Reialme Unit
| Reialme Unit | |
|---|---|
.svg) Utilizadas en relacion amb Escòcia (dreita) e alhors (esquèrra) | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
anglés (de facto) | |
• Lengas reconegudas | |
Grops etnics (2021)[1] | |
Religion (2021)[2] | |
Gentilici Britanic, Britanica | |
Forma de govèrn | |
Monarca Primièr ministre | |
12 d'abril de 1922 | |
• Totala [3] 244 376 km² | |
• Aiga 1,34 % | |
• Totala (2023)[4] 68 265 209 ab. | |
• Densitat 281 ab./km² | |
USD 4 029 438 mil. | |
Liura esterlina ( GBP) | |
+44 | |
UK | |
UTC+0 | |
.svg)
.svg)
Lo Reialme Unit[6] (var. Reiaume Unit; sigla: RU), oficialament lo Reialme Unit de Grand Bretanha e Irlanda del Nòrd[7] (en anglés: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland; compendi en UK, AFI: [juːˈkeɪ]), es un estat sobeiran del nòrd-oèst d'Euròpa, compausat de la Grand Bretanha, del nòrd de l'illa d'Irlanda e d'illas pichonas adjacentas. La capitala es Londres, mentre que Edimborg, Cardiff e Belfast son respectivament las capitalas regionalas d'Escòcia, de Galas e de l'Irlanda del Nòrd.
Estat unitari, actulament se compausa de quatre nacions constitutivas (home countries): Anglatèrra, Escòcia, Galas e l'Irlanda del Nòrd.[8] L'illa de Man, Guernesey e Jersey non fan pas partida del Reialme Unit, essent de dependéncias de la Corona. Lo Reialme Unit possedís egalament catòrze territòris d'otramar. Cal notar que Cornoalha non es pas reconeguda coma nacion constitutiva: es oficialament una part d'Anglatèrra.
Lo Reialme Unit es una monarquia constitucionala parlamentària,[9] eissida de l'union del Reialme Unit de Grand Bretanha e del Reialme d'Irlanda (1801–1922). A partir de 1922 amb lo tractat anglo-irlandés, l'Estat Liure d'Irlanda (actuala Republica d'Irlanda) non es pus integrat dins la monarquia britanica. De sinonims inexactes de Reialme Unit son Grand Bretanha e Anglatèrra.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Geografia fisica
[modificar | Modificar lo còdi]Veire tanben: Anglatèrra, Escòcia, País de Galas, Irlanda del Nòrd.
La superfícia totala del Reialme Unit es d'aperaquí 243 610 km2 [10] que comprenon l'illa de Grand Bretanha e la part nòrd-orientala de l'illa d'Irlanda (Irlanda del Nòrd) e d'autras illas mai pichonas[10]. Lo país se tròba entre l'ocean Atlantic e la mar del Nòrd, a 35 quilomètres de la còsta nòrd-oèst de França, que se'n tròba separada per la Marga[10].
La Grand Bretanha se tròba entre las latituds 49° e 59° N (las Illas Shetland s'estendon gaireben als 61° N) e las longituds 8° O a 2° E. L'Observatòri de Greenwich, en Londres, es lo punt de definicion pel meridian de Greenwich. Quand se mesura dirèctament del nòrd al sud, la Grand Bretanha mesura un pauc mai de 1100 quilomètres de longor e un pauc mens de 500 quilomètres dins la siá part pus larga. Malgrat aiçò, la màger distància entre dos punts dins l'illa es de 1350 quilomètres entre la fin de la tèrra en Cornoalha (près de Penzance) e John o' Groats en Caithness (près de Thurso). Irlanda del Nòrd parteja una frontièra de tèrra de 360 km amb la Republica d'Irlanda [10].
Clima
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo clima britanic es de tipe oceanic, çò que s'explica aisament per la posicion dau país au nòrd-èst de l'Ocean Atlantic. Quauquei regions pus autas, en Escòcia, an un clima montanhòl. Lei temperaturas mejanas son moderadas car lo país es somés a l'influéncia dau Corrent dau Golf. Lei precipitacions regularas anant de 553 mm a Cambridge fins a 3 000 mm sus lei cimas escocesas.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a la conquista romana
[modificar | Modificar lo còdi]
Fins au milleni VI avC, èran liats au continent per una faissa terrèstra dicha Doggerland. Leis Illas Britanicas foguèron donc pobladas après la fin dau Periòde Glaciari de Würm e lei vestigis pus ancians descubèrts per leis arqueològs datan dau Paleolitic. Pasmens, en causa de condicions climaticas duras, la populacion deis illas demorèt pus febla que dins lei regions pus meridionalas coma lo mostra de produccions agricòla e artesenala limitadas. Lei progrès acomencèron durant lo Neolitic gràcias a un melhorament de l'agricultura que permetèt de desvolopar d'estructuras politicas o religiosas pus complèxas. Un exemple d'aqueu desvolopament foguèt la bastida de l'ensems de Stonehenge a partir de 2800 avC.
Vèrs 1000 avC, de tribús cèltas vengudas dau nòrd d'Euròpa e de Gàllia s'installèron dins l'Archipèla en Irlanda, en Escòcia e dins lo sud e l'èst d'Anglatèrra. Coma dins lo rèsta d'Euròpa cèlta, se formèt una civilizacion guerrièra dominada per una classa aristocratica e caracterizada per la bastida d'oppidums e lo desvolopament d'una indústria metallurgica. Gràcias ai ressorsas mineralas deis illas, l'archipèla venguèt rapidament un territòri exportador de metaus (estam en particular) au sen dau comèrci europèu antic.
A partir de 55 avC, lei Romans acomencèron de s'interessar au contraròtle dei ressorsas deis Illas Britanicas ambé la campanha de Juli Cesar. Pasmens, de revòutas en Gàllia l'obliguèron de se retirar sus lo continent. La conquista vertadiera se debanèt après la formacion de l'Empèri Roman durant lo rèine de l'emperaire Claudi (41-53). En 43, una premiera campanha permetèt ai Romans de desbarcar dins lo sud-èst d'Anglatèrra après la batalha de Medway. Aquò representava lo començament d'una tièra de campanhas de 43 a 84 que van se turtar a una resisténcia acarnada, especialament dins lei regions galesas e escosesas. Lei premierei foguèron somesas après divèrsei campanhas de 47 a 84. En revènge, lo nòrd de l'illa demorèt independent e maugrat d'ofensivas victoriosas dins la region, l'armada romana poguèt jamai la conquistar totalament. Au contrari, au sègle II, leis emperaires Adrian (117-138) e Antonin lo Piós (138-161) ordonèron de construrre de muralhas defensivas per blocar leis atacas dei tribús cèltas dau nòrd (Picts, Scots) en direccion dei zònas romanas que formèron la província de Britannia.
En fòra de la menaça dei tribús cèltas totjorn independentas, l'òrdre roman foguèt tanben contestat dins lo sud de l'illa. La revòuta pus importanta se debanèt de 60 a 61 sota la direccion de la rèina Budicca. Entraïnèt la destruccion d'unei ciutats e temples romans mai s'acabèt per una desfacha a Watling Street. Per s'aparar còntra de dificultats novèlas, l'Empèri gardèt de tropas importantas (generalament quatre legions) dins l'archipèla fins au sègle V e la disparicion de la província.
De la província romania de Britannia a la conquista de Guilhèm de Normandia
[modificar | Modificar lo còdi].png)
Coma d'una província de l'Empèri, la romanizacion dau país demorèt parciala e leis elèits autoctònas foguèron integradas a l'administracion locala. Ansin, en fòra dau ret dei vilas (Londres, York...) e dei rotas romanas, l'influéncia romana èra febla e lei tradicions cèltas demorèron vivas. Lo Cristianisme foguèt introduch dins l'archipèla au sègle IV. Trobèt un endrech favorable a son desvolopament car l'emperaire Constantin Ièr (306-324), qu'adoptèt per la seguida l'edicte de tolerància religiosa de Milan, foguèt proclamat per lei legions britanicas e demorèt popular dins la region.
A partir de la fin dau sègle IV, leis ambicions dei generaus romans de venir emperaire entraïnèron un afebliment militar de la província. De 368 a 370, una campanha saunosa permetèt de replegar lei tribús cèltas irlandesas e escocesas qu'avián desbordat la muralha d'Adrian. Una autra guèrra se debanèt en 383 e s'acabèt per una victòria romana. Pasmens, en 406, lei frontieras continentalas de l'Empèri foguèron rompudas e l'archipèla venguèt la buta d'invasions anglas e saxonas. En 407, lei legions britanicas capitèron d'empachar aquelei desbarcaments e proclamèron emperaire una tièra de generaus de l'archipèla. Vèrs 410, totei lei legions romanas de Britannia èran estadas transferidas en Gàllia per sostenir la revendicacion imperiala de lor generau o per assaiar de replegar leis invasions barbaras.
Sensa legion per assegurar sa defensa, Britannia foguèt atacada per de tribús cèltas (Scots, Picts...) e per de pòbles germanics (Saxons, Angles, Jutes). Pasmens, la disparicion de l'òrdre foguèt progressiva car una tièra de caps indigèns capitèron de formar de principats cèltas a partir dei rèstas de l'administracion romana[11] e rapidament un conflicte lòng acomencèt entre lei Cèltas, mai o mens crestianizats, e leis Anglosaxons pagans. Maugrat una resisténcia importanta dei Cèltas (legenda dau Rei Artús), lei pòbles germanics conquistèron pauc a pauc lo sud e lo centre d'Anglatèrra onte fondèron divèrsei reiaumes.
Au sègle VII, se debanèt l'evangelizacion dei pòbles germanics e, en 825, lo rèi de Wessex Egbert lo Grand (802-839) capitèt d'unificar lei principats saxons sota son autoritat. Pasmens, a partir de 865, d'envasidors novèus, lei Vikings ataquèron la region. Wessex resistiguèt dins lo sud e l'oèst d'Anglatèrra. Dins aquò, l'autoritat de son senhor sus sei vassaus demeniguèt e lei Vikings poguèron fondar una tièra de colonias dins l'èst de l'archipèla que formèron un territòri unificat dich Danelaw. En 878, lo rèi Alfred lo Grand (871-899) bloquèt aquela invasion e Anglatèrra foguèt partejada entre Vikings e Saxons. Obtenguèt tanben la conversion au cristianisme de divèrsei caps nordics vencuts. Dins lo rèsta de l'archipèla, lei Vikings conquistèron leis illas lòng dei costats d'Escòcia e quauquei pòrts de País de Galas e d'Irlanda. Pasmens, la resisténcia dei tribús cèltas lei convenquèron de pas assaiar d'avançar mai dins lei tèrras. Au contrari, dins certanei regions (País de Galas en particular), Vikings e Cèltas formèron d'alianças còntra lei Saxons.
Au sègle X, lei posicions vikingas foguèron pauc a pauc conquistadas per lei Saxons e lei dos pòbles acomencèron pauc a pauc de se mesclar. Ansin, après l'unificacion d'Anglatèrra per lo rèi viking Cnut lo Grand (1016-1035) que creèt un empèri a l'entorn de la Mar dau Nòrd, un rèi saxon de l'Ostau d'Alfred lo Grand, Edoard lo Confessor (1044-1066), li succediguèt. Sa mòrt entraïnèt una crisi de successions que va entraïnar en 1066 la Guèrra de succession d'Anglatèrra entre caps saxons e « vikings ».
De la conquista per lei Normands a la presa dau poder per lei Tudors
[modificar | Modificar lo còdi]
.png)
Tres senhors assaièron de succedir en 1066 a Edoard lo Confessor. Lo premier èra Harold II que foguèt elegit rèi per l'aristocràcia anglesa. Lo segond foguèt Harald III. Desbarquèt amb una flòta vikinga mai foguèt vencut e tuat per Harold a Stamford Bridge. Enfn, lo tresen foguèt lo duc de Normandia, Guilhèm lo Conquistaire que desbarquèt dins lo sud-èst d'Anglatèrra. La batalha decisiva se debanèt a Hastings e s'acabèt per la desfacha e la mòrt d'Harold. Après aquela victòria, Guilhèm venguèt rèi d'Anglatèrra e acomencèt una tièra campanhas saunosas per pacificar lo país fins a 1076. Per aquò, eliminèt una partida importanta dei caps saxons que foguèron remplaçats per de senhors normands e formèt un ret de castèus per se protegir còntra lei revòutas.
Après lei rèines dei dos fius dau Conquistaire, la question de la succession reiala entraïnèt una guèrra civila de 1135 a 1154 que s'acabèt per la designacion d'Enric Plantagenêt (1154-1189), senhors d'Anjau e Normandia coma rèi d'Anglatèrra. Son maridatge en 1152 amb Alienòr d'Aquitània li donèt un domeni continentau fòrça important que va venir una fònt de tensions e de guèrras ambé de rèis francés desirós de limitar la poténcia anglesa dins lo Reiaume de França. Aprofichant lei dificultats anglesas durant la Tresena Crosada, Felip II de França (1190-1223) capitèt de conquistar la màger part dei fèus anglés, franc de Guiana, au començament dau sègle XIII.
Aquela desfacha entraïnèt una crisi intèrna grèva en Anglatèrra e la noblesa se revoutèt còntra lo rèi Joan I d'Anglatèrra (1199-1216). Vencut, lo rèi deguèt acceptar de signar en 1215 la Magna Carta que limitèt lo poder reiau au profiech d'un conseu de la noblesa e d'una independéncia importanta de la justícia. En 1258, un grop de nobles dirigit per Simon V de Montfòrt, fiu dau cap crosat Simon IV de Montfòrt, obtenguèt un renfòrçament d'aquelei mesuras. Pasmens, la mòrt de Montfòrt a Eversham còntra lei partisans dau rèi Enric III (1216-1272) permetèt de restablir l'autoritat reiala maugrat lo mantenement d'un parlament.
Lo rèine d'Edoard Ièr (1272-1307) marquèt lo començament d'un periòde d'expansion anglesa. País de Galas foguèt conquistat en 1284. Escòcia acceptèt lo rèi anglés coma senhor en 1291 mai la dominacion anglesa foguèt mau acceptada per la populacion locala e, tre 1314, la batalha de Bannockburn s'acabèt per la restauracion de l'independéncia escocesa. En 1337, Edoard III (1327-1377) revendiquèt la succession de Felip IV de França après la mòrt de sei tres fius. Aquò foguèt lo començament de la Guèrra de Cent Ans que marcarà prefondament lei dos país.
D'efèct, lei premiereis annadas de la guèrra veguèron una tièra de victòrias anglesas a Crécy (1346), Calais (1347) e Peitius (1356). Pasmens, Carles V de França (1364-1380) redreicèt lo Reiaume de França e capitèt de conquistar la màger part dei fèus continentaus anglés. Aquelei desfachas obliguèron lei rèis anglés de faciar de revòutas de païsans e d'acceptar de donar mai de poders au parlament. Una autra consequéncia d'aquelei reviradas foguèt la demenicion de l'influéncia dei senhors francés — es a dire continentaus — sus leis afaires d'Anglatèrra que favorizèt lo remplaçament progressiu dau francés per l'anglés coma lenga de govèrn.
La guèrra acomencèt tornarmai durant lo rèine d'Enric V (1413-1422). Devesits per una guèrra civila, lei Francés foguèron esquichats a Azincourt (1415) e leis Anglés s'alièron ambé Borgonha per dominar lo nòrd e lo sud-oèst de França. Aprofichant la foliá dau rèi Carles VI de França (1380-1422), impausèt la signatura dau tractat de Troyes que sei condicions permetián d'unificar lei dos reiaumes sota l'autoritat dau rèi d'Anglatèrra. Dins aquò, lo fiu de Carles VI refusèt aqueu tractat e contunièt la lucha a partir dau centre e dau sud dau Reiaume de França. A partir de 1429, prenguèt l'avantatge e acomencèt una reconquista progressiva dau territòri francés que s'acabèt per una desfacha anglesa en 1453.
Coma au sègle XIII, aquela desfacha entraïnèt una crisi intèrna grèva en Anglatèrra en causa de la feblessa e de la foliá dau rèi Enric VI (1422-1461 puei 1470-1471). En 1455, acomencèt una guèrra civila lònga, dicha Guèrra dei Doas Ròsas, entre leis Ostaus de York e de Lancastre. S'acabèt solament en 1485 per la presa dau poder dei Tudors que fondèron una dinastia novèla ambé l'acòrd dei York e dei Lancastre fòrça afeblits per lo conflicte.
Dei Tudors a la formacion dau Reiaume Unit
[modificar | Modificar lo còdi].png)
Lo sègle XVI foguèt marcat per lei tensions causadas per la politica e lei divisions de la dinastia Tudor. Pasmens, maugrat aquelei dificultats, la poténcia anglesa capitèt de se renfòrçar durant aqueu periòde. D'efèct, après lo rèine d'Enric VII (1485-1509), Enric VIII (1509-1547) prenguèt una tièra de decisions fondamentalas. La premiera d'Enric VIII foguèt la separacion religiosa ambé la Glèisa Catolica Romana e la creacion de l'Anglicanisme en 1533. Permetèt au rèi de divorciar e de prendre lo contraròtle d'una partida dei bens dau clergat anglés. La segonda decision foguèt l'adopcion de l'Acte d'Union de 1536 entre Anglatèrra e lo País de Galas. Aquò renforcèt l'integracion entre lei doas regions e foguèt la premiera etapa de la fondacion dau Reiaume Unit. Puei, en partida gràcias au tesaur confiscat dins lei monastèris, decidiguèt de fondar la premiera flòta anglesa permanenta per s'aparar còntra lei naviris dau rèi escocés aliat ai Francés. Enfin, en 1541, prenguèt tanben lo títol de rèi d'Irlanda après l'extension de la dominacion anglesa sus tota l'illa en 1494[12].
La segonda mitat dau sègle XVI foguèt marcada per lei rèines de tres enfants d'Enric VIII. Foguèt un periòde de crisi religiosa car Maria Ièra (1553-1558) assaièt de restablir lo Catolicisme mentre qu'Edoard VI (1547-1553) e Elisabeta Ièra (1558-1603) renforcèron la reforma anglicana. Lo rèine d'aquela darriera foguèt l'apogèu de la Renaissença anglesa e permetèt d'estabilizar pauc a pauc la societat anglesa. Pasmens, a partir de 1585, una guèrra malaisada còntra Espanha entraïnèt de dificultats financieras e s'acabarà en 1604 per un resultat indecís. D'autra part, la mòrt sensa eiretier dirèct de la rèina causèt la fin de la dinastia.
Son successor foguèt lo rèi d'Escòcia Jaume Stuart (1567-1625) sota un regime d'union personala dei dos reiaumes. Coma lei periòdes precedents, lei rèines de premiers sobeirans Stuart foguèron marcats per de tensions religiosas. Pasmens, conjugadas ai temptativas de renfòrçament de l'absolutisme reiau, la situacion s'agravèt rapidament e entraïnèt una tièra de guèrras civilas de 1642 a 1651 entre lo rèi e lo parlament. Après un començament relativament equilibrat fins a 1644, lei fòrças parlementària aprofichèron lei reformas d'Oliver Cromwell per prendre l'avantatge e esquichar totei leis aliats dau rèi Carles Ièr (1625-1649) que foguèt executat. Après sa victòria, Cromwell venguèt lo Lord Protector d'un govèrn republican dich Commonwealth d'Angletèrra e impausèt la dominacion anglesa ais Escocés e ais Irlandés. Renforcèt tanben la politica de colonizacion anglesa d'Irlanda que va venir la fònt d'unei conflictes fins au sègle XX.
Pasmens, lo Commonwealth d'Angletèrra subrevisquèt pas a la mòrt de son fondator e la monarquia foguèt restaurada après la mòrt de Cromwell segon un sistèma de monarquia parlementària. En particular, en 1679, lo Parlament adoptèt l'Habeas corpus, jalon major de l'istòria dau drech, que permetèt de renfòrçar la separacion dei poders. Lo periòde foguèt tanben marcat per l'extension, sostenguda per la creissença dau comèrci triangular, de l'empèri coloniau anglés dins lei Caribas e en America dau Nòrd.
A la mòrt de Carles II (1660-1685), son fraire catolic Jaume II (1685-1688) li succediguèt. Sei temptativas de restablir l'absolutisme reiau entraïnèron una guèrra civila que s'acabèt per sa desfacha e son exil. Guilhèm III d'Aurenja Nassau lo remplacèt e adoptèt en 1689 una declaracion dei drechs que limitèt d'un biais definitiu lei poders dau rèi au profiech dau Parlament. Capitèt tanben d'estabilizar la situacion religiosa e de demenir pauc a pauc lei tensions entre lei diferentei glèisas. Pasmens, leis acòrds negociats ambé lei Catolics irlandés en 1691 foguèron pas respectats. Enfin, en 1707, l'Acte d'Union permetèt d'unificar lei reiaumes d'Escòcia e d'Anglatèrra dins un ensems administratiu unic.
La lucha còntra lo Reiaume de França per la dominacion mondiala
[modificar | Modificar lo còdi]_-_Teatre_d%27America_dau_N%C3%B2rd.png)
A partir de la fin dau sègle XVII, Londres venguèt lo poténcia emergenta d'Euròpa. En particular, la rivalitat ambé França acomencèt tornarmai en causa dei tensions colonialas en America e en Índia entre lei dos país e de l'oposicion anglesa ais ambicions continentalas de París. Ansin, de 1688 a 1815, França e lo Reiaume Unit foguèron dins un estat de guèrra quasi permanent. Lo conflicte decisiu foguèt la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763) que s'acabèt per la conquista de la màger part de l'empèri coloniau francés e faguèt dau Reiaume Unit la premiera poissança mondiala. Maugrat una desfacha durant la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America (1775-1783) e la pèrda dei colonias estatsunidencas, lo Reiaume Unit gardèt aquela posicion fins a la Premiera Guèrra Mondiala e va fondar lo premier empèri coloniau mondiau.
Durant aqueu periòde, lo Reiaume Unit conoguèt un desvolopament economic important que preparèt la Revolucion industriala dau sègle XIX. Ansin, la valor deis importacions passèt de 6 a 24 milions de liuras entre 1701 e 1798, aquela deis exportacions de 4,5 a 18 milions e aquela dei reexportacions de 2,1 a 12 milions. Un sistèma bancari modèrn e eficaç (4% còntra generalament 10% sus lo continent) e l'aumentacion dau nivèu tecnologic permetèron de sostenir aquela evolucion gràcias a de taus febles e au melhorament deis otís de produccion.
Lei guèrras revolucionàrias e napoleonencas
[modificar | Modificar lo còdi]
.png)
La Revolucion Francesa e l'Empèri Napoleonenc foguèron una menaça majora per la posicion anglesa que desirava empachar l'emergéncia d'una nacion dominanta sus lo continent. Ansin, maugrat una simpatia iniciala per la monarquia parlementària francesa, lo Reiaume Unit venguèt rapidament l'enemic pus acarnat de França e lei dos estats foguèron en guèrra permanenta de 1793 a 1814 franc d'una trèva en 1802-1803. En 1815, formèt tanben la fòrça principala que s'opausèt au retorn de l'emperaire a Waterloo.
Protegida per sa posicion insulara e ais victòrias de l'amirau Horatio Nelson a Abokir, a Copenaga e a Trafalgar. En 1807, aquò foguèt completat per la destruccion dau rèsta de la flòta danesa durant la segonda batalha de Copenaga e per d'atacas còntra lei colonias francesas. En revènge, sus lo continent, Londres aguèt de dificultats per formar una armada vertadiera e preferiguèt finançar leis esfòrç de guèrra deis autrei poténcias colonialas coma Prússia, Àustria e Russia. En 1808, lo començament de la guèrra d'Espanha foguèt l'occasion per lei Britanics de desbarcar pauc a pauc de fòrças importantas sus lo continent e d'avançar vèrs lei Pirenèus. Pasmens, lei desfachas francesas decisivas foguèron infligidas per lei Rus, leis Austrians, lei Prussians e lei Suedés a Leipzig en 1813 e durant la campanha de França en 1814.
Durant lei negociacions de patz, lo Reiaume Unit aguèt un ròtle primordiau que foguèt renfòrçat per la victòria dau duc de Wellington a Waterloo en 1815 e la captura britanica de Napoleon. En particular, lo Reiaume Unit reprenguèt lo contraròtle de Hanovre, conquistèt Heligoland, Malta e leis Illas Ionianas e establiguèt un protectorat sus la partida europèa de Portugal. De mai, capitèt de limitar l'afebliment de França per restaurar la basa deis equilibris continentaus de la fin dau sègle XVIII. Ansin, Londres venguèt l'arbitre dei relacions europèas fins a la formacion de l'Empèri alemand dirigit per lo cancelièr Otto von Bismarck. Enfin, en 1800, s'acabèt la formacion dau Reiaume Unit quand Irlanda i foguèt integrada après la revirada d'una revòuta en 1796.
Dau Congrès de Viena a la Premièra Guèrra Mondiala
[modificar | Modificar lo còdi]Après la victòria còntra Napoleon Ièr, lo Reiaume Unit perdèt rapidament sei posicions principalas sus lo continent e Londres deguèt se contentar de sa posicion d'arbitre. Se concentrèt donc subretot sus lo mantenement dau statu quo, son desvolopament economic e l'extension de son empèri coloniau.
Ansin, en 1820, una revòuta portuguesa entraïnèt la fin dau protectorat britanic. Puei, en 1837, lei règlas de succession diferentas dau Reiaume Unit e dau Reiaume de Hanovre entraïnèron la separacion dei dos estats sota lei direccions respectivas de Victòria Ièra (1837-1901) e d'Ernest August Ièr de Hanovre (1837-1851)[13]. En fòra d'aquelei pèrdas territòrialas, lo Reiaume Unit participèt a la formacion de Belgica, de Grècia e a l'emergéncia de nacions novèlas dins lei Balcans dins lei províncias europèas de l'Empèri Otoman. Pasmens, maugrat aqueu sostèn, Londres empachèt la disparicion de l'Empèri Otoman e s'opausèt militarament ais ambicions russas dins la region deis Estrechs durant la Guèrra de Crimèa (1853-1856). Acceptèt tanben leis unificacions d'Itàlia e d'Alemanha dins leis annadas 1860 e 1870. Aqueleis evolucions entraïnèron quauquei cambiaments territòriaus : leis Illas Ionianas foguèron balhadas a Grècia en 1864, Chipre foguèt ocupada en 1878 en cambi dau pagament d'una redevença anuala ais Otomans e Heligoland foguèt cambiada còntra Zanzibar en 1890.
L'acòrd de cambi entre Heligoland e Zanzibar mostrava l'evolucion de la poténcia britanica dins lo corrent dau sègle XIX. D'efèct, en causa de l'extension de son empèri coloniau, son centre de gravitat se desplacèt pauc a pauc dau continent europèu vèrs lo rèsta dau mond, especialament vèrs lo continent asiatic onte lei Britanics formèron l'Empèri deis Índias Britanicas en 1858. Ansin, au començament dau sègle XX, Londres contrarotlèt Canadà, divèrseis illas americanas, la mitat orientala d'Africa, lo sud de la Peninsula Aràbia, Índia, la màger part dau sud-èst asiatic e la màger part d'Oceania, compres Austràlia e Nòva Zelanda.
Lei dos conflictes mondiaus e l'afebliment britanic
[modificar | Modificar lo còdi]
Après la desmission de Bismarck en 1890, la politica alemanda cambièt d'orientacion e adoptèt una politica expansionista que s'opausèt ais interés britanics. En particular, lo modernizacion e l'aumentacion numerica de la flòta alemanda èra una menaça per lo Reiaume Unit que sa marina èra pus nombrosa mai dispersada per protegir lei linhas d'avitalhament de l'Empèri. Ansin, au començament dau sègle XX, Londres formèt una aliança ambé França, segonda poissança coloniala mondiala e enemiga acarnada d'Alemanha dempuei 1871, e Russia, subretot opausada au govèrn de Viena qu'èra l'aliat deis Alemands. La rivalitat entre aquelei blòts foguèt la causa de la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918). Sensa armada vertadiera au començament dau conflicte, lei Britanics utilizèron sei naviris per blocar lei liasons maritimas amb Alemanha e formèron pauc a pauc una armada terrèstra per participar a la guèrra continentala. Lei colonias qu'avián de còps de fòrças terrèstras pus importantas que la metropòli en 1914 participèron a l'esfòrç de guèrra e ataquèron lei colonias alemandas o lei territòris otomans.
Fins a 1914, lei tropas britanicas perdiguèron 890 000 soudats tuats mai la guèrra s'acabèt per una victòria. L'Empèri Rus, rivau dei Britanics en Asia Centrala, dispareguèt e la conquista d'una partida dei colonias alemandas permetèt a l'Empèri Britanic d'agantar son apogèu territòriau e economic dins leis annadas 1920 e 1930. Pasmens, tre la fin dei combats, lei premiers indicis de declin apareguèron. Premier, lo còst èra estat important e Londres perdiguèt sa posicion de premiera plaça bancàriaau profiech de Nòva York. Puei, la dificultat dei combats aviá començat de crear un sentiment nacionau au sen de certanei regions de l'Empèri. Ansin, l'autonòmia dei dominions aumentèt pauc a pauc e, en 1923, lo drech de Canadà e de Sud-Africa d'aver una politica estrangiera differenta dau Reiaume Unit foguèt reconegut. Dins lei zònas, de movements de contestacion se formèron tanben per revendicar l'independéncia. Per exemple, foguèt lo cas d'Índia a partir de 1922. Pasmens, en Irlanda, lo movement nacionalista esperèt pas la fin de la guèrra e una insureccion armada acomencèt en 1916. S'acabèt en 1921 per l'independéncia de l'illa franc de la region d'Ulster au nòrd-èst.
La Segonda Guèrra Mondiala (1939-1945) foguèt l'eveniment decisiu qu'afebliguèt lo govèrn centrau e entraïnèt la desintegracion de l'Empèri. D'efèct, sei desfachas còntra leis Alemands en 1940 e subretot còntra lei Japonés en 1941 (batalha de Singapor) entrainèron la disparicion dau mite de l'invinsibilitat britanica e encoratjèron la formacion d'insureccions independentistas après la guèrra. De mai, lei bombardaments alemands avián causat de destruccions importants sus lo territòri britanic e, en 1945, lo Reiaume Unit èra dependent de l'ajuda economica estatsunidenca.
Lo Reiaume Unit contemporanèu
[modificar | Modificar lo còdi].png)
Après la Segonda Guèrra Mondiala, lo plan Marshall permetèt de redreiçar l'economia britanica e lo país participèt ai reünions ambé lei Sovietics per assaiar de reglar lei consequéncias dau conflicte. Après la rompedura entre lei venceires, intrèt dins l'OTAN tre sa fondacion en 1949 e desvolopèt l'arma nucleara en 1952. Pasmens, aquelei succès empachèron pas la desintegracion de l'Empèri a partir de 1947 ambé l'independéncia d'Índia, de Birmania e la retirada dau mandat de Palestina.
En 1956, la revirada de l'expedicion de Suèz e leis atacas estatsunidencas còntra la moneda britanica mostrèron l'estenduda de la pèrda de poissança dau Reiaume Unit e entraïnèt un renfòrçament dei movements anticolonialistas. Conjugats ambé lei guèrras d'independéncia lòngas e acarnadas dins leis empèris coloniaus francés e portugués, aquò ecidiguèt lo govèrn britanic d'acceptar e de favorizar l'independéncia de sei colonias. Ansin, dins leis annadas 1960, la màger part de l'Empèri dispareguèt au profiech d'estats independents novèus. Lei darrierei colonialas importantas foguèron abandonadas en 1981 fins a la restitucion de Hong Kong en 1997 que marquèt la fin de l'Empèri. Una autra consequéncia de la revirada de Suèz foguèt l'abandon d'una politica estrangiera independenta d'aquela deis Estats Units e Londres venguèt l'aliat pus fidèu e pus pròche de Washington.
La disparicion de l'Empèri obliguèt lo Reiaume Unit de reorientar sa politica en direccion d'Euròpa e d'America dau Nòrd. En 1973, venguèt donc memebre de la Comunautat Economica Europèa. Pasmens, Londres deguèt tanben faciar un conflicte novèu en Irlanda dau Nòrd menat per lei nacionalistas irlandés de l'IRA a partir deis annadas 1960. En 1979, l'eleccion de Margaret Thatcher entraïnèt un cambiament major de la politica economica britanica qu'adoptèt un modèl fòrça liberau. Maugrat de grèvas importantas organizadas per lei sindicats, especialament en 1984-1985 per leis obriers de l'indústria miniera, capitèt d'aumentar lei taus d'interés, de demenir leis impòsts dirècts au profiech dei taxas indirèctas, de limitar l'inflacion e de privatizar unei companhiás nacionalas. Aquò causèt una desindustralizacion importanta dau país (-30% d'emplechs dins lo sector de 1979 a 1984). En revènge, permetèt l'emergéncia dau premier centre financièr europèu a Londres que venguèt la basa de l'economia dau Reiaume Unit. L'eleccion dau trabalhista Tony Blair de 1997 a 2007 cambièt pas aquela orientacion de diminucion dau ròtle de l'estat dins leis afaires economics (independéncia de la Banca d'Anglatèrra). En revènge, Tony Blair capitèt de reglar lo conflicte nòrd-irlandés ambé lo desarmament de l'IRA e la participacion dei partits catolics ais institucions d'Ulster.
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Lo Reialme Unit es una monarquia constitucionala onte lo poder executiu es presidit en representacion del monarca pel primièr ministre e los autres membres del gabinet. Lo gabinet, que compren lo primièr ministre, e los autres ministres constituisson lo Govèrn de Sa Majestat. Los ministres provenon del Parlament, lo còrs legislatiu, considerat coma organisme « suprèm » (es a dire, que pòt legiferar de quin tèma que siá e es pas limitat per las decisions de los sieus predecessors). Lo Reialme Unit es actualament un dels paucs estats del mond qu'an pas cap de constitucion codificada, mas qu'es regulat per las tradicions e las leis constitucionalas divèrsas e separadas.
Lo Reialme Unit compta amb un govèrn parlamentari, basat en lo sistèma de Westminster, qu'es estat emulat a l'entorn del mond; lo monarca es lo cap d'Estat e a teoricament tot lo poder executiu, lo primièr ministre es lo cap de govèrn. Lo parlament del Reialme Unit que s'amassa al Palais de Westminster a doas cambras: la Cambra dels Comuns (elegida pel pòble) e la Cambra dels Lords. Tota lei aprovada pel Parlament requerís lo consentiment real per venir una lei. Lo fach que lo parlament descentralizat en Escòcia e las assembladas en Irlanda del Nòrd e País de Galas son pas d'organs sobeirans e pòdon èsser abolits pel parlament britanic, fa qu'aqueste darrièr siá l'organ legislatiu pus important del país. Lo primièr ministre actual es Theresa May, dempuèi 2016. Los ministres, totun, an pas l'obligacion legala de provenir del Parlament; es una costuma recenta.
Al Reialme Unit, lo monarca a de poders executius vastes, mas teorics, que son ròtle es principalament, mas pas exclusivament, ceremonial. Lo monarca es part integrala del Parlament (coma la "Corona dins lo Parlament") e dona teoricament l'autorizacion al Parlament per s'amassar e per legiferar. Un Acte del Parlament pòt pas venir una lei s'es pas signat pel monarca (accion coneguda coma l'Aprovacion Reiala), e mai se cap de monarca a pas refusat las actas aprovadas pel Parlament dempuèi los tempses de la reina Anna, lo 1708. Per signar la lei, lo monarca utiliza la formula « Le Roi/La Reine le veut » (en francés: « Lo Rei/La Reina o vòl »). E mai se s'es prepausat l'abolicion de la monarquia, la siá popularitat es encara nauta. Lo supòrt al sistèma republican fluctua entre 15 e 25% de la populacion, amb 10% d'indiferents. Lo monarca actual es la reina Elisabeta II que pugèt al tròn en 1952 e foguèt coronada en 1953.
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]- De veire: Economia del Reialme Unit
L'economia del Reialme Unit seguís lo modèl anglosaxon: liberalizacion economica, liure mercat, impòsts e regulacions minimas. Basat sus la mesura del produch interior brut en taxa de cambiament del mercat, lo Reialme Unit es la cinquena economia del mond e la segonda d'Euròpa après Alemanha; es la seisena economia del mond en PIB en paritat de poder adquisitiu.
Los britanics foguèron los primièrs dins lo mond a dintrar dins la Revolucion industriala e coma la rèsta dels estats en industrializacion d'alavetz, la siá economia èra concentrada dins l'industria pesuga: bastison navala, minas, produccion d'acièr e textils. L'Empèri Britanic creèt un mercat mondial pels produches britanics, en permetent que lo Reialme Unit dominèsse lo comèrci internacional al sègle XIX, un avantatge unic que conservèt fins a l'industrializacion d'autras nacions europèas e nòrd-americanas. L'industria pesuga demeniguèt en importància al cors del sègle XX, del temps que lo sector dels servicis a crescut substancialament e representa a l'ora d'ara 73% del PIB. Lo sector dels servicis es dominat per las entrepresas financièras. Londres es un dels centres financièrs pus grands del mond.
L'agricultura representa unicament 1% del PIB e es fòrtament mecanizada. Dins l'industria, las principalas activitats son la maquinària, lo material de transpòrt (veïculs, camin de fèrres e aeronautica) e los produches quimics. Dins l'insdustria minièra, las minas de carbon situadas en Yorkshire, País de Galas, Escòcia e Lancashire provesiguèron a las centralas termicas britanicas l'energia necessària pel desvolopament economic. Mercés al petròli descobèrt en 1970 en mar del Nòrd, lo Reialme Unit es lo segond productor europèu après Norvègia. Lo sector de servicis es lo qu'apòrta mai al PIB del país. Cal senhalar la borsa, los servicis financièrs de la banc e las companhiás d'asseguranças.
La moneda del Reialme Unit es la liura esterlina, representada amb lo simbòl £. Lo Banc d'Anglatèrra es lo banc central de l'Estat encargat de l'emission de la moneda, e mai se los bancs d'Escòcia e Irlanda del Nòrd conservan lo drech d'emetre de bilhets subjèctes a la retenguda de pro bilhets del Banc d'Anglatèrra per ne realizar l'emission. Al cors de l'istòria la liura esterlina s'es mantenguda coma una de las devisas mai establas e fòrtas del mond. Lo Reialme Unit foguèt un dels tres Estats que s'integrèron pas a la zòna èuro en 2002, e mai se lo govèrn s'es engatjat a realizar un referendum se las "cinc condicions economicas" per l'integracion se complisson. La majoritat de la populacion, segon las darrièras enquèstas, s'i opausan, çò que los critics an nomenat l' "euroscepticisme".
Defensa
[modificar | Modificar lo còdi]Alianças e cooperacions militaras
[modificar | Modificar lo còdi]Lo Reiaume Unit es una poténcia militara majora que fa partida de divèrseis organizacions militaras. La principala es l'OTAN que lo país n'es membre fondador. Entre lei membres d'aquela organizacion, tèn de relacions fòrça pròchas amb los Estats Units e certaneis aliats europèus coma França. D'acòrds existisson egalament per l'utilizacion de basas o l'obtencion de facilitats ambé de país coma Austràlia, Paquistan o Arabia Saudita. Enfin, dispausa de territòris vestigis de l'Empèri Britanic que pòdon èsser utilizats per sei fòrças armadas.
Fòrças armadas
[modificar | Modificar lo còdi]
De veire: Fòrças armadas dau Reiaume Unit
Lei fòrças armadas britanicas son devesidas entre tres còrs principaus que son :
- l'Armada Britanica (British Army) que gropa l'ensems dei fòrças terrèstras.
- la Fòrça Aeriana Reiala (Royal Air Force) qu'es compausada per leis unitats aerianas.
- la Flòta Reialia (Royal Navy) que gropa lei fòrças navalas.
En 2008, lo budget militar èra situat entre 2,3 e 2,5% dau PIB per 230 000 òmes. Es un nivèu entre lei pus auts d'Euròpa Occidentala ambé França e Grècia. De mai, l'armada britanica fa partida dei fòrças pus modèrnas de la planeta. Enfin, lo país es un dei cinc possessors oficiaus de l'arma nucleara.
Ansin, en 2008, lei fòrças terrèstras èran devesidas entre 2 divisions e 8 bregadas activas. Seis equipaments principaus èran 345 carris de combats Challenger 2, 325 carris leugiers, aperaquí 4500 veïculs de combat o de transpòrt de tropas, 304 canons d'artilhariá e 42 MLRS. L'aviacion dei fòrças terrèstras se compausava de 218 aparelhs que 206 son d'elicoptèrs. L'aviacion militara dispausava de son caire de 988 aparelhs que 220 èran de combats. Enfin, la flòta britanica èra capabla d'alinhar 79 naviris que certanei fan partida dei naviris europèus pus importants.
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (en) Chandler, David (2003), The Oxford History of the British Army, Oxford Paperbacks (ISBN 0-19-280311-5).
- (en) A History of Britain: At the Edge of the World, 3500 BC - 1603 AD, Simon Schama, Hyperion Books, 2000 (ISBN 0-7868-6675-6).
- (en) A History of Britain, Volume 2: The Wars of the British 1603-1776, Simon Schama, Hyperion Books, 2001 (ISBN 0-7868-6675-6).
- (en) A History of Britain III: The Fate of Empire 1776-2000, Simon Schama.
- (en) The British Isles: A History of Four Nations, Hugh Kearney, Cambridge University Press 2nd edition 2006, (ISBN 978-0-521-84600-4).
- (en) The Isles, A History, Norman Davies, Oxford University Press, 1999, (ISBN 0-19-513442-7).
- (en) Shortened History of England, G. M. Trevelyan Penguin Books (ISBN 0-14-023323-7).
- (en) This Sceptred Isle: 55BC-1901, Christopher Lee Penguin Books (ISBN 0-14-026133-8).
- (en) The Reduced History of Britain, Chas Newkey-Burden.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Office for National Statistics (ONS). «Ethnic groups Census (2021)». [Consulta: 30 d'octobre de 2024]
- ↑ Office for National Statistics (ONS). «Relgion detailed». [Consulta: 30 d'octobre de 2024]
- ↑ Office for National Statistics (ONS). «Standard Area Measurements for Administrative Areas (December 2023) in the UK», 24 d'abril de 2024.
- ↑ Office for National Statistics (ONS). «Population estimates for the UK, England, Wales, Scotland and Northern Ireland: mid-2023», 8 d'octobre de 2023. [Consulta: 24 d'octobre de 2024]
- ↑ Fond Monetari Internacional. «United Kingdom». [Consulta: 30 d'octobre de 2024]
- ↑ «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 130.
- ↑ Commonwealth. ««Members of the Commonwealth of Nations ─ United Kingdom»» (en anglés). thecommonwealth.org. «The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (UK) is an island country that sits north-west of mainland Europe. It is made up of mainland Great Britain (England, Wales and Scotland) and the northern part of the island of Ireland (Northern Ireland). It has numerous smaller islands.»
- ↑ BBC. «What is the UK?». [Consulta: 30 d'octobre de 2024]
- ↑ «The British Monarchy, "What is constitutional monarchy?"». Archiu de l'original del 19 de junh de 2021. [Consulta: 30 d'octobre de 2024]
- ↑ 10,0 10,1 10,2 et 10,3 CIA The World Factbook - United Kingdom (2010)
- ↑ Aqueu periòde es mau conegut. Pasmens, sembla que certaneis administracions d'origina romana foguèsson totjorn activas fins a la fin dau sègle V sota l'autoritat de caps cèltas.
- ↑ La politica de colonizacion anglesa acomencèt dins lei regions occidentalas de l'illa au sègle XII sota lei rèis normands. S'estendèt pauc a pauc en direccion de l'èst mais demorèt fòrça contestada.
- ↑ La lèi salica enebissiá l'accession d'una frema sus lo tròne de Hanovre.
Voses connèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]
