Empèri Pèrsa

Pèrsia (en grèc ancian ἡ Περσίς / hê Persis’) es lo nom metonimic eritat dels Grècs de l'Antiquitat per designar lo territòri governat pels reis aquemenidas. L'apogèu de la Pèrsia antica foguèt jos la dinastia aquemenida que los conquerents Dàrius Ièr e Xèrxes Ier espandiguèron lor territòri fins a venir lo mai grand territòri alara conegut .

Cobejada, aquela region foguèt conquerida entre autres per Alexandre lo Grand al sègle IV, pels Parts dins la segonda mitat del sègle II abC, per las tropas musulmanas al sègle VII, per Genghis Khan al sègle XIII, per Barlan a sègle XIV. Los Iranians pasmens contunhan de parlar persan. La relacion de Pèrsia al monde arabi fa pensar a aquela de Grècia e regard de Roma: conquistada militarament, balhèt la cultura a son vencedor coma mejans los pensaires Omar Khayyam, Avicena, Al-Khawarizmi, etc...

Al sègle III, jos la dinastia sassanida, apareis lo mot Ērān o Ērānšahr, que significa « país dels Arians », tradusit tanben per « país dels Iranians ». Al sègle VII, aprèp la casuda dels sassanidas, lo país torna prendre a l'estrangièr le nom de « Pèrsia », qu'èra utilizat fins a 1934, quand Reza Pahlavi demandèt a las representacions diplomaticas de nomenar lo país Iran, coma los iranians totjorn nomenèron lor país.

Lo gentilici es pèrsa o persan -a.

Cronologia

• Sègle X AbC: poblament del plan iranian pels Arians al nòrd e dins lo Fars, pels Mèdes dins l'oèst.
• vèrs -750 : Deiocès fondèt lo primièr reialme mède, que sa capitala èra Ecbatane.
• -612 : los Mèdes s'emparèron de Niniva, provocant la casuda d'Assiria.
• -552 : Pèrsia venguèt un reialme independent jol rei Cirus II.

L'Empèri Pèrsa dins lo temps

• -550 : Cirus II destituiguèt l'Empèri Mède e fondèt l'Empèri Pèrsa, que s'espandirà dins tot l'Orient Mejan, de la mar Egèa fins a Índia, d'Egipte fins a Afganistan. Naissença de Dàrius I^èr, rei de Pèrsia. † 486 abC.
• -522 : Aprèp la mòrt de Cambís, lo mague Smerdis usurpèt lo poder ne se fasent passar per Bardiya, fraire d'un mòrt; foguèt assassinat per de generals capitanejats per Dàrius. Començament del reialme de Dàrius Ier, rei de Pèrsia. (fins en 486 abC.)
• -518 : La Via reiala de 2683 km foguèt bastida per tot l'Empèri Pèrsa.
• -490 : Los Pèrsas del rei Dàrius foguèron vencits per una coalicion de Grècs a Maraton; es l'episòdi pus marcant de la Premiera Guèrra Medica.
• -486 : Mòrt de Dàrius I^èr, rei de Pèrsia. Començament del reialme de Xèrxes, rei de Pèrsia. (fins en 465 abC.)

Tèsta de taure, Persepòlis, sègle V abC, Institut Oriental de Chicago, Estats Units d'America (Empèri Aquemenida)

• -482 : Per mestrejar una revòlta Babilònia contra la dominacion pèrsa, Xèrxes faguèt destruire los temples de la vila, coma l'Esagil.
• -480 : Pendent la Segonda Guèrra Medica los Grècs enfonzèron la marina pèrsa a Salamina (Salamis).
• -479 : Atenas refusèt l'ofèrta avantatjosa de passar del costat pèrsa.
• -472 : Dins sa pèça Los Pèrsas, Esquil presentèt al public atenenc la batalha de Salamina vista del costat pèrsa.
• -465 : Xèrxes I^èr foguèt assassinat. Son filh Artaxèrxes I^èr alara vengut rei de Pèrsia.
• -459 : Aprèp aver ajudat de rebèls egipcians contra lo poder pèrsa, los Grècs deguèron fugir e se retirar dins una illa del dèlta de Nil.
• -404 : Egipte ven independenta de Pèrsia.
• -401 : Lo rei pèrsa Artaxèrxes II vencèt e tuèt son fraire Cirus lo Jove a Cunaxa.
• -396 : Lo rei d'Esparta Agesilas II vencèt lo satrapa pèrsa Tissafèrn.
• -386 : Esparta e Grècia signèron un tractat, la patz d'Antalcidas o patz del Rei, reconeissent los dreches de la Pèrsia d'Antaxèrxes sus Asia e Chipre e los dreches d'Atenas sus las illas de Skiròs, d'Imbròs e de Lemnos.
• -370 : Los satrapas de l'Empèri Pèrsa dintrèron en revòlta contra lo poder central, en seguida de l'independéncia d'Egipte en -404.
• -338 : Decès d'Antaxèrxes, rei de Pèrsia assassinat per son eunuc favorit.

Formacion de l'Empèri d'Alexandre lo Grand.

• -333 : Alexandre lo Grand vencèt lo rei pèrsa Dàrius III Codoman a la batalha d'Issos.
• -331 : Alexandre lo Grand vencèt lo rei pèrsa Dàrius III a la batalha de Gaugamèlas.
• -312 : Començament del reialme de Seleucos I^èr, fondator de la dinastia seleucida de Pèrsia. (fin en 280 abC.)
• -115 : Los Parts, que lors aujòls venon de las tribús de l'Èst de la mar Caspiana, venent mèstres de Bactriana (lo Nòrd d'Afganistan), de Pèrsia e de Mesopotamia.
• 211 : Ardachir venguèt rei d'una partida de Pèrsia.
• 224 : Pèrsia foguèt unificada per Ardachir.
• 226 : Ardacher vencèt Artaban V, darrièr rei dels Parts e fondèt une novèla dinastia pèrsa, los sassanidas.
• 227 : Pèrsia ven mestressa de tot l'Empèri Part.

Abbas Ièr e un jove botelhièr

• 241 : Començament del reialme de Shapur I^èr, rei de Pèrsia. (fins en 272)
• 242 : Mani comencèt de predicar sa doctrina religiosa en Pèrsia.
• 259 : Lo rei pèrsa Shapur I^èr capturèt l'emperaire Valerian.
• 297 : Narsés, lo rei sassanida de Pèrsia prenguèt la plaça del rei Tiridate IV d'Armenia.
• 298 : Lo rei pèrsa Narsés deu signar un tractat amb Roma.
• 309 : Començament del reialme de Shapur II, rei de Pèrsia (fins en 379)
• 332 : Novèl recuèlh de doctrinas de Zaratostra en persan (Avesta).
• 337 : Començament de la guèrra pèrsa contra Roma. (fins en 350)
• 348 : De femnas son enrotladas en Pèrsia dins los servicis auxiliars de l'armada.
• 350 : Los Uns envasiguèron Pèrsia e Índia.
• 359 : Shapur II envasiguèt Siria e prenguèt la vila romana d'Amida aprèp una dura batalha.
• 363 : L'emperaire Julian envasiguèt Pèrsia e vencèt los Pèrsas davant las muralhas de lor capitala, Ctesifon.
• 390 : Teodòsi I^èr e lo rei Shapur III de Pèrsia signèron un tractat per se partejar Armenia.
• 399 : Yazdgard monta sul tròn de Pèrsia. Foguèt tolerant pel cristianisme e aviá de bonas relacions amb los Romans.
• 422 : Teodòsi II, emperaire roman d'Orient, e lo rei Vahram V de Pèrsia signèron un tractat de patz.
• 430 : Los Uns Eftalitas, establits en Asia Centrala, ataquèron Pèrsia.
• 506 : Aprèp una contra ofensiva romana, en Mesopotamia, la patz est tornèt entre l'Empèri d'Orient e Pèrsia.
• 516 : Lo persan Mazdak definiguèt la doctrina del Mazdakisme.
• 529 : La darrièra escòla de filosofia en Euròpa, a Atenas, s'acaba e los darrièrs mèstres de filosofia emigrèron en Pèrsia.
• 531 : Lo movement collectivista de Mazdak es vencit en Pèrsia. Començament del reialme de Kosro Ier, rei de Pèrsia. (fin en 579)
• 532 : L'Empèri Bizantin donèt a Pèrsia 3548 kg d'aur per fortificar Caucàs.
• 561 : L'emperaire bizantin Justinian signèt un novèl tractat avec Khosro I^èr, lo rei dels Pèrsas tornèt establir la frontièra entre Pèrsia e l'Empèri Roman d'Orient. L'emperaire bizantin Justinian acceptèt de pagar un tribut annal a Pèrsia. Pèrsia garantís a Bizanci 50 ans de patz.
• 589 : Lo rei de Pèrsia Khosro Ier es depausat per una revòlta militara e fugiguèt a Constantinòble per demandar d'ajuda.
• 590 : Començament del reialme de Khosro II, rei de Pèrsia. (fins en 628)
• 591 : L'emperaire bizantin Maurici tornèt establir sul tròn lo rei de Pèrsia Khosro II. En retorn, recebèt de concessions territorialas importantas. La patz torna entre ambedós empèris.
• 600 : Los molins de vent son utilizats en Pèrsia per l'irrigacion.
• 627 : Eraclius, alliat als Khazars, arribèt davant Niniva e destruiguèt l'armada pèrsa.
• 632 : Començament del reialme de Yazdgard III, darrièr rei sassanida de Pèrsia. (fin en 651)
• 632 : Lo califa Abou Bakr somet las tribús aràbias revoltadas. Marchèt cap a Siria e Pèrsia en 634
• 637 : Los Arabis destruiguèron l'armada persana a la batalha d'al-Qadisiyya.
• 900 : Los molins de vent arribèron de Pèrsia dins l'Espanha musulmana.
• 975 : Lo Persan Muvaffak escriguèt un tractat dels remèdis.
• 1048-1131 : Omar Khayyam
• 1055 : Los nomadas turcs seldjoukides, sunnitas, qu'èran ja fòrça dins las armadas del califat abbassida s'emparèron de Bagdad en 1055.
• 1094 : La sècta dels Assassins de religion chiita es fondada en Pèrsia.
• 1251 : Començament de la conquèsta de Pèrsia per Olago, felen de Genghis Khan (fin en 1265).
• 1447 : Esclatament de l'empèri de Barlan (Timour Lenk), Índia, Pèrsia e Afganistan ganhèt son independéncia.
• 1502 : Ismail I^èr establiguèt la dinastia safavida en Pèrsia. Lo chiisme venguèt la religion d'Estat de Pèrsia.
• 1571 : Naissença d'Abbas I^èr lo Grand, chah de Pèrsia (†1629).
• 1585 : Començament del reialme d'Abbas I^èr (fins en 1622).
• 1590 : Abbas I^èr signèt la patz amb los Turcs.
• 1598 : Abbas I^èr de Pèrsia vencèt los Ozbecs a Eerat. Faguèt d'Ispahan sa capitala.
• 1623 : Abbas I^èr prenguèt Bagdad als Turcs.
• 1629 : Mòrt d'Abbas I^èr.
• 1709 : Los Afgans se soslevèron contra lo poder persan e formèron un Estat afgan independent.
• 1722 : Començament del contraròtle afgan sus Pèrsia.
• 1730 : Los Afgans son fòragetats de Pèrsia.
• 1736 : Començament del reialme de Nâdir Shâh, chah de Pèrsia, fondador de la dinastia afshar, qu'espandiguèt l'influéncia persana en Índia. (fins en 1747)
• 1737 : Començament de l'ocupacion persana d'Afganistan. (fins en 1747)
• 1794 : Agha Mohammad Khan fondèt la dinastia Qajar (Kajar) que regnèt sus Pèrsia fins a 1925.
• 1811 : Guèrra entre Pèrsia e Russia que remportèron de victòria dins lo Caucàs.
• 1826 : Començament de la Guèrra Russopersana de 1826-1828, Russia prenguèt de províncias armènias fins en 1828
• 1901 : Una companhiá britanica recebèt una concession de foratge petrolièr per 60 ans en Pèrsia.
• 1934 : Lo nom d'Iran s'utiliza oficialament dins las correspondéncias estrangièras.

Vejatz tanben

Bibliografia (fr)

• Collectif, De la Mésopotamie à la Perse, Encyclopædia Universalis et Grand Livre du Mois, coll. « La grande histoire des civilisations », 1999.
• Philip Huyse, La Perse antique, Belles Lettres, coll. « Guide Belles Lettres des civilisations », Paris, 2005 (ISBN 2-251-41031-7).
• La Danse de l'âme, recueil d'odes et de quatrains d'auteurs persans traduits par les orientalistes du Journal asiatique, éditions InTexte, Toulouse, 2006, ISBN 2-9514986-7-5.

Articles connèxes

• Empèri Aquemenida
• Empèri Sassanida

Nòtas e referéncias

<references>