Zoroastrisme

Modificar los ligams
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.
L'Atar, lo fuòc sacrat, es un dei simbòls dau zoroastrisme.

Lo zoroastrime es una religion monoteïsta basada sus la doctrina de Zoroastre.

Istòria[modificar | modificar la font]

La religion prezoroastriana[modificar | modificar la font]

Avans l'aparicion dau zoroastrisme, lei cultes de la region presentavan ja un nombre important de trachs qu'aquela religion anava gardar o transformar[1]. Lei principaus regardan lei divinitats veneradas d'un caire e lei concepcions a prepaus de la lutz e dau fuòc de l'autre. D'en premier, se fau notar l'existéncia dins lo centre d'Asia, magerament de lòng dei fluvis de la region vèrs lo periòde 2200-1700 avC, d'una cultura que teniá un culte dau fuòc coneissent de concepcions de la lucha entre la lutz e lei tenèbras e de la lucha entre la vida e la mòrt[2]. Aqueleis idèas serián la basa dei religions indoiranianas dei periòdes seguents. Ansin, la religion dau periòde prezoroastrian de Pèrsia e la religion indiana avián una divinitat quasi comuna, dicha Mitra, qu'ocupava lei foncions de divinitat solara[3]. Dins lo rèsta de Pèrsia, la religion mazdeana aviá egalament evolucionat e e leis abitants veneravan tant Ahura Mazda que Mitra, i compres lei populacions grègas que consideravan Ahura Mazda coma l'equivalent de Zèus[4].

L'aparicion dau zoroastrisme[modificar | modificar la font]

Representacion de Zoroastre datada dau sègle III apC.

Zoroastre auriá començat sa vida coma prèire dau culte d'Ahura Mazda[5][6]. Après una tiera de visions, acomencèt de predicar una reforma d'aquela religion segon quatre principis majors[7] :

  • la venguda dau Reiaume de Justicía e la necessitat de cooperar a l'òbra de Dieu (Ahura Mazda) sota pena de castigament totau.
  • lo dieu Ahura Mazda es lo dieu suprèm dau panteon.
  • la critica dei practicas de la religion tradicionala, magerament lo culte de Mitra e sei sacrificis d'animaus.
  • la condamnacion de bevendas enebriantas.

Coma la religion tradicionala èra magerament sostenguda per l'aristocracia guerriera, leis arguments de justicía e de conscéncia personala acipèron lei classas au poder e Zoroastre deguèt s'exilar en Asia Centrala. Obtenguèt la proteccion dau rèi de Bactriana que se convertiguèt au zoroastrisme e qu'obliguèt lo rèsta de sei subjèctes d'adoptar la religion novèla. A partir d'aqueu territòri, lo zoroastrisme s'espandiguèt pauc a pauc en Pèrsia e lei Parts li donèron d'institucions ecclesiasticas amb la creacion de la casta dei Mobads que son influéncia sus leis afaires de l'Estat venguèt pauc a pauc fòrça importanta.

Aqueu racònte tradicionau es l'objècte de debats importants que, en realitat, lei datas de vida de Zoroastre son desconegudas. Son existéncia ela meteissa èra mau segura qu'es benlèu una figura mitologica legendària. Pasmens, leis elements arqueologicas donan pas d'informacions precisas. Ansin, existisson tres ensembles d'ipotèsis que son qualificadas « d'autas », de « mejanas » e de « bassas » :

  • lei datacions « autas » avançan una data situada entre 1738 e 900 avC. Son sostengudas per d'elements lingüisticas e astronomics trobats dins lei tèxtes sacrats dei Gathas[8][9].
  • lei datacions « mejanas » avançan una data situada entre lei sègles VI e IV avC. Aquelei teorias son basadas sus l'estudi dei costumas socialas descrichas dins lei Gathas[10]. Pasmens, un tala analisi es complicada per la natura esoterica dei tèxtes.
  • lei datacions « bassas » foguèron prepausadas durant lo sègle XIX. Imaginavan de datas situadas ai sègles II ò I avC. Pasmens, ara, son consideradas coma invalidadas dempuei 1938.

Lo zervanisme[modificar | modificar la font]

Article principal : Zervanisme.

Lo zurvanisme es un movement religiós ipotetic que precediguèt lo zoroastrisme[11][12][13]. Lo dieu Zurvan, paire d'Ahura Mazda e de son adversari Ariman, li ocupa una plaça centrala. Se son existéncia èra reala, lo zurvanisme aguèt donc probable una influéncia sus lo desvolopament dau dualisme zoroastrian. Pasmens, aqueu movement, benlèu actiu vèrs lo sègle X avC, es pauc conegut. Segon lei conoissenças actualas, es una doctrina filosofica tenchuda de mites. Segon ela, Zurvan, lo dieu primitiu, realizava de sacrificis dins l'esperança d'aver un fiu. Coma seis espèrs èran pas satisfachs, aguèt dobtança de l'utilitat vertadiera d'aquelei sacrificis. Ansin, quand obtenguèt finalament un fiu dich Ahura Mazda (ò Ohrmazd), sei dobtes entraïnèron la naissança d'un gemèu dich Ariman (ò Angra Mainyu). Durant la jacina, Ariman sortiguèt en premier mai èra sorn e pudent. Son paire reconoguèt donc solament per fiu Ahura Mazda qu'èra sortit après mai qu'èra luminós e suau. Pasmens, coma Ariman èra l'ainat, aviá lo drech de revendicar la dominacion sus lo monde e Ahura Mazda èra obligat de luchar còntra eu per ne'n prendre lo contraròtle. Se pensava que sa victòria auriá luòc après 9 000 ans.

La teologia zervanista es restacada a de tèxtes cosmogonics coma lo Bundahishn e a de testimoniatges de teologians, de cronicaires ò de viatjaires arabis. Existiá un grop de divinitats creadas per la Lutz que Zurvan èra lo premier d'entre elei. En fòra de Zurvan, lei principaus èran Ashoqar (la virilitat), Frashoqar (l'esclat) e Zaroqar (lo vielhum).

Periòdes aquemenida, grèc e part[modificar | modificar la font]

Article principal : Empèri Aquemenida.

Cir II lo Grand (559-530 avC) e la màger part dei sobeirans de la Pèrsia antica assaièron gaire d'impausar lor religion durant sei conquistas. Au contrari, an generalament laissat sei subjèctes chausir liurament sei religions e sei divinitats tutelàrias. Pendent lo periòde aquemenida, lo zoroastrisme poguèt donc se desvolopar. De mai, la religion dei caps dei sobeirans sembla èstre fòrça similara au zoroastrisme : veneracion de la divinitat Ahura Mazda, existéncia de concepcions dualistas, etc. En revènge, la situacion cambièt après la conquista de la region per Alexandre lo Grand e l'incendi de mai d'una bibliotèca entraïnèt la prèda de mai d'un tèxte zoroastrian. Durant aqueu periòde, lo dieu Mitra auriá evoluït de maniera diferenta en Iran e en Índia. Dins lei regions zoroastrianas, Mitra annexèt una partida dei foncions exercidas per de divinitats eliminadas dau panteon coma Varuna e Indra[14][15][16]. De mai, son culte declinèt en fàcia d'aqueu d'Ahura Mazda[17].

Aquò cambièt amb la conquista de Pèrsia per lei Macedonians. Lei rèis seleucidas s'associèron amb la divinitat solara Elios. Aquò permetèt au culte de Mitra de conéisser una certana renaissença dins certanei regions orientalas de Pèrsia[18]. Durant lo periòde part, lo culte de Mitra s'estendiguèt tornarmai a tot l'empèri[19]. Lo zoroastrisme dispareguèt pas durant aqueu periòde. Es per exemple observat en de colonias pèrsas installadas en Capadòcia per Estrabon[20].

Periòde sassanida[modificar | modificar la font]

Article principal : Empèri Sassanida.

Lo periòde sassanida marquèt l'apogèu dau zoroastrisme car venguèt religion d'Estat amb l'aveniment de la dinastia novèla. Sei prèires superiors èran dichs mobadh, segon lo nom de la casta ecclesiastica creada per lei Parts. Au reng inferior d'aqueu clergat, se situavan lei mogh. Lei moghan mogh èran lei responsables dei temples importants. Lo nom mogh serà a l'origina dau latin magus puei de l'occitan mague. Lo zoroastrisme aguèt alora una influéncia decisiva sus leis afaires de l'Empèri e tanben sus la vida quotidiana de la populacion. Pasmens, lei Sassanidas sostenguèron lei crestians armènis per contrar l'influéncia romana dins la region. Aquò entraïnèt lo declin dau zoroastrisme dins aquelei regions au sègle V apC[21].

Arribada de l'islam[modificar | modificar la font]

Vèrs la mitat dau sègle VII, lei desfachas dei Sassanidas còntra leis armadas aràbias entraïnèron la conquista de Pèrsia e sa conversion progressiva a l'islam. Maugrat un estatut protegit dins l'islam[22], lo zoroastrisme declinèt pauc a pauc e lo nombre de sei fidèus representa au sègle XXI una minoritat fòrça febla de la populacion iraniana. Dins aquò, lo zoroastrisme aguèt una influéncia importanta sus lo desvolopament de la cultura iraniana contemporanèa. Per exemple, lo calendier iranian a d'originas zoroastrianas.

Tèxtes fondators, principis e rituaus[modificar | modificar la font]

Lei principis[modificar | modificar la font]

Zoroastre se considerava pas coma un profèta e donava solament de direccions de recèrca espirituala. Ansin, lei zoroastrians pensan que lor dieu a pas besonh d'adoracion ni d'intermediaris. Dins la doctrina zoroastriana, cada persona respònd de seis actes en vertut de la natura de son « Fravahr », l'equivalent dau karma indoïsta. La doctrina se resumís donc per la maxima « Bònei Pensadas, Bònei Paraulas, Bòneis Accions »[23]. Lei rites e lei sacrificis tradicionaus de la religion pèrsa anciana foguèron condamnats e Zoroastre gardèt solament lo culte dau fuòc.

Lo dieu Ahura Mazda es la poissança a l'origina de la creacion dau monde e dei quatre elements (fuòc, tèrra, aiga e èr). Aquelei quatre elements son fòrça venerats per lei zoroastrians coma òbra dirècta d'Ahura Mazda. L'òme es estat creat amb lo liure arbitri per chausir entre lo ben e lo mau. Aquelei doas tendéncias existisson dins cada èstre uman. Après la mòrt, lei zoroastrians admèton l'existéncia d'una vida e d'un jutjament deis armas en foncion de sei meritis. Se leis accions bònas son superioras ais accions marridas, leis armas son mandadas vèrs l'Ostau dei Cants onte son esperadas per Ahura Mazda. Dins lo cas contrari, son mandadas vèrs l'Ostau dau Druj.

L'Avesta[modificar | modificar la font]

Article principal : Avesta.

L'Avesta es lo tèxte sacrat dau zoroastrisme e tèn un nombre important de partidas d'epòcas diferentas. Lei partidas pus vièlhas serián estadas escrichas per Zoroastre espereu sota la direccion d'Ahura Mazda. Durant la conquista d'Alexandre lo Grand, divèrsei tèxtes sacrats zoroastrians foguèron cremats per lei tropas grègas per destrurre la pensada zoroastriana. Dins aquò, lei partidas regardant d'aspècts scientifics foguèron presas per lei Grècs. Un premier assai per restaurar aquelei tèxtes foguèt realizat pendent lo rèine de Valax de la dinastia Arsacis e aquela òbra foguèt acabada per lo prèire Tansar durant lo periòde sassanida. Puei, lo rèi Shapur I capitèt de mandar de prèires per localizar lei troç tenguts per lei Grècs.

Durant lo règne de Shapur II, Arderbad Mahrespandand foguèt cargat de revisar lo caractèr ortodòx dei tèxtes restaurats e pendent lo rèine de Khosrow I, l'Avesta foguèt traduch en palavi. La compilacion dei tèxtes ancians foguèt finalament acabada durant lo rèine deis emperaires sassanidas. Pasmens, en causa dei guèrras menadas dins la region, la màger part d'aquelei tèxtes es estada perduda. A l'ora d'ara, lei tèxtes subrevivents son lei Gathas, lo Yasna, lo Visperad e lo Vendidad.

Se fau notar l'existéncia de divèrsei tèxtes datant dei sègles IX e X. Son considerats coma de tèxtes secondaris mai tènon una influéncia importanta subre lei fidèus contemporanèus.

Lei rites[modificar | modificar la font]

Lei rites de la religion zoroastriana son relativament limitats. D'efèct, son pas mencionats dins lei Gathas e son pas obligatòris. Lei rites principaus de la vida quotidiana son de pregar cinc còps cada jorn per se remembrar que lo Ben es una causa bòna, de faire una fèsta un còp cada mes mai cinc jorns per preparar l'annada novèla e se purificar per manjar.

Per leis enfants, i a ges de rite especiau per la naissança. Lo ninet se pòu presentar au temple per una ceremonia per son premier anniversari mai es pas obligatòri. En revènge, es pas lo cas de la ceremonia dicha naojota que deviá èstre realizada avans lo quinzen anniversari. Marca l'intrada de l'enfant dins la comunautat deis adults.

Per lei Parsis, lo maridatge es obligatòri e l'esterilitat es considerada coma una malediccion. Lei maridatges an luòc solament entre Parsis. Aquò èra ja lo cas dins l'Empèri Sassanida onte un zoroastrian deviá pas esposar un non-zoroastrian. De mai, lo contacte ambé d'infidèus es una font d'impuretat. Lo manjar preparat per un non-zoroastrian necessita tanben de rites de purificacion.

Enfin, coma la vida es considerada coma un don dAhura Mazdā, la mòrt es una orror que necessita divèrsei rituaus car se pensa que la descomposicion dau còrs es l'òbra d'un demon. Lei Parsis tènon donc una casta cargada de menar lei mòrts dins de Tors dau Silenci, dichas dakhmā. L'arma dau mòrt es supausada i demorar tres jorns. Lo quatren jorn, la quitèt e dèu alora passar un pònt. Durant aqueu passatge, l'arma es jutjada en foncion de seis actes. La practica dau descarnament dei còrs es una tracion fòrça vièlha que se rescòntra encara dins certanei vilatges de Tibet.

Difusion contamporanèa[modificar | modificar la font]

Au començament dau sègle XXI, lo zoroastrisme tèn aperaquí 250 000 fidèus dins lo monde, magerament en Índia, en Iran, en Afganistan e dins de diasporas ais Estats Units e au Reiaume Unit. Lo declin d'aqueu nombre contunièt de demenir especialament en causa d'un nombre feble de naissanças.

Annèxas[modificar | modificar la font]

Liames intèrnes[modificar | modificar la font]

Bibliografia[modificar | modificar la font]

  • (fr) Gerhard J. Bellinger, Encyclopédie des religions, Le Livre de Poche/La Pochotèque / Librairie générale française, 2000.
  • (fr) Frantz Grenet, « Mithra dieu iranien : nouvelles données », Topoi. Orient-Occident, vol. 11, n° 1,‎ 2001, pp. 35-58.
  • (fr) Pierre Lecoq, Les livres de l'Avesta : Textes sacrés des Zoroastriens, Le Cerf, París, 2016.

Nòtas e referéncias[modificar | modificar la font]

  1. ↑ (en) Richard Foltz, Religions of Iran: From Prehistory to the Present, Oneworld publications, Londres, 2013, pp. 10-18.
  2. ↑ (fr) Jean Haudry, Les Indo-Européens, Presses Universitaires de France, París, colleccion « Que sais-je ? », 1981, reedicion de 1985, pp. 81 e seguentas.
  3. ↑ (fr) Pierre Lecoq, Les livres de l'Avesta : Textes sacrés des Zoroastriens, Le Cerf, París, 2016, pp. 415-462.
  4. ↑ Aquò es illustrat per lei testimoniatges d'Erodòt (Istòria, VII, 40), de Xenofont (Ciropedia, VIII, 3, 12) e de Quintus Curtius Rufus (L'Istòria d'ALexandre lo Grand, III, 3.
  5. ↑ (en), Mary Boyce, A History of Zoroastrianism: Volume I: The Early Period, 1975, reedicion de 1996, Brill, p. 175.
  6. ↑ (de) Antonio Panaino, « Religionen im antiken Iran », dins Wilfried Seipel (dir.), 7000 Jahre persische Kunst. Meisterwerke aus dem Iranischen Nationalmuseum in Teheran: Eine Ausstellung des Kunsthistorischen Museums Wien und des Iranischen Nationalmuseums in Teheran, Kunsthistorisches Museum, Viena, 2001, pp. 22–29.
  7. ↑ (en) Martin Litchfield West, The Hymns of Zoroaster: A New Translation of the Most Ancient Sacred Texts of Iran, I. B. Tauris, 2010, pp. 19-24.
  8. ↑ (fr) Khosro Khazai Pardis, Les gathas, Albin Michel, 2011, p. 39.
  9. ↑ (de) Christian Bartholomae, Zarathustras Leben und Lehre, 1924.
  10. ↑ (en) A. V. Williams Jackson, Zoroaster, the prophet of ancient Iran, 1899, reedicion de 2010, Nabu Press.
    (en) Ernst Herzfeld, Zoroaster and his world, Princeton, 1947.
    (en) Walter B. Henning, Zoroaster, Oxford, 1951.
    (en) Gherardo Gnoli, Zoroaster in History, Nòva York, 2000.
  11. ↑ (en) R. C. Zaehner, Zurvan. A Zoroastrian Dilemma, Oxford, 1955, pp. 276-321, 321-336, 335-359.
  12. ↑ (de) Geo Widengren, « Der Zervanismus », dins Iranische Geisteswelt von den Anfängen bis zum Islam, Holle, Baden-Baden, 1961, pp. 77-108.
  13. ↑ (fr) René Guénon, « Le Démiurge », La Gnose, novembre de 1909.
  14. ↑ Indra dispareguèt pas totalament que venguèt una mena « d'arquedemòni ».
  15. ↑ (fr) Jean Haudry, Religion cosmique, Belles Lettres, París, 1987, pp. 1-30.
  16. ↑ Pasmens, coma per fòrça ponchs dau zoroastrisme primitiu, i a ges de consensus entre lei cercaires. Existís donc una segonda teoria que pensa que Mitra auriá gardat son unitat en Iran e se seriá fragmentat en tres divinitats (Mitra, Ariman e Varuna) dins lei regions indianas. Pasmens, ara, aquela teoria es fòrça contestada.
  17. ↑ En particular, Mitra aparéis pas dins leis archius de Persèpolis que seguisson lei despensas realizadas per cada culte.
  18. ↑ (en) Catharine Lorber e Panagiotis Iossif, « The cult of Helios in the Seleucid East », Topoi, vol. 16, n° 1,‎ 2009, pp. 19-42.
  19. ↑ (en) Mary Boyce, « On Mithra's Part in Zoroastrianism », Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 32, n° 1,‎ 1969, pp. 10-34
  20. ↑ (en) Mary Boyce, Zoroastrians : their religious beliefs and practices, Routledge, Londres, 2001, p. 85.
  21. ↑ (en) Stephen H Rapp Jr., The Sasanian World through Georgian Eyes: Caucasia and the Iranian Commonwealth in Late Antique Georgian Literature, Ashgate Publishing, Ltd., 2014, p. 160.
  22. ↑ Coma lei crestians e lei judieus, lei zoroastrians son generalament considerats coma de « Gens dau Libre ». An donc lo drech de gardar lor religion en cambi dau pagament d'un impòst especiau e de divèrsei limitacions, magerament dins la predicacion.
  23. ↑ (fr) Dominique Vallaud, Dictionnaire Historique, Librairie Arthème Fayard, París, 1995, p. 1000.
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Zoroastrisme&oldid=2369602 »