Insecta

Modificar los ligams
Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
(Redirigit dempuèi Insècte)

Insecta
Descripcion d'aqueste imatge, tanben comentat çaiaprèp

Diferents insèctes.

Classificacion
Règne Animalia
Sosrègne Bilateria
Infrarègne Protostomia
Superembr. Ecdysozoa
Embrancament Arthropoda
Sosembr. Hexapoda

Classa

Insecta
Linnaeus, 1758

Taxons de reng inferior

Divèrsas menas d'insèctes

Leis insèctes (var. babaus, barbauts, babòts, barbòus, barbalòcs, cucas, papas[1]) son un grop major d'artropòdes aparegut i a au mens 400 milions d'ans. Son generalament caracterizats per una exoesquelèta quitinós, un pareu d'antenas, dos pareus d'alas e sièis cambas. Aquò permet ais insèctes d'èsser presents dins totei leis environaments de la planeta, levat deis oceans. Ansin, representan uei mai de la mitat de totei leis organismes vivents coneguts e benlèu 90% de la biodiversitat animala. Per aquela rason, tènon un ròtle centrau dins totei leis ecosistèmas continentaus.

Istòria evolutiva e taxonomia[modificar | modificar la font]

Istòria evolutiva[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Istòria evolutiva deis insèctes.

Leis insèctes primitius[modificar | modificar la font]

L'istòria evolutiva deis insèctes es mau coneguda car la talha pichona deis individús es pauc favorabla a la formacion de fossils[2]. Ansin, uei, solament 0,1% deis espècias d'insèctes identificadas son extinchas còntra un tèrç dins d'autrei familhas. Explicar l'aparicion deis insèctes es donc pas un pretzfach complèx. La teoria istorica, basada sus l'estudi dei similituds anatomics entre leis insèctes e lei miriapòds, supausava l'existéncia d'un rèire comun. Pasmens, leis analisis geneticas an mostrat una proximitat pus granda entre leis insèctes e lei crustacèus[3][4]. Lei similituds entre insèctes e miriapòds serián donc la consequéncia d'una convergéncia evolutiva associada a l'adaptacion au mitan terrèstre[5].

Segon lei descubèrtas paleontologicas, lo fossil d'insècte pus ancian clarament identificat a l'ora d'ara data de 400 Ma durant lo Devonian (419-348 Ma) [6]. Es una mandibula dicondilica caracteristica deis insèctes volants. Per aquela rason, es sovent supausat que lei premiereis insèctes serián apareguts durant lo Silurian (443-419 Ma)[6].

Lo periòde Carbonifèr-Permian[modificar | modificar la font]

Fossil de Dunbaria fasciipennis, un exemple de Palaeodictyopteroidea.

A partir dau Carbonifèr (359-299 Ma), lei fossils d'insèctes vènon pus nombrós car son prés dins lei jaç de carbon. L'aparicion deis insèctes volants sembla datar d'aquela epòca (Blattoptera, Caloneurodea, Ephemeropterans, Orthoptera e Palaeodictyopteroidea[7]). En particular, predominèt l'òrdre dei Palaeodictyopteroidea, un grop d'insèctes erbivòrs que representa 50% deis espècias d'insèctes conegudas per lo Carbonifèr. Son caracterizats per de trachs primitius coma de cèrcs lòngs e d'ovipositors [8].

Durant lo Permian (299-252 Ma), leis insèctes se diversifiquèron amb l'aparicion d'òrdres novèus coma lei Protelytroptera, lei Psocoptera, lei Mecoptera, lei Coleoptera, lei Raphidioptera e lei Neuroptera. Aquelei transformacions foguèron permesas per lei transformacions climaticas rapidas de la fin dau Carbonifèr e dau Permian (fragmentacion progressiva de Pangèa). Pasmens, lo periòde es subretot famós per seis insèctes gigants coma la « libelula » giganta Meganeuropsis permiana que podiá aver una envergadura de 71 cm[9].

La coevolucion amb lei flors[modificar | modificar la font]

Fossil de Melittosphex burmensis, una espècia d'abelha primitiva dau Cretacèu.

Coma totei leis autreis espècias viventas, leis insèctes foguèron tocats per l'extincion Permian-Triassic que causèt la disparicion d'aperaquí 70 % deis espècias terrèstras[10]. Pasmens, durant lo Triassic (252-201 Ma), lo desvolopament rapid deis espècias aguent subreviscut entraïnèt de familhas d'insèctes novèus.

Durant lo Jurassic (201-145 Ma) e lo Cretacèu (145-66 Ma), dos fenomèns marquèron fòrça l'evolucion deis insèctes. Lo premier es l'aparicion deis aucèus que venguèron lo predator principau deis insèctes. Lo segond es l'aparicion e la generalizacion dei flors. D'efiech, un mecanisme de coevolucion se metèt en plaça entre lei plantas de flor e leis insèctes. Per lei plantas, leis insèctes permetèron d'assegurar la pollinizacion en transportant lo pollen entre lei flors. Per leis insèctes, lei flors venguèron una fònt de norridura majora. L'illustracion pus importanta d'aqueu fenomèn es probable l'aparicion de la familha deis abelhas i a 100 Ma. Per de rasons similaras, lei coleoptèrs conoguèron egalament una diversificacion fòrça importanta[11].

L'aparicion deis insèctes modèrnes[modificar | modificar la font]

Leis insèctes modèrnes son eissits deis espècias que subrevisquèron a l'extincion Cretacèu-Paleogèn i a 66 Ma. Pasmens, segon leis estudis paleontologics, leis insèctes foguèron pauc tocats per la catastròfa. Leis espècias que dispareguèron foguèron principalament aquelei qu'èran liadas d'un biais especific a una autra espècia (generalament una planta de flor dispareguda). Aqueu periòde es caracterizat per lo mantenement de la coevolucion entre leis insèctes e lei flors coma o mòstra l'aparicion dei parpalhons. Leis autrei familhas contunièron de se diversificar. Per exemple, es lo cas dei formigas, benlèu protegidas per son mòde de vida sosterranh, que son vengudas una forma de vida predominanta dins leis ecosistèmas terrèstres gràcias a un fenomèn de radiacion evolucion fòrça importanta[12].

Taxonomia[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Taxonomia deis insèctes.

Coma per leis autreis ensembles majors dau vivent, la taxonomia deis insèctes es l'objècte de revisions regularas que son la consequéncia de descubèrtas novèlas. D'efiech, lo nombre d'espècias descrichas en 2018 èra de 1,3 milions per un nombre totau estimat superior a 5 milions[13]. A la fin deis ans 2010, un resumit dei conoissenças es presentat dins la taula aíci dessota[14][15][16] :

Taxonomia deis insèctes a la fin deis ans 2020.
Taxonomia deis insèctes a la fin deis ans 2020.

Morfologia e sistèmas biologics[modificar | modificar la font]

Anatomia[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Anatomia deis insèctes.

Coma totei leis artropòdes, leis insèctes an un còrs segmentat sostengut per un exosquelèt compausat d'una cuticula quitinosa. Lei segments dau còrs son organizats en tres partidas que son la tèsta, lo torax e l'abdomèn. La tèsta es dotada d'un pareu d'antenas, d'un pareu d'uelhs composits, d'ocelles e de tres apendicis modificats que forman lei partidas bucalas. Lo torax pòrta leis organs locomotors (alas e cambas). Enfin, l'abdomèn contèn la màger part deis organs importants coma l'aparelh digestiu, lo sistèma excretor, lo sistèma respiratòri e leis organs reproductors.

La tèsta[modificar | modificar la font]

Leis ocelles[modificar | modificar la font]

Leis ocelles son d'organs fotoreceptors simples que se tròban sus la partida superiora de la tèsta. La màger part deis insèctes an tres ocelles, un centrau e dos lateraus, mai d'insèctes terrèstres coma lei formigas e lei babaròtas an solament dos ocelles. Aqueleis organs son fòrça sensibles ai variacions de luminositat e aurián un ròtle dins lo mantenement de l'estabilitat de l'insècte durant lo vòl[17]. Participarián tanben a la visualizacion de la polaritat e a la deteccion dau cicle circadian.

Leis uelhs[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Uelh composit.

Leis uelhs composits deis insèctes son formats per la juxtaposicion de centenaus unitats visualas simplas, dichas ommatidis. En certaneis insèctes, lo nombre d'ommatidis pòu agantar 30 000 dins un uelh. L'imatge percebut es donc una combinason dei contribucions de cada ommatidi. A respècte d'un uelh simple, aqueu sistèma permet de detectar lei movements rapids e de donar un angle de vista fòrça important. Pòu de còps detectar la polaritat[18]. En revènge, la resolucion es pus febla. Dins leis insèctes volants ò predators, leis ommatidis son pus planas e lor nombre es pus important. Aquò permet ais uelhs de collectar mai de lutz e d'aumentar la resolucion.

Leis antenas[modificar | modificar la font]

Leis antenas son leis organs principaus de l'odorat car permetèron de sentir leis odors e lei feromònas. Pasmens, asseguran mai d'una autra foncion car son tanben capablas de detectar lei sons e l'umiditat, de servir d'organs tactils per analizar l'environament, de mejans de comunicacion durant l'acoblament ò d'armas pendent un combat. Leis antenas son compausadas de tres segments mai lor forma generala es fòrça variabla.

Lei partidas bucalas[modificar | modificar la font]

Lei partidas bucalas deis insèctes presentan de variacions importantas segon son tipe d'alimentacion[19]. Lei trissaires son lo tipe pus ancian e son encara presents dins fòrça familhas d'insèctes. Lei suçaires simples constituïsson lei lepidoptèrs (parpalhons). Son dotats d'una trompa que permet d'aspirar de liquids simples coma lo nectar dei flors. Lei suçaires picaires son capables de traucar certanei materiaus coma la fusta ò la pèu. Lei suçaires espongiaires son munidas d'una trompa que permet d'aspirar d'aliments liquids dins l'esofag. Pasmens, a respècte dei suçaires simples, son sistèma digestiu es pus actiu car permet de secretar una saliva qu'es utilizada per liquefiar d'aliments solids. Enfin, leis insèctes lecaires an una lenga que pòu pompar de liquids.

  • Insècte trissaire.
    Insècte trissaire.
  • Insècte suçaire simple.
    Insècte suçaire simple.
  • Insècte suçaire picaire.
    Insècte suçaire picaire.
  • Insècte suçaire espongiaire.
    Insècte suçaire espongiaire.
  • Insècte suçaire lecaire.
    Insècte suçaire lecaire.

Lo torax[modificar | modificar la font]

Lo torax se situa entre la tèsta e l'abdomèn. En la màger part deis insèctes, es format de tres partidas distintas que son dichas protorax, mesotorax e metatorax. Es una partida fòrça importanta per la locomocion deis insèctes car son lo supòrt dei cambas e deis alas. Un insècte a tres pareus de cambas que son constituïdas de cinc segments. De còps, una arpa pòu formar un seisen segment. An tanben un ròtle dins l'ausida, dins lo tocar e dins lo gost. Dins mai d'una espècia, sa forma generala testimònia de l'especializacion e de l'adaptacion au mitan exterior (insècte escavaire, raubaire, sautaire...).

Leis insèctes modèrnes an generalament dos pareus d'alas. Leis alas anterioras se situan sus lo mesotorax e leis alas posterioras sus lo metatorax. Coma per lei cambas, s'obsèrva una gròssa diversitat d'alas dins la natura. Lor estudi es donc sovent un critèri important d'identificacion deis espècias[19]. Se fau nòtar qu'existís d'insèctes desprovesits d'alas coma lei formigas e lei termits asexuats.

  • Insècte escavaire.
    Insècte escavaire.
  • Insècte raubaire.
    Insècte raubaire.
  • Insècte nadaire.
    Insècte nadaire.
  • Insècte sautaire.
    Insècte sautaire.

L'abdomèn[modificar | modificar la font]

L'abdomèn es la partida posteriora e comprèn generalament 11 segments portaires deis estigmats permetent a l'insècte de respirar. Es tanben lo luòc d'implantacion de la màger part deis organs intèrnes coma lo tube digestiu ò l'aparelh reproductor. L'abdomèn pòu portar d'elements addicionaus coma d'apendicis (cèrcs) ò un dard.

  • Abdomèn classic compausat d'onze segments.
    Abdomèn classic compausat d'onze segments.
  • Insècte dotat de cèrcs.
    Insècte dotat de cèrcs.
  • Dard d'una vèspa amb una goteta de venin.
    Dard d'una vèspa amb una goteta de venin.

L'exoesquelèt[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Exoesquelèt.

L'exoesquelèt deis insèctes a per foncions principalas d'assegurar una proteccion mecanica còntra lei predators e lei tuerts e una proteccion fisiologica còntra la dessicacion e leis infeccions exterioras[20]. Es compausat de dos jaç :

L'exoesquelèt es de còps renforçat per un endoesquelèt que rigidifica l'ensemble. Aquò permet generalament d'aumentar la proteccion de la tèsta ò d'implantar de muscles poderós sus lo torax.

La proteccion conferida còntra la dessicacion per l'exoesquelèt es un factor major dins la colonizacion de totei lei mitans terrèstres per leis insèctes[22]. Gràcias au renforçament donat per l'endoesquelèt, pòu permetre a d'insèctes de portar de massas fòrça importantas[23]. Pasmens, presenta egalament d'inconvenients. En particular, un còp arribat a son estadi finau, vèn fòrça rigid e limita l'aumentacion de volum dei muscles intèrnes que trabalhan[24]. De mai, limita l'eficacitat dau sistèma respiratòri e, donc, la talha maximala deis insèctes. Enfin, d'un biais generau, un quadre de quitina es mens resistent qu'un esquelèt ossós intèrne.

Sistèmas biologics[modificar | modificar la font]

Sistèma nerviós[modificar | modificar la font]

Lo sistèma nerviós d'un insècte es organizat a l'entorn de dos organs principaus. Lo premier es lo cervèu qu'es compausat de sièis segments fusionats amb un pareu de ganglions ò amb un grop de cellulas nerviosas situadas a l'exterior dau cervèu[25]. Lo segond es lo cordon nerviós ventrau que se tròba dins lo torax e dins leis uech premiers segments de l'abdomèn. Dins cada segment d'aquelei partidas, lo cordon es associat amb un pareu de ganglions[26].

Certaneis insèctes an de cellulas sensiblas a la dolor[27]. Pasmens, a l'ora d'ara, la natura de la traduccion d'aqueu sinhau dins lo sistèma nerviós de l'insècte es encara l'objècte de debat. En clar, es encara pas segur qu'un insècte pòsque ressentir la dolar d'un biais similar ai vertebrats. En revènge, la capacitat d'aprendissatge de certaneis insèctes es ben establida[28].

Sistèma digestiu[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Canau alimentari.

L'insècte utiliza lor sistèma digestiu per extraire de nutriments e d'autreis substàncias dins lor norridura. Aqueleis aliments son generalament manjats sota forma de macromoleculas complèxas compausadas de proteïnas, de sucres, de lipids e d'acids nucleïcs. Coma per lei vertebrats, l'objectiu dau sistèma digestiu deis insèctes es de descompausar lei macromoleculas en moleculas simplas, coma de sucres simples ò d'acids aminats, que pòdon èsser dirèctament utilizadas per lo metabolisme cellular.

Lo sistèma digestiu deis insèctes es constituït d'un tube lòng, dich lo canau alimentari, que va de la boca a l'anús. Es devesit en tres partidas principalas que son l'intestin anterior (stomodeum), l'intestin mejan (mesenteron) e l'intestin posterior (proctedeum)[29]. L'intestin anterior comença tre la boca e comprèn lei glandas salivàrias. Aquelei glandas libèran d'amilasas que permèton d'iniciar la digestion dei glucids. Lo rèsta d'aquela partida de l'intestin es subretot tapissat d'una mucosa protectritz que permet d'estocar d'aliments avans de lei transferir vèrs l'intestin mejan.

La màger part de la digestion a luòc dins l'intestin mejan. Per aquò, lo pareu dau canau alimentari i es cubèrt de microvillositats especializadas que produson divèrsei tipes d'enzims digestius[30]. L'intestin posterior permet de mesclar lei particulas alimentàrias non digeridas amb l'acid uric produch per l'organisme per formar de boletas fecalas. Aquela partida de l'intestin permet tanben d'aborbir la màger part de l'aiga encara contenguda dins lo mitan digestiu. Puei, lei boletas eissuchas son expulsadas per l'anús.

Sistèma reproductiu[modificar | modificar la font]

Leis insèctes son d'espècias sexuadas. Lei mascles an generalament un organ fallic que compren una partida basala (lo fallobasa), un organ d'intromission distau e d'apendicis lateraus (lei paramèrs). Lei femèlas son munidas d'un apendici abdominau, sovent lòng e esfilat, que permet de depausar leis uòus fecondats dins d'endrechs favorables[31].

Lo cicle de vida deis insèctes es constituït de plusors etapas marcadas per de transformacions fisicas importantas[32]. Dins leis insèctes eterometabòlas, l'uòu dona naissença a una nimfa que sembla a una version reducha de l'individú adult amb d'alas e d'organs sexuaus non foncionaus. Gràcias a un cicle de mudas, se transforma pauc a pauc en individú adult complèt. Dins leis insèctes omometabòlas, l'uòu dona naissença a una larva, un còrs mòl desprovesit deis estructuras locomotritz de l'adult. Après plusors mudas, la larva grossís e vèn una nimfa. Pasmens, dins aqueu cas, la nimfa es un estadi immobil (crisalida, pupa) que permet lo desvolopament de l'individú adult. En certaneis espècias, la nimfa es protegida per un cocon. Après aver acabat son desvolopament, l'individú adult sòrt foncionau de la nimfa.

Sistèma circulatòri[modificar | modificar la font]

Goteta d'emolimfa sus una tòra atacada per una vèspa.

Dins la màger part deis insèctes, lo sistèma circulatòri participa pas a la respiracion[33]. Per lo rèsta, son ròtle es relativament classic (transpòrt dei nutriments, dei cellulas immunitàrias, dei factors de coagulacion...). Es emplit d'un liquid verdenc, l'emolimfa, que tèn un ròtle similar au sang e au liquid intersticiau dei vertebrats. Sa circulacion es assegurat per divèrsei dispositius anatomics coma un vaissèu contractil dorsau, de diafragmas ò de còrs segondaris. Es contrarotlada per lo sistèma nerviós[34].

Sistèma respiratòri[modificar | modificar la font]

Lo sistèma respiratòri deis insèctes es constituït per d'invaginacions dau tegument, dichs traquèas, que forman un ret tubular que pòrta dirèctament l'oxigèn ai cellulas. Aquelei traquèas son dubèrtas sus l'exterior per d'estigmats generalament situats sus lo torax e l'abdomèn. De sistèmas de filtracion e de sarradura permèton de purificar l'aire e d'empachar l'intrada ò la sortida d'aiga[35]. En leis insèctes pauc actius, amb un metabolisme feble, la respiracion es passiva e a luòc unicament per difusion dei gas dins lei traquèas. En revènge, en leis insèctes actius ò de talha importanta, implica una activitat de contraccion de muscles de l'abdomèn e de cicles de dubertura e de sarradura deis estigmats[36].

Comportament e ecologia[modificar | modificar la font]

Sens e comunicacion[modificar | modificar la font]

Vision[modificar | modificar la font]

La màger part deis insèctes son capables de diferenciar la lutz e la sorniera[37]. De mai, fòrça espècias an una vision precisa dei movements e pòdon veire de raionaments infraroges e ultraviolets en mai dau domeni visible. La vision dei colors, generalament una tricromia UV-blau-verd, es tanben fòrça frequenta. En revènge, en causa de l'immobilitat deis ommatidis, leis uelhs composits deis insèctes pòdon pas se concentrar sus un ponch precís.

Ausida[modificar | modificar la font]

La capacitat de produrre e d'ausir un son es fòrça anciana en leis insèctes e d'estudis filogenetics an identificat au mens 19 evolucions distintas d'aquelei caractèrs. Per aquela rason, l'ausida deis insèctes es fòrça diversificada. Es completat per la capacitat, fòrça frequenta, de sentir lei vibracions. L'accion mecanica d'apendicis es generalament lo mejan utilizat per produrre un son[38]. D'efiech, lei limits dau sistèma respitaròri leis empacha d'engendrar de sons gràcias a de transferiments de massa d'aire coma es lo cas per lei vertebrats terrèstres. Pasmens, aquelei sistèmas permèton de produrre de sons poderós. Per exemple, lo nivèu sonòr deis estridulacions de la cigala Brevisana brevis es ja estat mesurat a 106,7 dB a 50 cm.

Comunicacion feromonala[modificar | modificar la font]

La comunicacion quimica es importanta entre leis insèctes. Tèn un ròtle dins la percepcion dau gost e deis odors. Es tanben utilizat per comunicar e veïcular una larga gama d'informacions, d'òrdres e de demandas. En particular, permèton ais insèctes de se trobar durant lo periòde de reproduccion, de sinhalar un perilh ò d'emetre un sinhau d'alarma. Certaneis insèctes leis utilizan per enganar d'autreis insèctes en vista de trobar de presas ò d'obtenir d'ajuda (generalament sota forma de parasitisme). Per exemple, es lo cas dau parpalhon Phengaris arion qu'imita lei sinhaus quimics dei larvas de formigas per èsser protegit dins un formiguier durant lei premierei fasas de sa creissença[39].

Aqueu sistèma de comunicacion conoís una diversificacion fòrça complèxa en leis insèctes sociaus[25]. Premier, lei feromònas permèton tanben tanben a la colonia d'identificar sei membres. Pasmens, permèton d'assegurar la coordenacion entre leis individús dau grop gràcias a de messatges entraïnant una reaccion donada : demanda de mobilizacion per collectar lo manjar, proteccion de la colonia còntra una menaça exteriora, suenh ai larvas, evacuacion dau curum...

Locomocion[modificar | modificar la font]

Lo vòl[modificar | modificar la font]

Vòl d'una abelha.
Article detalhat : Vòl deis insèctes.

Leis insèctes ocupan una plaça particulara au sen deis invertebrats gràcias a sa capacitat de volar. L'origina d'aquela evolucion es encara l'objècte de debats dins la comunautat scientifica. En 2022, tres ipotèsis principalas predominavan[40] :

  • la teoria notala supausa que leis alas son d'evolucions d'extensions dorsalas, dichas nota, de l'exoquelèta.
  • la teoria pleurala pensa que leis alais vènon d'una transformacion de segments lateraus dau tòrax. L'organ regardat per aquela evolucion es pas clarament definit (brànquias, apendicis toracics...).
  • la teoria epicoxala suggerís la transformacion d'un apendici situat a la basa dei cambas.

Lo vòl es un mòde de desplaçament fòrça utilizat per un nombre important d'insèctes. Es tanben important per explicar la difusion de certaneis espècias. D'efiech, en causa de son pes feble, leis insèctes son sovent emportats per lei vents dominants sus de distàncias que pòdon agantar plusors desenaus ò centenaus de quilomètres[41].

La marcha[modificar | modificar la font]

Formigas e nierons sus una planta.

Fòrça insèctes utilizan sei sièis cambas per marchar. Lo mòde principau de locomocion terrèstra utiliza tres cambas en contacte amb lo sòu. Aquò permet de gardar una posicion establa e autoriza de velocitats rapidas[42]. Per escalar d'obstacles verticaus ò per passar de superficias resquilhantas, existís un sistèma pus lent que consistís a mantenir quatre ponchs de contacte amb lo supòrt. Enfin, leis insèctes pus rapids, coma lei babaròtas, son capables de se desplaçar amb solament doas cambas au contacte dau sòu.

Existís quauquei familhas particularas qu'an desvolopat de cambas adaptadas a la marcha sus l'aiga. La pus coneguda es aquela dei Gerridae que son de predators qu'atacan leis invertebrats que tomban dins l'aiga.

La nada[modificar | modificar la font]

Larvas de moissaus.
Article detalhat : Insèctes aqüatics.

Un gròs nombre d'insèctes vivon una partida ò la totalitat de sa vida dins l'aiga. Aquò es fòrça frequent per leis estadis immaturs deis òrdres d'insèctes pus primitius que se desvolopan dins lei mitans aqüatics. A l'estadi adult, leis espècias aqüatics son pus raras mai es possible de citar plusors exemples coma Notonecta glauca e divèrsei coleoptèrs[43]. Aqueleis insèctes presentan d'adaptacions a la locomocion sosmarina coma de cambas en forma de pagaia. Pus originau, de larvas de libellulas utilizan lei muscles de sa chambra rectala per se propulsar gràcias a un giscle d'aiga[44].

La respiracion deis insèctes aqüatics es assegurada per divèrsei sistèmas. Fòrça insèctes an un sistèma de respiracion aeriana e dèvon remontar regularament a la superficia. Per exemple, es lo cas dei larvas de moissaus. Dins aquò, d'espècias, coma lei libellulas, an de brànquias durant lei premiereis estadis de sa vida. Enfin, certaneis insèctes pòdon gardar una bofiga d'aire entre sei cambas per respirar. Dins quauquei cas, plusors bofigas son portadas vèrs una sosta aqüatica per constituïr una resèrva pus importanta.

Comportament sociau[modificar | modificar la font]

Colonias de termits, un exemple de colonias d'insèctes sociaus.
Article detalhat : Insèctes sociaus.

Certaneis insèctes, principalament lei formigas, lei termits, leis abelhas e lei vèspas, an un comportament sociau. Es a dire que son capables de viure dins de colonias organizadas que pòdon recampar de quauquei desenaus a plusors milions d'individús. Aquò necessita l'usatge de sistèmas de comunicacion complèxs e d'orientacion dins l'espaci. Existís plusors nivèus de sociabilitat :

  • leis insèctes gregaris partejan generalament un meteis luòc per bastir son nis. Aquò dòna sovent l'illusion d'una colonia mai cada individú s'ocupa unicament de sei nis. Pasmens, la defensa deis uòus e dei larvas es sovent collectiva.
  • leis insèctes semisociaus forman de colonias ont una division dau trabalh pòu s'observar. Pasmens, i a ges de casta e cada femèla pòu pondre d'uòus.
  • leis insèctes eusociaus son la forma pus avançada d'insèctes sociaus. Constituïsson de colonias dotadas de rèinas cargadas de pondre d'uòus e d'obrieras esterilas cargadas dau trabalh. Se la division dau trabalh es marcada amb de castas ben definidas, se parla d'eusocialitat fòrta. Dins lo cas contrari, se parla d'eusocialitat primitiva.

Leis insèctes sociaus representan solament 2% dau nombre totau d'espècias d'insèctes mai la mitat de la biomassa deis insèctes[45]. Per aquela rason, ocupan una plaça centrala dins mai d'un ecosistèma.

Regims alimentaris[modificar | modificar la font]

Erbivòrs[modificar | modificar la font]

Aperaquí la mitat deis insèctes coneguts son fitofags, es a dire erbivòrs[46]. Aqueleis insèctes tènon un ròtle important dins leis ecosistèmas terrèstres car pòdon esplechar una gròssa diversitat de ressorsas alimentàrias (fusta, racinas, cambas, fuelhas, flors, nectar, fruchs,...). Pòdon èsser generalistas ò fòrça especializats dins un tipe precís de teissuts vegetaus. Per exemple, lei xilofags manjan de fusta mai lei saproxilofags se norisson unicament de fusta en descomposicion.

Au sen dei grops diferents, lei proporcions de fitofags son pus importantas dins leis òrdres dei lepidoptèrs (99%), dei fasmoptèrs (99%), dei tisanoptèrs (90%), deis emiptèrs (70%), deis ortoptèrs (65%) e dei coleoptèrs (35%)[47].

Carnivòrs[modificar | modificar la font]

Leis odonats (libellulas) son un òrdre estrictament carnivòr.

Leis insèctes carnivòrs pòdon mai ò mens èsser devesits en dos grops principaus : lei predators e lei parasits. Lo premier ensemble es constituït de predators sovent generalistas que presentan d'adaptacions per la caça (vision especializada, cambas adaptadas per capturar una presa, camoflatge...). Leis insèctes d'aqueu grop an un ròtle fondamentau dins la màger part deis ecosistèmas terrèstres car permèton de regular lei populacions d'invertebrats. Se fau nòtar que certaneis espècias pòdon èsser carnivòrs durant son desvolopament mai erbivòrs (ò principalament erbivòrs) pendent sa fasa adulta. Per exemple, es lo cas de Vespa crabro[48].

Dins lei parasits carnivòrs, lei mòdes d'alimentacion son pus variats. Certaneis insèctes plaçan d'uòus sus d'autreis insèctes. Après sa naissença, la larva manja son òste per trobar l'energia necessària a son desvolopament. Un autre cas frequent es aqueu dei parasits ematofags coma lei pesolhs e lei nieras.

Detritivòrs[modificar | modificar la font]

Leis insèctes detritivòrs se norissan de curum animau, vegetau ò fongica. Coma lei dos autreis ensembles alimentaris d'insèctes, an un ròtle major dins leis ecosistèmas terrèstres en assegurant lo reciclatge dei matèrias organicas[49]. Lor activitat es tanben importanta dins l'estructuracion e la santat dei sòus. Aqueu tipe d'alimentacion es frequent en lei coleoptèrs e lei diptèrs. Coma lei carnivòrs e lei fitofags, lei detritivòrs pòdon èsser generalistas ò despendents d'un aliment precís. Dins lei categorias pus importantas, lei coprofags se norisson d'excrements, lei necrofags de cadabres e lei saproxilofags de teissuts vegetaus mòrts.

Defensa e predacion[modificar | modificar la font]

En causa de sa posicion intermediària dins lei cadenas alimentàrias, leis insèctes an desvolopat plusors tecnicas de defensa e de predacion. La gama utilizada es fòrça larga e inclutz de mejans passius e actius. Per exemple, lei fasmes son camoflats per semblar a de fuelhas ò de bastons. D'autreis insèctes adòptan la coloracion e la textura dau substrat onte vivon[50]. Lor desplaçament pòu tanben imitar lo movement dei vegetaus de lor environament[51]. Enfin, un autre mejan de camoflatge famós es l'adopcion de colors similaras a d'espècias toxicas coma la vèspa.

Dins lei mejans actius, lei tecnicas de defensa e d'ataca son tanben fòrça variadas. Au nivèu defensiu, plusors insèctes son capables de produrre de substàncias quimicas repulsivas ò toxicas per se protegir còntra un predator. De còps, aquela substància pòu èsser propulsat per un git ò adminstrat per un agulhon. Enfin, fòrça insèctes predators dispausan de mejans mecanics (mandibulas...) per capturar e tuar sei presas.

Parasitisme[modificar | modificar la font]

Lo parasitisme es pas rar dins leis insèctes. La relacion parasitària i es de còps dicha « parasitoïda » car lo parasit tua generalament son òste, çò qu'es leugierament diferent d'una relacion parasitària classica. Una autra particularitat dau parasitisme en leis insèctes es sovent l'especificitat de l'òste. Generalament, un insècte parasit cèrca un insècte precís per i pausar un ò plusors uòus. Puei, lei larvas manjan l'òste per se desvolopar. Dins leis ans 1990, 87 000 espècias d'insèctes parasitas èran estadas descrichas, principalament d'imenoptèrs (67 000 espècias), de diptèrs (15 000 espècias) e de coleoptèrs (4 000 espècias[52].

Ròtles dins la pollinizacion[modificar | modificar la font]

Article detalhat : Pollinizacion.

La pollinizacion es lo procès de transpòrt dau pollen vèrs lo pistil de la flor. Fòrça plantas an besonh d'un intermediari per assegurar aqueu pretzfach, generalament un insècte. D'efiech, atirats per lo nectar sucrat, leis insèctes intran en contacte amb lo pollen que se depausa sus lor còrs. Es ansin transportat vèrs d'autrei flors. Lei flors arboran de motius e de colors particularas per renfòrçar aquela atraccion. Leis abelhas son leis insèctes pollinizators pus coneguts mai de miliers d'autreis espècias participan a aqueu procès.

Relacion amb l'òme[modificar | modificar la font]

Religions[modificar | modificar la font]

Leis insèctes son presents dins mai d'una religion. Dins divèrsei crèires politeïstas, pòdon representar una divinitat ò un simbòl divin. Per exemple, leis escaravais èran un simbòl sacrat en Egipte, en Grècia e divèrsei culturas europèas antica. En China, lei cigalas èran vistas coma un simbòl de renaissença ò d'immortalitat en causa de son cicle de vida particular. Dins lei religions abraamicas, leis insèctes tènon generalament un ròtle destructor siá coma otís de l'expression de Dieu (per exemple, pendant lei Dètz plagas d'Egipte) siá coma forma dau demòni.

Consumacion e norrigatge[modificar | modificar la font]

Divèrsei culturas umanas an integrat la consumacion d'insèctes dins son alimentacion usuala. Aquò es una alternativa a la consumacion de carn tradicionala, çò que pòu presentar un interès quand lei tèrras agricòlas son raras. Es ansin generalament lo cas dins lei regions aridas, tropicalas ò eqüatorialas. Amb la crisi climatica actuala, de projèctes dins lo mond entier estúdian la possibilitat de desvolopar aquela practica dins d'autrei regions.

Lo norrigatge d'insèctes pòu èsser destinat a la produccion alimentària. Dins aquò, pòu egalament aver d'objectius. Lo cas pus conegut es aqueu de la produccion de seda naturala a partir de manhans. Se pòu tanben nòtar lei produccions d'escas per la pesca.

Insèctes « nosibles »[modificar | modificar la font]

Fotografia de grans de blat atacats per lo corcosson dau blat (Sitophilus granarius).

Fòrça insèctes son considerats coma « nosibles » per leis èssers umans. Plusors causas pòdon explicar aquela classificacion[53] :

  • d'insèctes que manjan lei culturas ò lei resèrvas alimentàrias coma lo corcosson que pòu s'atacar ai cerealas.
  • d'insèctes que son lo vector de malautiá coma lo moissau que pòu transmetre lo paludisme.
  • d'insèctes que pòdon destrurre d'infrastructuras coma lei termits.

Lo contraròtle d'aqueleis insèctes es un enjòc important per l'òme. Per exemple, favorizèt lo desvolopament de la terralha que permet d'isolar un aliment dins un recipient sarrat. Uei, s'utiliza de produchs insecticidas ò de programas de lucha biologica (introduccion d'un predator naturau) per redurre lei populacions de nosibles. Pasmens, aquò es pas totjorn eficaç car leis insèctes s'adaptan. De mai, en causa de son efiech sus lei cadenas alimentàrias, la destruccion sistematica deis insèctes menaça tota la biodiversitat.

Proteccion modèrna deis insèctes[modificar | modificar la font]

En despiech dau caractèr nosible de certaneis espècias, fòrça lèis de proteccion son estadas adoptadas en causa dau ròtle tengut dins leis insèctes dins lei cadenas alimentàrias. De mai, certaneis insèctes son protegits per limitar la proliferacion de nosibles. Per exemple, es lo cas de Formica rufa qu'es una formiga qu'a una foncion centrala dins la proteccion dei seuvas.

Annèxas[modificar | modificar la font]

Liames intèrnes[modificar | modificar la font]

Bibliografia[modificar | modificar la font]

Nòtas e referéncias[modificar | modificar la font]

  1. ↑ Lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana, Dicod'Òc, cèrca « insecte », consultat lo 25 d'octòbre de 2022, [1]
  2. ↑ De mai, lei condicions pus favorablas a la conservacion dei fossils d'insèctes son aqueleis ofèrtas per l'ambra. Òr, aquela substància se forma subretot dins lei seuvas de conifèrs. La conoissença deis insèctes presents dins d'autreis ecosistèmas es ansin pus limitada.
  3. ↑ (en) G. Giribet, G. D. Edgecombe e W. C. Wheeler, « Arthropod phylogeny based on eight molecular loci and morphology », Nature, vol. 413, pp. 157-61.
  4. ↑ (en) J. L. Boore, T. M. Collins, D. Stanton e L. L. Daehler, « Deducing the pattern of arthropod phytogeny from mitochondrial DNA rearrangements », Nature, vol. 376, 1985, pp. 163-165.
  5. ↑ (en) Jesus Lozano-Fernandez, Robert Carton, Alastair R. Tanner, Mark N. Puttick, Mark Blaxter, Jakob Vinther, Jørgen Olesen, Gonzalo Giribet, Gregory D. Edgecombe e Davide Pisani, « A molecular palaeobiological exploration of arthropod terrestrialization », Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, vol. 371, n° 1699, 2016.
  6. ↑ 6,0 et 6,1 (en) Michael S. Engel e David A. Grimaldi, « New light shed on the oldest insect », Nature, n° 427, 12 de febrier 2004, pp. 627-630.
  7. ↑ (en) Vincent H. Resh, Ring T. Carde, Encyclopedia of Insects, Academic Press, 2a edicion, 2009.
  8. ↑ (en) Joachim T. Haug, Carolin Haug e Russell J. Garwood, « Evolution of Insect Wings and Development - New Details from Palaeozoic Nymphs », Biological Reviews, vol. 91, n° 1, 2014, pp. 53-69.
  9. ↑ (en) F. L. Mitchell e J. Lasswell, A dazzle of dragonflies, Texas A&M University Press, 2005, p. 47.
  10. ↑ (en) Sarda Sahney e Michael J Benton, « Recovery from the most profound mass extinction of all time », Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, vol. 275, n° 1636, 2008, pp. 759-76.
  11. ↑ (en) Christoph Benisch, « Phylogeny of the beetles », The beetle fauna of Germany, Kerbtier, 2010.
  12. ↑ (en) David Grimaldi e Donat Agosti, « A formicine in New Jersey cretaceous amber (Hymenoptera: formicidae) and early evolution of the ants », Proc. Natl. Acad. Sci. USA, vol. 97, n+ 25, 2000, pp. 13678–13683.
  13. ↑ (en) Nigel E. Stork, « How Many Species of Insects and Other Terrestrial Arthropods Are There on Earth? », Annual Review of Entomology, vol. 63, n° 1, 2018, pp. 31–45.
  14. ↑ (en) Günter Sroka, Arnold H. Staniczek et Bechly, « Revision of the giant pterygote insect Bojophlebia prokopi Kukalová-Peck 1985 (Hydropalaeoptera: Bojophlebiidae) from the Carboniferous of the Czech Republic, with the first cladistic analysis of fossil palaeopterous insects », Journal of Systematic Palaeontology, vol. 13, n° 11, 2014, pp. 963–982.
  15. ↑ (en) Jakub Prokop, « Redefining the extinct orders Miomoptera & Hypoperlida as stem acercarian insects », BMC Evolutionary Biology, vol. 17, n° 1, 2017, p. 205.
  16. ↑ (en) B. Wipfler, « Evolutionary history of Polyneoptera & its implications for our understanding of early winged insects », Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 116, n° 8, 2019, pp. 3024–3029.
  17. ↑ (en) Charles P. Taylor, « Contribution of compound eyes and ocelli to steering of locusts in flight: I. Behavioural analysis », Journal of Experimental Biology, vol. 93, n° 1, 1981, pp. 1–18.
  18. ↑ (en) R. Völker, M. Eisner e K. J. Weible, « Miniaturized imaging systems », Microelectronic Engineering, vol. 67-68, n° 1, 2003, pp. 461-472.
  19. ↑ 19,0 et 19,1 (en) N. F. Johnson e C. A. Triplehorn, Borror and Delong's Introduction to the study of insects - 7th edition, Brooks Cole, 2004.
  20. ↑ (en) Whitney Cranshaw e Richard Redak, Bugs Rule ! An introduction to the world of insects, Princeton University Press, 2013, p. 18.
  21. ↑ (fr) Jeanne Raccaud-Schoeller, Les insectes : physiologie, développement, Masson, 1980, p. 3.
  22. ↑ (fr) Michel Lamy, Les insectes et les hommes, Albin Michel, 1997, p. 37.
  23. ↑ (fr) Jeanne Raccaud-Schoeller, Les insectes : physiologie, développement, Masson, 1980, p. 17.
  24. ↑ (en) Peter H. Raven, Susan R. Singer, Georges B. Johnson, Kenneth A. Mason e Jonathan B. Losos, Biologie, De Boeck Superieur, 2017, p. 965.
  25. ↑ 25,0 et 25,1 (en) P. J. Gullan e P. S. Cranston, The Insects: An Outline of Entomology, 3a edicion, Blackwell Publishing, 2005.
  26. ↑ Quauqueis insèctes actuaus seguisson pas aquela règla en causa de fenomèns evolutius de simplificacion de lor anatomia. Per exemple, lo cabridan europèu (Vespa crabo) an solament dos pareus de ganglions dins lo torax e tres dins l'abdomèn.
  27. ↑ (en) J. Tracey, R. I. Wilson, G. Laurent e S. Benzer, « Painless, a Drosophila gene essential for nociception », Cell, vol. 113, n°2, pp. 261–273.
  28. ↑ (en) Reuven Dukas, « Evolutionary Biology of Insect Learning », Annual Review of Entomology, vol. 53, n° 1, 2008, pp. 145-160.
  29. ↑ En certanei familhas d'insèctes, aquel esquèma presenta de modificacions importantas, consequéncias de l'evolucion.
  30. ↑ (en) James L. Nation, « Digestion », Insect Physiology and Biochemistry, CRC Press, 2001.
  31. ↑ (fr) Gérard Delvare e Henri-Pierre Aberlenc, Les insectes d'Afrique et d'Amérique tropicale, Éditions Quae, 1989, pp. 37-38.
  32. ↑ (en) B. M. Wiegmann, J. Kim e M. D. Trautwein, « Holometabolous insects (Holometabola) », dins S. B. Hedges e S. Kumar, The Timetree of Life, Oxford University Press, 2009, pp. 260–263.
  33. ↑ La familha dei Chironomidae, 5 000 espècias descrichas, es una excepcion importanta. D'efiech, sei larvas an d'emoglobina e lo sistèma circulatòri participa alora a la respiracion.
  34. ↑ (fr) Alain Fraval, « Le système circulatoire », Insectes, n° 166, 2012, pp. 27-29.
  35. ↑ (en) R. F. Chapman, Stephen J. Simpson e Angela E. Douglas, The Insects. Structure and Function, Cambridge University Press, 2013, p. 501.
  36. ↑ (fr) Sandrine Heusser e Henri-Gabriel Dupuy, Atlas de biologie animale, Dunod, 2015, p. 87.
  37. ↑ L'excepcion principala es la familha dei Rhaphidophoridae.
  38. ↑ (en) M. Virant-Doberlet e Andrej Čokl, « Vibrational communication in insects », Neotropical Entomology, vol. 33, n°2, pp. 121-134.
  39. ↑ (en) Jeremy Thomas, Karsten Schönrogge, Simona Bonelli, Francesca Barbero e Emilio Balleto, « Corruption of ant acoustical signals by mimetic social parasites », Communicative and Integrative Biology, vol. 3, n°2, 2010, pp. 169-171.
  40. ↑ (en) E. L. Jockusch e K. A. Ober, « Hypothesis testing in evolutionary developmental biology: a case study from insect wings », Journal of Heredity, vol. 95, n° 5, 2004, pp. 382–396.
  41. ↑ (en) V. A. Drake e R. A. Farrow, R. A., « The Influence of Atmospheric Structure and Motions on Insect Migration », Annual Review of Entomology, vol. 33, 1988, pp. 183–210.
  42. ↑ (en) Andrew A. Biewener, Animal Locomotion, Oxford University Press, 2003.
  43. ↑ (en) Richard W. Merritt, Kenneth W. Cummins e Martin B. Berg (dir.), An Introduction to the Aquatic Insects of North America (4th ed.), Kendall Hunt Publishers, 2007.
  44. ↑ (en) P. J. Mill e R. S. Pickard, « Jet-propulsion in anisopteran dragonfly larvae », Journal of Comparative Physiology A., vol. 97, n° 4, 1975, pp. 329–338.
  45. ↑ (en) Dénes Lörinczy, The Nature of Biological Systems as Revealed by Thermal Methods, Springer Science, 2006, pp. 250-283.
  46. ↑ (en) Louis M. Schoonhoven, Borin Van Loon, Joop J. A. van Loon e Marcel Dicke, Insect-Plant Biology, OUP Oxford, 2005, p. 5.
  47. ↑ (es) Jose Luis Viejo Montesinos, « Evolución de la fitofagia en los insectos », Boletín de la Real Sociedad Española de Historia Natural (Actas), vol. 95, 1998, pp. 23-30.
  48. ↑ (de) Heiko Bellmann, Bienen, Wespen, Ameisen. Hautflügler Mitteleuropas, Franckh-Kosmos, 1995.
  49. ↑ (fr) R. Dajoz, « Les insectes xylophages et leur rôle dans la dégradation du bois mort », dins P. Pesson, Écologie forestière, Gauthier-Villars, 1974, pp. 257-287.
  50. ↑ (en)Arthur V. Evans, e Charles Bellamy, An Inordinate Fondness for Beetles, University of California Press, 2002.
  51. ↑ (en) Geoffrey O. Bedford, « Biology and Ecology of the Phasmatodea », Annual Review Entomology, vol. 23, 1978, pp. 125–149.
  52. ↑ (fr) G. Boivin, « Évolution et diversité des insectes parasitoïdes », Antennae, numerò especiau, 1996, pp. 6-12.
  53. ↑ (en) M. Korgan e R. Prokopy, Agricultural Entomology. Encyclopedia of insects, Academic Press, 2009.

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Insecta.

Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Insecta&oldid=2346680 »