favorizèron l'introduccion de l'escultura ellenica dins tota la peninsula anatoliana. Puei, a partir dau sègle II avC, l'avançada progressiva dei Romans en Mediterranèa Orientala permetèt l'evolucion de l'art grèc vèrs leis arts romans e bizantins. Pasmens, l'escultura declinèt dins lo corrent de l'istòria bizantina, especialament a partir de la crisi de l'iconoclasme e se limitèt subretot a la gravadura de relèus.

La formacion de l'Empèri Otoman permetèt l'emergéncia d'un art estatuari d'origina turca. Basat sus la simplicitat, lo monumentalisme e l'utilizacion de formas geometricas, demorèt liat a l'arquitectura fins au sègle XVIII e foguèt subretot utilizat per la decoracion. Dins aquò, foguèt tanben utilizat per l'ornamentacion de tombas ò de boinas. A partir dau sègle XVIII, l'escultura otomana venguèt independenta de l'arquitectura mai demorèt pauc populara. Ansin, la màger part deis esculturas turcas pus importantas dei sègles XIX e XX foguèron l'òbra d'artistas estrangiers (Heinrich Krippel, Anton Hanak, Pietro Canonica, Josef Thorak), generalament europèus. Aquela influéncia permetèt l'introduccion dei tendéncias internacionalas principalas dins lo país amb l'utilizacion de materiaus variats e de formas abstrachas (Hadi Bara, Kuzgun Acar, Fusun Onur).

• 
  Ròca escultada itita.
• 
  Estatuetas ititas.
• 
  Bas relèu d'Urartu.
• 
  Estatua grèga de Milet.
• 
  Estatua de la divessa grèga Artemis.
• 
  Estatua romana d'Efèsa.

Pintura

La pintura es apareguda tre l'Antiquitat sus lo territòri de la Turquia actuala au sen de plusors civilizacions ancianas coma lo reiaume d'Urartu que generalizèt probablament son utilizacion per la decoracion dei bastiments oficiaus. Pasmens, en causa de fragilitat pus importanta que d'autrei formas d'art, lei vestigis de pintura antica son rars levat de la civilizacion romana e dei terralhas pintadas. Dins aquò, de pinturas realizadas per ornar de muralhas foguèron descubèrts mostrant lo mestritge vièlh de l'utilizacion de pigments variats (roge, blau, blanc, negre...) e l'existéncia de diferentei tematicas (religion, representacion d'animaus...) en despiech de la dificultat d'interpretar de decòrs quasi totalament dispareguts. En revènge, lei terralhas pintadas son mielhs conservadas e pus frequentas. A cha pauc, se difusèt leis estiles grècs e romans après lei conquistas successivas d'Anatolia per lei dos pòbles.

La pintura romana es ben coneguda gràcias a divèrsei vestigis situats dins lo sud d'Itàlia. Inspirada per lei pinturas muralas de Grècia, èra caracterizada per de colors e de tematicas figurativas variadas (païsatge, engana-l’uèlh, vida quotidiana, retrach...). Influenciat per lo cristianisme, aquel art evolucionèt vèrs la pintura bizantina que conoguèt dins lo corrent de son istòria lònga d'influéncias bulgaras, sèrbas, russas, venecianas e sicilianas. Ai sègles VII e VIII, conoguèt una crisi en causa dau declin de l'Empèri e de la crisi de l'iconoclasme. Pasmens, a partir dau sègle IX, la restauracion de la poissança deis emperaires e lo desvolopament dei monastèris favorizèt divèrsei movements de renaissença que veguèron en particular lo desvolopament de l'enluminura. Lei tematicas bizantinas principalas foguèron religiosas mai d'òbras istoricas ò illustrant solament la vida quotidiana foguèron tanben de còps realizadas. Pereu, lei tecnicas d'ornamentacion, d'illusion e de representacion se melhorèron amb, per exemple, l'aparicion d'un manierisme bizantin au sègle X concentrat sus lei sentiments e leis expressions dei personatges.

Après la disparicion de l'Empèri Bizantin, de corrents artistics bizantins se mantenguèron. Sota l'influéncia d'autreis artistas europèus, foguèron a l'origina d'una pintura otomana figurativa inspirats per la pintura dau rèsta d'Euròpa. Pasmens, la màger part de la pintura otomaa demorèt inspirada per la pintura islamica basada sus de formas geometricas ò de decòrs zoomòrfes fins au sègle XIX. A partir deis annadas 1880, apareguèt de corrents artistics vertadiers au sen de la pintura otomana gràcias a d'artistas coma Osman Hamdi Bey ò Hoca Ali Riza. Adoptèron de tecnicas occidentalas e certanei participèron per exemple au movement impressionista. En 1909, se formèt lo premier grop de pintors otomans. A partir deis annadas 1910, lei tendàncias occidentalas (fauvisme, cubisme...) venguèron generalas au sen dei pintors turcs. Enfin, dempuei leis annadas 1930, la pintura turca conois un desvolopament important amb d'escòlas variadas basats sus lei corrents internacionaus principaus.

• 
  Terralha pintada itita.
• 
  Pintura dau reiaume d'Urartu.
• 
  Pintura romana d'Efèsa.
• 
  Pintura bizantina dau sègle VI.
• 
  Enluminura bizantina dau sègle X.
• 
  Pintura bizantina dau sègle XII.
• 
  Pintura otomana dau sègle XV.
• 
  Retrach dau sultan Mehmet II (sègle XV).
• 
  Pintura de Osman Hamdi Bey (fin dau sègle XIX).
• 
  Pintura de Nazmi Ziya Güran (començament da sègle XX).
• 
  Pintura de Hoca Ali Riza (sègle XX).
• Pintura d'Ercument Kalmik (sègle XX).
  Pintura d'Ercument Kalmik (sègle XX).

Dança

La dança a una plaça importanta au sen de la cultura turca liada a de tradicions popularas ancianas e ai pòbles diferents de la peninsula (Bizantins, Grècs, Curdes...). Lei danças tradicionalas son subretot de danças en linha dichas bar dins la region d'Erzurum, zeybek lòng de la Mar Egèa, halay dins lo sud e lo sud-èst, hora en Tràcia, horon lòng de la Mar Negra e lezginka dins lei regions de Kars e d'Ardahan. I a tanben de danças liadas a de tradicions religiosas coma lo sema practicat per lei dervís tornièrs.

• 
  Dançaire de zeybek.
• 
  Dançaire de sema.

Musica

La musica de la Turquia modèrna es l'eiretiera dei tradicions musicalas aràbias, bizantina, grèga, seldjokida, otomana, balcanica, europèa e americana en causa de sa posicion de crosiera entre Euròpa, Mediterranèa, Orient Mejan e Asia Centrala e de l'assimilacion de migrants nombrós d'aquelei regions per la societat turca. Apareguèt au sègle XI amb la conquista d'Anatolia e de Pèrsia per de pòbles turcs mai foguèt fòrça influenciat per lei corrents musicaus locaus pus ancians. Au sen de la societat otomana, lei musicas classicas bizantina, armènia, aràbia e pèrsa venguèron una partida importanta de l'educacion deis elèits. A cha pauc, musicas classicas occidentalas e otomanas se raprochèron. A partir deis annadas 1930, se formèt la musica populara turca modèrna que seguís lei corrents internacionaus principaus dempuei leis annadas 1970 e 1980. Dins aquò, gardèt de trachs turcs coma la lenga, certaneis intruments ò certanei melodias. De musicians turcs coma Tarkan son ansin venguts de vedetas internacionalas.

Literatura

La literatura turca es un art ancian que se formèt tre l'Edat Mejana a partir dei tradicions oralas turcas. La poesia es sa forma dominanta car foguèt l'eiretiera dirècta dei racòntas oraus ancians e car venguèt una partida quasi obligatòri de l'educacion de la Cort e deis elèits otomanas. Dins lo corrent de son istòria, desvolopèt plusors estiles diferents. Pasmens, existís tanben una pròsa turca de remarca. Sa lenga principala es lo turc que conoguèt una tièra de reformas majoras entre 1839 e 1876 amb l'introduccion massiva de mòts novèus generalament originaris d'Euròpa Occidentala.

Poesia

La poesia turca apareguèt tre lo periòde medievau vèrs lo sègle XIII e foguèt alora influenciada per la poesia tant sunita que chiista. Èra alora basada sus una tradicion de poesia cantada importanta au sen dei tribús turcas que li permetèt de se formar fòrça rapidament amb l'emergéncia dei premiereis estructuras estatalas turcas gràcias a de poètas coma Yunus Emre ò Sultan Veled. Lo principat de Karaman, qu'adoptèt d'ora lo turc coma lenga oficiala, i aguèt un ròtle important.

Doas tendàncias diferentas apareguèron influenciada per l'islam. La premiera dicha (aşık ò ozan) foguèt majoritària e subretot practicada dins lei mitans seculars. La segonda foguèt principalament adoptada per lei mitans religiós sofis e chiistas. L'aspèct orau demorèt important. Plusors òbras son donc perdudas e la màger part dei poètas turcas son anonims. Pasmens, certaneis òbras ò noms son totjorn coneguts coma Koroglu (sègle XVI), Karacaoglan (vèrs 1606-1689) e Dadaloglu (vèrs 1785-1868). Aquelei corrents declinèron a partir dau sègle XIX mai conoguèron un movement de renaissença, especialament la tradicion aşık, dins lo corrent dau sègle XX amb d'artistas coma Asik Veysel Satıroglu (1894–1973), Asik Mahzuni Serif (1938–2002) ò Neset Ertas (1938–2012).

En parallèl d'aquelei dos corrents, apareguèt la poesia dau Divan otoman fòrça ritualizada e simbolica. S'inspirèt de la poesia persana. Puei, a partir dau sègle XIX, lei movements occidentaus foguèron introduchs dins l'Empèri Otoman e lei premiereis annadas de la Republica de Turquia veguèron l'emergéncia de mai d'un corrent inspirat per lei tradicions turcas ò occidentalas. Lei tematicas patrioticas i foguèron alora importantas. A partir deis annadas 1940, lei poètas turcs participèron ai controvèrsias sus l'evolucion deis estiles de poesia amb d'autors coma Orhan Veli Kanik (1914–1950), Melih Cevdet Anday (1915–2002) e Oktay Rifat (1914–1988). Aquò foguèt a l'origina de l'emergéncia de corrents modèrnes explorant lei tendàncias modèrnas de la poesia internacionala, la vida quotidiana de la populacion turca ò la religion amb de poètas coma Turgut Uyar (1927–1985), Edip Cansever (1928–1986), Cemal Süreya (1931–1990), Ece Ayhan (1931–2002), Ilhan Berk (1918–2008), Fazil Husnu Daglarca (1914–2008) ò Behcet Necatigil (1916–1979).

Pròsa

La pròsa turca apareguèt au començament dau sègle XX dins leis annadas 1910 dins lo corrent de l'emergéncia dau nacionalisme turc. Adoptèt alora de tematicas socialas e politicas. Puei, après la proclamacion de la Republica, acomencèt de s'interessar ai tradicions turcas desvolopament de corrents pròpris a la literatura turca basat sus lo realisme e lo naturalisme. En 1932, lo roman Yaban de Yakup Kadri Karaosmanoglu entraïnèt l'aparicion de doas tendàncias novèlas centradas sus lei tradicions turcas que foguèron lo realisme sociau e lo racònte de vilatge. Lo realisme demorèt important au sen de la literatura turca deis annadas seguentas e, en 2006, Orhan Pamuk foguèt guierdonat dau Prèmi Nobel de Literatura per son òbra qualificada de « realisme magic ». D'autra part, en parallèl d'aquelei corrents, la segonda mitat dau sègle XX veguèt tornarmai l'adopcion de tematicas politicas e l'aparicion d'un corrent satiric.

Cinèma

Lo cinèma turc apareguèt tre lo començament dau sègle XX durant lo periòde otoman e lo premier film (un documentari) foguèt realizat en 1911 per lei Fraires Manakis. Lo premier film vertadier foguèt realizat dins leis annadas 1910 per Fuat Uzkınay. Fins ais annadas 1950, lo nombre de cineastas turcs foguèt limitat. La creacion e lo desvolopament deis estudiòs de Yeşilçam a Istambol cambièt aquela situacion e la produccion aumentèt rapidament. Dins leis annadas 1970 e 1980, Turquia èra lo cinquen productor mondiau de films. Aqueleis òbras èran caracterizadas per de budgets febles e un aspèct popular important. Dins lo corrent deis annadas 1970, s'orientèt vèrs la produccion de films erotics que representèron de còps la mitat dei filmatges anuaus. Lo còp d'estat militar de 1980 e l'adopcion d'una politica nacionalista-islamista entraïnèron l'aplant d'aquela tendància. La produccion demeniguèt mai plusors realisators acomencèron d'obtenir una fama internacionala e lo cinèma turc de la fin dau sègle XX e dau començament dau sègle XXI averèt unei prèmis prestigiós.