Empèri Sassanida
L' Empèri Sassanida (en pèrsa mejan : 𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭𐭱𐭲𐭥𐭩 / Ērānshahr), es la darrièra dinastia imperiala pèrsa qu'existiguèt abans la conquista arabomusulmana al mitan del sègle VIIen. Nomenat d'après l'ostal de Sasan, durèt mai de quatre sègles, de 224 a 651, çò que ne fa la pus longa dinastia pèrsa. L'empèri sassanida succediguèt a l'Empèri Part e restabliguèt los iranians coma superpoissença de l'antiquitat tardiva, als costats del vesin e rival, l'empèri roman, puèi mai tard l'empèri bizantin.
Fondat per Ardashir Ièr, que metèt en derota Artaban IV, lo darrièr rei part (arsacid), prenguèt fin amb la desfacha del darrièr rei dels reis (emperaire) Iasdgart III (632-651). Aquel darrièr, après catòrze ans de lucha, pervenguèt pas a arestar la progression del califat musulman, lo primièr dels empèris islamics. Lo territòri de l'Empèri sassanida cobrissiá alara la totalitat de l'Iran actual, Iraq, l'Armenia d'uèi e lo Caucàs del sud (Transcaucasia), i comprés lo Daguestan del sud, l'Asia centrala del sud-oèst, l'Afganistan occidental, de parçans de Turquia (Anatolia) e de la Siria modèrna, un part de la còsta de la peninsula aràbia, la region del golf Persic e de parçans del Paquistan occidental.
.png)
Lo periòde de la dominaction sassanida es considerat coma un punt culminant de l'istòria iraniana e en fòrça aspèctes foguèt l'apogèu de l'anciana cultura iraniana abans la conquista pels musulmans arabis jol califat de Rashidun e l'islamizacion ulteriora d'Iran. Los sassanidas tolerèron las religions e culturas variadas de sos subjèctes, desvolopèron una burocracia governamentala complèxe e centralizada e reviscolèron lo zoroastrisme coma fòrça legitimatritz e unificatritz de son règne. Bastiguèron tanben de grands monuments, faguèron de trabals publics e d'institucions culturalas e educativas. L'influéncia culturala de l'empèri s'espandiguèt ben al delà de sas frontièras territorialas - i comprés l'Euròpa occidentala, Africa, China e Índia e contribuguèt a faiçonar l'art medieval europèu e asiatic. La cultura persana es venguda la basa d'una granda part de la cultura islamica, influenciant l'art, l'arquitectura, la musica, la literatura e la filosofia dins tot le mond musulman.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Originas
[modificar | Modificar lo còdi]La dinastia sassanida s'originèt a la Perside (Fars), ont governava alavetz una dinastia teocratica vassala de las parts, amb capitala a Ishtaqr (l'anciana Persepòlis). Dels sobeirans d'aquela dinastia rèstan de monedas ont apareisson qualques Ardakhshahr (Artaxèrxes), Daryev (Darios), Manushihr e Peroz (Firuz). Èran de prèires de la deessa Anahita. Entre 205 e 212, segon las fonts, lo nòble Pabag (Papak o Pahhagh), filh de Sassan, governador d'un vilatjòt nomenat Kheir, depausèt lo darrièr rei dels Bazrangi, Gocihr (un governador local qu'agissiá coma vassal dels arsacidas) e fondèt una nòva dinastia. La femna de Pabag se sonava Rodhagh e èra la filha del governador provincial de Persis. Lo fondator eponim de la dinastia foguèt lo paire de Pabag, nomenat Sassan[1], grand prèire del temple d'Anahita.
Los esfòrces de Pabag per aténher lo poder de la província s'escapèron de l'atencion de l'emperaire arsacida Artaban V de Pàrtia, qu'en aqueles jorns èra afrontat amb lo sieu fraire Vologès VI de Pàrtia per una question dinastica en Mesopotamia[2]. En aprofechant l'oportunitat qu'aquelas circonstàncias li ofrissián, Pabag e lo sieu ainat Sapor E tractèron d'espandir lo sieu poder sus tota Pèrsia e Pabag ajudèt a Artaban en la conquista de Caramània. Los eveniments que seguiguèron son d'origina dobtosa.
Una version de l'istòria ditz qu'en 222 moriguèt Pabag e li succediguèt lo sieu filh Sapor. Aquel, mas, seriá mòrt en un accident e alavetz lo sieu fraire Ardashir auriá atengut lo poder. L'autra version ditz qu'Ardashir, governador de Darabgid, trionfèt sus lo sieu paire e faguèt executar son fraire. Es probable que Sapor moriguèsse l'an 222 en s'estartalhar la bastissa ont anava s'amassar amb lo sieu fraire.[3]