Agricultura
L’agricultura es l'ensemble deis activitats umanas destinadas a obtenir de produchs vegetaus e animaus necessaris a sei besonhs. Aquelei besonhs son principalament d'òrdre alimentari mai certanei produchs agricòlas son de matèrias premieras utilizadas dins d'autrei sectors coma lo textil, la marroquinariá ò la farmacia. Tradicionalament, es constituida de doas brancas principalas que son la cultura, que s'interessa ai produccions vegetalas, e lo norrigatge qu'es centrat sus la produccion de bens animaus. Dempuei lo sègle XIX, aquelei dos ensembles ancians son completats per de disciplinas tecnicas e scientificas coma la meteorologia, la fisiologia, l'agronomia ò la genetica.
Istòria
[modificar | modificar lo còdi]L'aparicion de l'agricultura
[modificar | modificar lo còdi]
L'agricultura es apareguda dins la region dau Creissent Fertil entre 11000 e 9000 avC durant la Revolucion Neolitica, lo periòde finau de l'Edat de la Pèira que veguèt la transicion progressiva entre la societat nomada dei caçaires cuelheires e lei premierei comunautats agricòlas sedentàrias. Aquela evolucion es tanben apareguda d'un biais independent dins d'autrei regions coma la China Centrala, l'illa de Nòva Guinèa, leis Andes Centralas, lo Mexic Centrau e l'Èst American. Pasmens, en despiech de la difusion de l'agricultura dins lei regions vesinas, aquela transicion es pas estada complèta. Au sègle XIX, aperaquí 20% de la populacion aviá encara un mòde de vida nomada.
Leis espècias vegetalas e animalas regardadas per aqueu procès varièron segon lei regions. Tres sistèmas alimentaris principaus, basats sus l'agricultura, emergiguèron pauc a pauc : blat-fava en Mesopotamia, ris-sòja en Asia Orientala e gròs blat-faiòu en America. En parallèl, doas invencions sostenguèron lo desvolopament de l'agricultura. La premiera foguèt aquela de l'irrigacion que permetèt d'estendre lei zònas agricòlas. La segonda foguèt aquela de la terralha que permetèt de protegir lei recòltas durant plusors mes ò annadas.
L'agricultura anciana
[modificar | modificar lo còdi]Leis agriculturas sensa otís
[modificar | modificar lo còdi]Dins mai d'una region, l'usatge d'otís demorèt limitada per la feblessa dau desvolopament tecnic (destrau per copar d'aubres, baston per enterrar lei granas... etc.). Lei regions caracteristicas d'aqueu tipe d'agricultura foguèron Oceania, Mesoamerica e leis Andes. Lei zònas esplechadas èran generalament de zònas d'accès aisat coma de seuvas, d'endrechs inondables e de sectors semiarids. Pasmens, dins lo cas dei civilizacions precolombianas pus avançadas, d'amainatjaments pus complèxs èran frequents. Una autra caracteristica d'aquela forma d'agricultura es la mescla d'espècias vegetalas diferentas. Aquò permet de cultivar d'espècias complementàrias e d'optimizar l'usatge de l'espaci disponible.
-
Fotografia de la cultura associada tradicionala d'America Centrala (gròs blat, faiòu, cocorda) -
-
Fotografia d'una cultura associada modèrna en Puerto Rico
_(20661716455).jpg)
.jpg)
L'agricultura a l'aissada
[modificar | modificar lo còdi]Apareguda durant lo Neolitic, l'aissada es un instrument aratòria manuau constituit d'un margue de 1 a 1,2 m e d'una relha perpendiculara ò oblica. Utilizada dins fòrça regions, es sovent estacada a l'agricultura d'Africa. D'efiech, dins la màger part d'aqueu continent, la metallurgia dau fèrre èra ben mestrejada mai l'usatge d'atalatge èra rar. Pasmens, durant l'Antiquitat, foguèt tanben fòrça presenta en Mediterranèa, en Orient Mejan e en Pèrsia.
L'aissada permet d'eliminar lei racinas dei plantas e de preparar de parcèlas d'accès malaisat. Sa fabricacion es tanben relativament simpla. Pasmens, l'energia necessària a son utilizacion empacha de cultivar de zònas tròp importantas. L'agricultura basada sus l'aissada es donc sovent organizada a l'entorn d'una logica unicament alimentària.
-
-
-
Fotografia d'un usatge contemporanèu d'una aissada -
Autre usatge contemporanèu de l'aissada
Lei premierei formas de mecanizacion
[modificar | modificar lo còdi]Dins una zòna anant d'Euròpa a China, l'agricultura se caracterizèt lèu per l'utilizacion d'otís e d'atalatges permetent de tirar d'instruments aratòris pesucs coma l'araire. Inventat en Mesopotamia durant lo milleni IV avC, aquel aparelh foguèt una revolucion dins lo domeni agricòla en facilitant lo cavatge d'una rega dins un camp. D'efiech, favorizèt la cultura dei cerealas (blat e òrdi a l'oèst, ris e milh a l'èst) e sostenguèt la creissença demografica d'aquelei regions. D'innovacions regularas, coma l'introduccion d'una relha metallica, permetèron pauc a pauc d'aumentar mai lei rendiments. En parallèl, lo desvolopament de la produccion de vin e d'òli renforcèron aquela mecanizacion primitiva amb l'aparicion d'otís dedicats a aquelei plantacions.
-
-
Usatge d'un araire durant l'Edat Mejana -
Fotografia d'un araire tirat per una automobila en 1901 -
Usatge contemporanèu d'un araire
.jpg)
L'agricultura orientala
[modificar | modificar lo còdi]En Asia Orientala, l'influéncia dau clima de monson aguèt d'efiechs importants sus l'agricultura locala. D'efiech, lei precipitacions importantas de la sason umida limitèron la mecanizacion dau trabalh agricòla a l'usatge d'atalatges menats per un animau unic. Ansin, dins lei camps, lo trabalh manuau gardèt una plaça majora. Pasmens, d'autrei maquinas apareguèron coma lo tarare e la bariòta. Aquò favorizèt fòrça lo desvolopament de culturas necessitant de quantitats importantas d'aiga coma lo ris ò, au contrari, de culturas adaptadas a d'environaments eissuchs coma lo milh.
-
Fotografia d'una region de risieras -
Fotografia d'un tarare
La Revolucion Agricòla Medievala
[modificar | modificar lo còdi]La « Revolucion Agricòla Medievala » es un ensemble complèx d'evolucions que se debanèron principalament entre lei sègles X e XIII. Pasmens, certaneis etapas d'aqueu procès son pus ancianas. Entre lei pus importantas, se pòu citar lo desvolopament de la cultura de la civada e dau séguel, l'aparicion d'araires pesucs amb de relhas capablas de laurar lo sòu en prefondor, l'invencion de la cleda per melhorar l'aclapament dei granas, l'aparicion de la dalha que permetèt de generalizar la fenason, lo desvolopament de l'estocatge e dau batatge dei grans dins de granjas, la multiplicacion dei molins d'aiga, lo cavament pus freqent d'estanhs artificiaus per lo norrigatge dei peis, lo desvolopament d'otís aratòris adaptats au cavau e la generalizacion de l'assolament triennau.
Aquelei transformacions se concentrèron en Euròpa. Au sègle XIII, venguèt ansin la region qu'utilizava per lo mielhs leis energias naturalas dins l'agricultura. Aquò sostenguèt fòrça la creissença demografica dau continent e facilitèt tanben lo restabliment dei populacions après la Pèsta Negra. De mai, durant lei sègles seguents, l'introduccion d'innovacions e d'otís descubèrts dins d'autrei regions, especialament lo tarare, contunièt.
L'aparicion de l'agricultura modèrna
[modificar | modificar lo còdi]L'agricultura modèrna es apareguda en Euròpa e ais Estats Units d'America durant leis ans 1840-1850. Es lo resultat dei transformacions engendradas per la Revolucion Industriala, lo desvolopament dei sabers en quimia e l'aparicion dei sciéncias dau vivent coma la biologia e la genetica :
- lei progrès tecnicas, especialament en matèria de mecanica, an permés d'aumentar fòrça la rapiditat e la qualitat dau trabalh. En particular, lo desvolopament dau motor d'explosion permetèt de remplaçar la traccion animala dins totei lei sectors de l'agricultura modèrna dins lo corrent deis ans 1930.
- lei progrès en biofisica an favorizat un melhorament continü, de la produccion, de la qualitat e de la conservacion dei produchs (pasteurizacion, freg industriau, transpòrt dei produchs...).
- lei progrès en bioquimia an menat a la generalizacion deis engrais e dei pesticidas, au perfeccionament dei tecnicas de seleccion dei varietats (melhorament genetic) e a de progrès importants dins la comprenença dei besonhs fisiologics dei plantas e deis animaus.
Gràcias a aqueleis innovacions, la productivitat mejana dau trabalh agricòla es estada multiplicada per 10 dempuei leis ans 1840.
Concèptes principaus de l'agricultura modèrna
[modificar | modificar lo còdi]L'agricultura modèrna demòra una activitat fondamentala au sen de la societat modèrna. D'efiech, maugrat l'invencion d'aliments sintetics, es totjorn la fònt quasi unica de totei leis aliments consumats per leis èssers umans. De mai, produtz una partida importanta dei matèrias premieras necessàrias a la fabricacion de textils.
La regression dau pes economic de l'agricultura
[modificar | modificar lo còdi]En despiech dei progrès tecnics fòrça importants de l'agricultura dempuei dos sègles, sa part dins l'economia mondiala demenís regularament. Per exemple, dins l'Union Europèa, la totalitat dau sector primari representava solament 2,1% dau PIB e 4,4% deis emplecs. Aquela part es pus importanta dins lei país en desvolopament e pòu demorar fòrça auta dins de país pauc avançats. Pasmens, se redutz rapidament amb lo progrès economic. Aqueu fenomèn s'explica per lo caractèr limitat dei besonhs alimentaris umans. Ansin, en l'abséncia de crisi alimentària, lei revenguts suplementaris disponibles après la crompa de l'alimentacion son orientats vèrs d'autrei tipes de bens ò de servicis. De mai, l'aumentacion de la productivitat dins lo trabalh agricòla entraïna una demenicion regulara dau nombre d'agricultors. Ansin, l'influéncia politic d'aqueu grop es pauc a pauc afeblida, çò qu'agrava la pèrda d'influéncia economica dau sector.
Leis aspèctes tecnics
[modificar | modificar lo còdi]L'irrigacion
[modificar | modificar lo còdi]L'irrigacion es un element important de l'agricultura dempuei l'Antiquitat Auta. D'efiech, la màger part dei culturas an besonh d'aiga a de periòdes precís per créisser. La construccion de sistèmas per acaminar, estocar e deliurar lei quantitats d'aiga necessàrias es donc un pensament ancian deis agricultors. Pasmens, dins lo contèxte actuau, es tanben necessari de tenir còmpte de la demenicion regulara dei resèrvas d'aiga disponiblas dins plusors regions. Ansin, dins leis endrechs en tension, l'irrigacion modèrna es basada sus la mesa en òbra d'aparelhs permetent de deliurar la quantitat ideala a un instant determinat. Per aquò, l'utilizacion de tecnologias avançadas, especialament en matèria d'automatisme, conoís un desvolopament important dempuei la fin dau sègle XX. Dins aquò, en despiech d'aquelei progrès, l'irrigacion es totjorn permesa per la construccion e l'entretenença d'infrastructuras de basa qu'an pauc evolucionat (canaus, restancas, cistèrnas...). De trabalhs importants son sovent necessaris per i limitar lei pèrdas causadas per l'evaporacion.
-
-
-
-
Fotografia dau lac artificiau de Santa Crotz, una resèrva d'aiga destinada a l'agricultura e a l'alimentacion umana.
.jpg)
La mecanizacion
[modificar | modificar lo còdi]Dempuei la Revolucion Industriala, la mecanizacion es venguda un element centrau de l'agricultura modèrna. D'efiech, uei, un païsan equipat d'un tractor modèrne pòu aisament realizar un trabalh que necessita l'emplec de mai d'un vintenau d'obriers agricòlas i a un sègle. Coma per l'irrigacion, lei maquinas agricòlas pus recentas utilizan fòrça lei tecnologias de l'informacion e l'automatisme per aumentar la productivitat e corregir tot problema detectat. De robòts agricòlas son tanben en cors de desvolopament dins plusors país. Permèton de concebre de maquinas totalament automatizadas.
Pasmens, aqueu recors creissent a la tecnologia entraïna de despensas mai e mai importantas per mantenir lei tenements a un nivèu de productivitat sufisent. Dins lei país desvolopats, aquò es un factor dau declin dei populacions d'agricultors car leis investiments necessaris demandan sovent de fusionar plusors tenements per èsser rendables. Mentretant, lei païsans que pòdon pas tenir lo ritme de la modernizacion son obligats de cambiar d'activitats.
-
-
-
Fotografia de tres maquinas agricòlas modèrnas
Leis engrais e lei pesticidas
[modificar | modificar lo còdi]L'usatge deis engrais naturaus es conegut dempuei l'Antiquitat. Pasmens, an conegut un desvolopament fòrça important dempuei la Revolucion Industriala amb l'aparicion d'un sector de l'industria quimica qu'es especializada dins la fabricacion d'engrais artificiaus. Permetent la fertilizacion de la màger part dei tipes de sòus, son un deis elements que permet d'explicar la creissença fòrta de la produccion agricòla – e de la populacion umana – dempuei dos sègles. Leis engrais modèrnes son devesits en tres classas principalas : leis engrais organics, leis engrais mineraus e leis engrais organomineraus. Son principalament caracterizats per sei tenors d'azòt, de fosfòr e de potassi, tres elements quimics indispensables au desvolopament dei plantas. Certanei produchs contènon tanben d'autrei substàncias destinadas a completar un sòu tròp paure.
Lei pesticidas son l'autre ensemble de compausats quimics que tènon un ròtle fondamentau dins l'agricultura modèrna. D'efiech, permèton de luchar còntra la preséncia d'organismes considerats coma nosibles a la creissença dei culturas. Es un tèrme generau que recampa leis insecticidas, lei fongicidas, leis erbicidas e lei parasiticidas. L'usatge d'aquelei substàncias necessita una certana comprenença de son foncionament e de seis efiechs car son potencialament toxicas per l'èsser uman (tant per l'agricultor que per lo consumator).
-
-
-
Fotografia d'un instrument permetent d'escampar d'engrais dins un camp -
Utilizacion d'engrais dins un camp -
.jpg){kind=small}
Lei sèrras
[modificar | modificar lo còdi]Ja mencionadas dins un tèxte de 1694, lei sèrras son vengudas un autre element major de l'agricultura modèrna, especialament dins lei regions temperadas. D'efiech, aqueleis installacions permèton de protegir lei culturas còntra mai d'un risc meteorologic. Pasmens, en permetent de mestrejar lei condicions climaticas aplicadas ai plantas, permèton tanben de melhorar la produccion, de accelerar la creissença e d'autorizar de vendas tota l'annada sensa se preocupar dau cicle dei sasons. Conjugat amb d'autreis elements de l'agricultura modèrna, coma la microirrigacion e la fertilizacion artificiala dei sòus amb d'engrais, l'usatge de sèrras permet d'aumentacions fòrça importantas de la productivitat mejana. Dins aquò, lo foncionament dei sèrras necessita sovent la combustion d'energias fossilas coma lo gas naturau ò lo fiol. D'installacions complementàrias son pereu demandadas quand lei culturas requièron d'operacions coma una modificacion mestrejada de la luminositat ò de la composicion gasosa de l'atmosfèra.
-
-
-
Fotografia de sèrras tunèus, un modèl fòrça utilizat per son còst reduch
Lo desvolopament de l'agronomia
[modificar | modificar lo còdi]L'agronomia es l'ensemble dei tecnicas e dei sabers scientifics utilizats per l'agricultura. Es una disciplina que conoís de desvolopaments fòrça importants dempuei dos sègles gràcias ai progrès dins fòrça brancas de basa dei sciéncias coma la quimia ò la biologia. Dins aqueu domeni, un premier aisse major foguèt lo melhorament de l'estudi de la fisiologia dei plantas. En particular, aquò a permés de descubrir d'elements importants sus sei besonhs nutriciaus durant lo cicle vegetatiu e de lei comparar amb lei proprietats dei sòus per definir de plans de fertilizacion. Uei, de programas informatics son capables d'automatizar aqueleis operacions.
Un segond aisse important es la concepcion regulara d'espècias vegetalas e animalas novèlas. Aqueu sector conoguèt una revolucion a la fin dau sègle XX amb l'aparicion dau sequenciatge genetic. Uei, l'engenhariá genetic permet en teoria d'identificar lei gèns responsables de vulnerabilitat e d'introdurre de gèns novèus dins un genòma per dotar una espècia de capacitats novèlas. Dins aquò, en fòra dei dificultats tecnicas e reglementàrias liadas a aquelei practicas, la manipulacion genetica deis organismes suscita una oposicion viva de part de la societat.
-
Fotografia d'un agronóm dins un camp. -
Imatges d'un logiciau de modelizacion de la produccion agricòla destinat a comprendre lei diferéncias de rendiment entre parcèlas -
-
Fotografia dau sèti de l'Institut Nacionau de la Recèrca Agronomia, un exemple de centre de recèrcas dedicat a l'agricultura
L'industrializacion dei procès de transformacion
[modificar | modificar lo còdi]Dempuei la fin dau sègle XX, la mondializacion dei cambis a permés un renfòrçament considerable de l'industria agroalimentària dins la màger part dei país desvolopats ò en cors de desvolopament. D'efiech, cultivar una planta dins una region donada, èsser capable de la recòltar, de la transformar, de la condicionar e de la transpòrtar vèrs sa region de venda demanda d'infrastructuras importantas. Aquò a favorizat l'emergéncia de companhiás multinacionalas poderosas coma Nestlé, Pernod Ricard ò Danone. Gràcias a sa poissança financiera e a sa capacitat de conclure d'acòrdis dins fòrça país, aqueleis entrepresas an sovent capitat d'establir de rapòrts de fòrça favorables a seis interès amb leis agricultors. La consequéncia es generalament un agravament dei crisis agricòlas entraïnadas per leis investiments necessaris a la perseguida de lor activitat per lei païsans. Pasmens, en parallèl, l'ensemble de l'industria agroalimentària es uei vengut un sector economic major dins plusors país. Per exemple, en 2018, representava 7% dei bens exportats per l'Union Europèa.
Lei limits de l'agricultura modèrna
[modificar | modificar lo còdi]La pollucion
[modificar | modificar lo còdi]L'agricultura modèrna es a l'origina de pollucions importantas, un aspècte mai e mai problematic dins lo quadre de la crisi environamentala començada durant la segonda mitat dau sègle XX. Lei pollucions congreadas per l'agricultura son multiplas. Leis engrais ne'n son una causa majora. Fòrça utilizats dins lei regions d'agricultura intensiva (fins a 200 kg per ectara), son dispersats dins la natura per lei precipitacions, principalament sota forma de nitrats. Favorizan alora la creissença dei vegetaus aqüatics. Dich eutrofizacion, aqueu fenomèn pòu « estofar » leis autreis organismes en creant de tapís d'algas a la superficia deis ecosistèmas aqüatics. Dins certanei regions, l'eutrofizacion es renfòrçada per lo norrigatge intensiu, especialament aqueu dei pòrcs, qu'entraïna l'emission de fòrça curum.
Un autre problema environamentau grèu engendrat per l'agricultura modèrna es l'acceleracion de l'erosion dei sòus. D'efiech, de basa, lo trabalh de la tèrra favoriza son transpòrt per l'aiga. Dins aquò, dins mai d'una region, aqueu fenomèn es aumentat per la desforestacion qu'empacha l'estocatge de l'aiga dins lo ret de raiç deis aubres. Aquela erosion toca desenant la màger part dei regions agricòlas dau mond. Pasmens, es fòrça important dins leis endrechs onte lei precipitacions son violentas ò raras. Dins lo premier cas, lei sediments son transportats vèrs lei ribieras que vènon turbidas. Dins lo segond cas, lo vent pòu formar de tempèstas d'arena.
-
Fotografia d'una pollucion dau mitan naturau per d'engrais -
-
-
Fotografia d'un fenomèn d'erosion d'una tèrra agricòla -
(NRCS_Photo_Gallery).jpg)
La desertificacion dei campanhas
[modificar | modificar lo còdi]Dins plusors país, la demenicion dau nombre d'agricultors a entraïnat una reduccion fòrça importanta de la populacion dei zònas ruralas. Dich exòdi rurau, aqueu fenomèn toquèt lei país industrializats a partir deis ans 1850. Fins a la Segonda Guèrra Mondiala, causèt un transferiment important d'abitants en direccion dei vilas onte jonhèron lei rengs dau proletariat. Per exemple, en Occitània, lei regions agricòlas dau centre e dau nòrd perdiguèron mai de 50% de seis estatjants. Dins d'autrei país, lo procès poguèt menar a l'abandon complèt de vilatges. Alentit dempuei leis ans 1950-1960, l'exòdi rurau es totjorn en cors dins fòrça regions.
Dins lei país en cors de desvolopament, lo fenomèn es pus recent. Son intensitat es donc pus importanta, çò qu'agrava de problemas ja existents coma la creissença anarquica dei metropòlis. Per exemple, la populacion de l'aglomeracion de Lagos es passada de 325 000 abitants en 1950 a 23 milions en 2021.
-
-
-
-
Fotografia de destruccions dau mitan naturau causadas per la proliferacion d'erbivòrs
Economia e produccion
[modificar | modificar lo còdi]En 2018, lei país agricòlas principaus èran de país desvolopats ò de país estenduts. Una populacion importanta es tanben un factor important car l'autosufiséncia alimentària entraïna sovent l'adopcion de politicas productivistas. Ansin, en 2018, entre lei productors pus importants, se trobavan China, Índia, leis Estats Units, Indonesia e Brasil. D'autrei país poblats, coma Nigèria e Paquistan, fasián egalament partida dei productors majors. Pasmens, una produccion importanta es pas totjorn sufisenta per norir tota sa populacion. Leis Estats exportators de produchs agricòlas an donc una influéncia considerabla dins lo mond modèrne.
| Reng | País | Produccion (miliards de dolars) |
| 1 |  China
|
1 117 |
| 2 |  Índia
|
414 |
| 3 |  Estats Units d'America
|
185 |
| 4 |  Brasil
|
162 |
| 5 |  Indonesia
|
141 |
| 6 |  Nigèria
|
123 |
| 7 |  Russia
|
108 |
| 8 |  Paquistan
|
76 |
| 9 |  Argentina
|
70 |
| 10 |  Turquia
|
64 |
L'agricultura en d'autreis espècias animalas
[modificar | modificar lo còdi]L'èsser uman es pas l'unica espècia que mestreja l'agricultura. En realitat, sus Tèrra, l'aparicion de l'agricultura data probablament de 50 a 60 milions d'ans. En lei formigas, seriá apareguda i a 50 milions d'ans amb de culturas de bolets dau genre Leucocoprinus. Uei, existís cinc sistèmas diferents de fongiculturas en lei formigas modèrnas. Certaneis espècias practican tanben lo norrigatge de nierons que li permet de recòltar de substàncias nutritivas sucradas. En lei termits, l'agricultura seriá apareguda dins la seuva africana i a 24 a 34 milions d'ans[1]. Uei, lei termits Macrotermitinae e lei bolets Termitomyces son mutualament dependents per assegurar sa subrevida car lo sistèma digestiu d'aquelei termits a desvolopat d'especificitats que l'empachan de manjar d'autreis aliments[2]. Enfin, plusors genres de coleoptèrs an tanben desvolopat l'usatge de l'agricultura. Totei son d'insèctes que cultivan de bolets dins la fusta.
En defòra deis insèctes, quauqueis aucèus e peis an adoptat de tecnicas assimilablas a una forma d'agricultura. Leis aucèus jardiniers favorizan la creissença de la planta Solanum ellipticum en eliminant leis autrei vegetaus a l'entorn de son nís. Aquò li permet de trobar pus aisament sei fruchs que compausan una partida importanta de son alimentacion. Dins leis escuelhs corallins, un peis (Stegastes nigricans) presenta un comportament similar amb un genre d'alga (Polysiphonia). Enfin, en lei mamifèrs, certanei populacions de vibres son capablas de bastir de restancas que li permèton de favorizar lo desvolopament de certaneis aubres. Puei, manjan la rusca dei troncs.
Annèxas
[modificar | modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | modificar lo còdi]- (fr) « Le tassement des sols agricoles : problèmes actuels et perspectives », Comptes rendus AAF, vol. 74, n° 1, Lavoisiers, 1988.
- (fr) Les engrais et leurs applications, FAO, 2003.
- (en) Takuya Abe, David Edward Bignell e Masahiko Higashi (dir.), Termites : evolution, sociality, symbioses, ecology, Kluwer Academic Publishers, 2000.
- (en) Paul H. Carlson, Deep Time and the Texas High Plains : History and Geology, Texas Tech University Press, 2005.
- (fr) Bernard Crochet, 150 ans de machinisme agricole, Éditions de Lodi, 2006.
- (fr) Georges Duby e Armand Wallon (dir.), Histoire de la France rurale, Seuil, 1981.
- (fr) J. C. Lacaze, L’eutrophisation des eaux marines et continentales, Ellipses, 1996.
- (fr) L. Passera e S. Aron, Les fourmis, comportement, organisation sociale et évolution, Ed. Presses du CNRC, 2005.
- (fr) Sylvain Pellerin, Fabienne Butler e Céline Van Laethem, Fertilisation et environnement : Quelles pistes pour l'aide à la décision ? : Matière à débattre et décider, Quae, 2014.
- (fr) François Sigaut, « La naissance du machinisme agricole moderne », Anthropologie et Sociétés, vol. 13, n° 2, 1989, pp. 79-102.
Nòtas e referéncias
[modificar | modificar lo còdi]- ↑ (en) Ulrich G. Mueller, Nicole M. Gerardo, Duur K. Aanen e Diana L. Six, « The Evolution of Agriculture in Insects », Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, vol. 36, n° 1, decembre de 2005, pp. 563–595
- ↑ (en) Henrik H. De Fine Licht, Jacobus J. Boomsma e Anders Tunlid, « Symbiotic adaptations in the fungal cultivar of leaf-cutting ants », Nature Communications, vol. 5, n° 1, decembre de 2014.