Vejatz lo contengut

Extincion del Cretacèu-Paleogèn

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
(Redirigit dempuèi Extincion Cretacèu-Paleogèn)
Badlands près de Drumheller, Albèrta, o l'erosion mes a l'aire liure lo limit K-Pg.
Una ròca del Wyoming (EUA), amb una sisa intermediària d'argila que conten 1000 còps mai d'iridi que las sisas superioras e inferioras; foto presa al musèu d'istòria naturala de San Diego.

L'extincion del Cretacèu-Paleogèn (abreujada K-Pg), tanben coneguda coma extincion del Cretacèu-Terciari (K-T), que marca la fin del Cretacèu, es una extincion massisa e de granda escala d'espècias animalas e vegetalas que s'es producha sus un cort periòde de temps (a l'escala geologica) fa 66 milions d'annadas[1].

Aqueste eveniment marca la fin de l'èra mesozoïca e lo començament de l'èra cenozoïca. Aquesta extinccion es associada a une signatura geologica (coneguda jol nom de limit K-T), abitualament jos la forma d'una prima sisa d'argila presentant un taus anormalament naut d'iridi, que se trapa dins diferentas regions del mond. K es l'abreviacion tradicionala pel periòde del Cretacèu (deriva del nom alemand Kreidezeit), e T es l'abreviacion del Terciari, tèrme istoric que designava lo periòde ara cobèrta pels periòdes Paleogèn e Neogèn. L'emplec del tèrme « Terciari » essent ara desconselhat coma unitat formala de temps o de ròca per la Comission internacionala sus l'estratigrafia, l’eveniment K-T es ara designat coma l'extincion Cretacèu-Paleogèn (o K-Pg) per fòrça cercaires.

La majoritat dels paleontològs admeton que los ausèls apartenon al grop dels dinosaures. Los dinosaures fòra dels ausèls son dichs non avians[2]. Los fossils de dinosaures non avians se tròban gaireben sempre sota lo limit K-T, los paleontològs estiment majoritàriament que los dinosaures s'atudèron just abans, o pendent l'eveniment. Dins aquesta interpretacion, lo fach que d'unes fossils de dinosaures sián estat descobèrts al dessús del limit K-T es entièrament degut a de remanejaments dels sediments, es a dire que l'erosion los tornèt a la superfícia abans que foguèsson tornarmai cobèrts per un depaus de sediments mai recents[3],[4],[5]. Aquesta teoria foguèt verificada, que de sistèmes de datacion, utilizats dempuèi lo començament de las annadas 2010, permeton de datar dirèctament los ossaments, al contrari dels metòdes precedents que datan pas que los sediments a l'entorn[6]. Los mosasaures, los plesiosaures, les pterosaures e fòrça espècais de plantas e d'invertebrats tanben s'atudèron. Los clads de mamifèrs e d'ausèls subrevisquèron amb pauc d'extincions, e una radiacion evolutiva dels taxons del Maastrichtien s'èra realizat plan mai après lo limit. Lo taus d'extincion e de radiacion varia d'un clad a l'autre[7].

L'illa de Madagascar, ja separada del continent african a l'epòca de l'eveniment, desvelopèt alara una fauna destriada.

Las teorias scientificas explican las extinccions del K-T per un o mai eveniments catastrofics, coma d'impactes cosmics, e/o una activitat volcanica crescuda, l'activitat volcanica semblant pasmens èsser anteriora. La datacion de mai d'un cratèrs d'impacte (coma l'impacte de Chicxulub) e aquela de las ròcas eissidas d'una activitat volcanica de massa dins los traps del Deccan, coïncidisson amb lo periòde aproximatiu de l'eveniment d'extinccion. Aquestes eveniments geologics aurián redusit la quantitat de lutz solar arribant al sòl, limitant atal la fotosintèsi e menant a un cambiament massís de l'ecologia terrèstra. D'autres cercaires avançan que l'extinccion foguèt mai progressiva, resultant de cambiaments mai lents del nivèl de la mar o del climat.

Pasmens, los paleobotanistas, coma los palinològs estudiant lo pollèn, semblan aver mostrat al nivèl de la limita K-T, e subretot suls sites nordamericans, que l'extinccion a estat rapid e coerenta amb l'ipotèsi d'un impacte: disparicion gaireben instantanèu del pollèn d'angiospèrmes dominant al Maastrichien, fern spike (« pic de las falguièras » [8] coïncidissent amb lo pic d'iridi, vegetacion oportunista (falguièras mai sovent) puèi de nòu apareisson progressiva de gimnospèrmas puèi d'angiospèrmas, e reconstitucion progressiva de la biodiversitat[9],[10],[11].

En març de 2010, un grop de 41 scientifics s'es acordat, dins la revista Science, sul fach que la casuda de l'asteroïde a l'origina del cratèr de Chicxulub foguèt l'eveniment desencadenant de l'extincion K-Pg[12]. Mas, quatre ans mai tard, la meteissa revista torna al debat publicant un novèl estudi geocronologic, que permetèt una datacion mai precisa de l'eveniment del plan del Deccan, tornan sus l'idèa que las gigantèscas efusions de lava del Deccan se seriá debanat mai d'ora per aver jogat un ròtle dins las extincions. L'estudi mòstra qu'aqueste fenomèn escamba plan lo periòde geologic d'extincions majoras, e torna de la credibilitat a l'ipotèsi sostenguda per Gerta Keller (paleontològ de l'Universitat de Princeton)[alpha 1],[13],[14]. Pendent episòdi volcanic d'entre los mai destructors de tota l'istòria de la Tèrra, los volcans aurián podut largat pro de dioxid de carbòni e de sofre per subte caufar la Tèrre e acidificar los oceans, tuant los tres quarts de las formas terrèstras de vida amb totes los dinosaures non avians.

En octobre de 2015, une datacion encara mai precisa de las coladas de lava dels traps del Deccan, basada sul rapòrt isotopic 40Ar/39Ar de l'argon, es obtenguda per l'equipa de Paul R. Renne[15] de l'Universitat de Califòrnia a Berkeley. Los episòdis mai importants de contunh d'emissions de lavas del Deccan, representant 70 % du total, son datats de mens de 50 000 ans après la casuda del meteorit de Chicxulub. Aquesta coïncidéncia convenc los autors que l'episòdi paroxismal dels traps seriá una consequéncia de l'impacte del meteorit de Chicxulub. Lo tust del meteorit auriá induch una onda sismica enòrma, equivalenta a un tèrratrem de magnitud 11, qu'auriá fragilizat la rusca terrèstra de l'autre costat del glòb, als « antipòds » en longitud mas pas en latitud. Atal, après l'extincion de massa deguda a l'impacte del meteorit de Chicxulub, las erupcions volcanicas del Deccan, amb lors quantitats enòrmas de gases letals deslargats  — amb lo sulfur d'idrogèn (H2S) —, aurián perlongat los efièchs del nívol levats per l'impacte meteoritic,[16].

Pasmens se l'eveniment del limit K-T es estat de granda amplor, aguèt una variabilitat significativa del taus d'extincion entre los diferents grops d'espècias. Se supausa que de particulas atmosfericas bloquèron la lutz del Solelh, redusent la quantitat d'energia solara podent aténher la Tèrra. Los efectius de las espècias dependant de la fotosintèsi se son doncas demesit, quitament d'unas espècias se son atudadas. Vèrs la fin del Cretacèu, los organismes que fotosintetizavan, coma lo fitoplancton e las plantas terrèstras, èran a la basa de la cadena alimentària coma es lo cas uèi. L'extincion d'espècias vegetalas alara dominantas causèt un remanejament important d'aqueste grop d'organismes[17]. L'observacion suggerís que los animals erbivòrs s'atudèron quand las plantas que'n dependavan per se noirir son vengudas raras; en consequéncia, los predators superiors coma lo Tirannosaure tanben periguèron.

Los coccolitoforids (d'algas unicellulàrias microscopicas) e los molluscs, incluissent las amonitas, los rudists, las cagaraulas d'aiga doça e los muscles, coma los organismes que la cadena alimentària inclusís aquestes animals de clòscs, s'atudèron o coneguèron de pèrda pesuca pertes. Per exemple, se pensa que las amonitas èran la noiritura màger dels mosasaures, un grop de reptils marins gigants que s'apaguèron precisament a aqueste periòde[18].

Los omnivòrs, los insectivòrs e los carronhards an vescut a l'eveniment d'extinccion, benlèu a causa de la mai granda disponibilitat de lors fonts de noiritura. A la fin du Cretacèu, sembla i aver agut pas cap de mamifèr purament erbivòr o purament carnivòr. Los mamifèrs e los ausèls qu'an subrevescut a l’extinccion se noiriguèron d'insèctes, de vèrms e de cagarolas, qu'aqueles se noirissiá de matèria mòrta vegetala o animala. Los scientifics pensan qu'aquestes organismes an vescut fins a l'esfondrament de las cadenas alimentàrias basadas sus las plantas que se noiriguèron de degalhs o d'autres materials organics non vivants,[19],[20].

Dins las biocenòsis dels cors d'aigas, pauc de grops d'animals s'apaguèron qu'aquestas comunautats despendon mens dirèctament de plantas viventas per lor noiritura e mai de degalhs que regolan de la tèrra, çò que los apararà de l'extincion[21]. De mecanismes semblables, mas mai complèxes an estat observats dins los oceans. Las extinccions foguèron mai nombrosas d'entre los animals vivant dins la zona pelagica, que d'entre los animals dels fons sosmarins. Los animals de la zona pelagica dependon gaireben entièrament de la produccion primària del fitoplancton vivant, alara que d'animals vivants dins los fons marins s'alimentan de degalhs o pòdon passar a una alimentacion constituida sonque de degalhs.

Los subrevivants mai grands aerobis de l'eveniment, los crocodilians e los champsosaures, èran semiaquatics e aguèron accès als degalhs. Los crocodilians modèrnes pòdon viure coma carronhards e subreviure pendent de meses sens noiritura. Mai, dins lor jovença, se desvelopan lentament  se noirisson pendent lors primièras annadas en granda partida d'invertebrats e d'organismes mòrts o de fragments d'organismes. Aquestas caracteristicas permetron la subrevida d'aquesta espècias a la fin del Cretacèu.

Après l'eveniment K-T, la biodiversitat a agut besonh d'un temps long per reviscolar, malgrat de l'existéncia de fòrça ròdols ecologics.

Lo limit K-T es associat a un taus de diparicion e d'aparicion d'espècias plan naut. Aqueste fenomèn toquèt subretot los nanoplanctons a l'origina dels depauses calcris del Cretacèu. Fòrça espècias desaparegudas son estat remplaçadas per de novèlas[22],[23]. L'analisi estatistica de las desapareissons de las espècias marinas suggerís que la diminucion de la diversitat foguèt mai provocada per una fòrta auçada de las extinccions puslèu que per una diminucion de l'apareisson de nouvèlas espècias[24], per un mecanisme natural e permanent nomenat especiacion.

Las donadas concernant los fitoplanctons nomenats dinoftas son pas tan plan explicadas pendent aqueste periòde de transicion del Cretacèu al Paleogèn[25], subretot que sols los cystes donan de bonas traças fossilas dins aqueste grop, e las espècias de dinofitas passan pas totas per l'estadi de cyste, çò qu'es benlèu a l'origina d'una sosestimacion de lor diversitat. Los estudis recents tendon a indicar qu'i auriá pas agut de variacions significativas de las dinofitas al nivèl de las sisas de depauses fossils que constituisson la limita entre Cretacèu e Terciari[26].

De traças geologicas de radiolaris existisson dempuèi lo periòde cambrian[27], e lors esquelets siliciós fossils pòdon èsser aisidament marcats e seguits pendnet la limita K-T. I a pas cap de pròva d’extinccion de massa d'aquestes organismes, e a causa del refregiment de temperaturas al començament del Paleocèn, se nòta una productivitat nauta per aquestas espècias al nivèl de las latituds nautas de l'emisfèr Sud. Al subjècte de las diatomèas, unes 46 % de las espècias subrevisquèron a la transicion de Cretacèu-Paleocèn, çò que suggerís un taus de renovelament significatiu de las espècias, mas pas una extinccion catastrofica al passatge de la limita K-T,[28].

La preséncia dels foraminifèrs planctonics al passatge de la limita K-T foguèt estudiada a partir de las annadas 1930[29],[30]. Aquestas recercas, estimuladas per la possibilitat d'un impacte cosmic, produguèron fòrça publicacions detalhant lor extinccion pendent aqueste periòde de transition. Pasmens, de discussions contunhan entre aquestes que creson que las donadas fossilas indican una extinction substenciala[31], e aqueles pensan que las donadas fossilas mòstran de multiples extinccions e apareissons d'espècias al passatge d'aquesta limita[32],[33]. D'entre aquestas espècias, las espècias benticas es a dire aquestas de nauta mar, semblan totas s'atudar. Se pensa que la biomassa dels oceans diminuiguèt après las extinccions que se debanèron sus las còstas e qu'aquestas foraminifèras dependavan dels degalhs organics per lor alimentacion. Quand mai tard le nombre d'espècias de microorganismes marins tornèt aumentat, s'obsèrva un aument concomitant del nombre d'espècias de foraminifèras benticas, benlèu a causa de l'aument de las fonts alimentàrias. Autrament dich, lo restabliment de las populacions de fitoplancton al començament del Paleocèn a provesit la font de noiritura necessària per alimentar de nòu de grandas populacions de foraminifèras benticas, que se noirisson sempre subretot de degalhs. Al començament del Paleocèn, lo restabliment final d'aquestas populacions benticas se realizèt en mai d'una estapas que durèron de centenats de milièrs d'annadas[34],[35].

Un fossil d'amonita.

I a una granda variabilitat al subjècte dels taus d'extinccion dels invertebrats marins al passatge de la limita K-T. Lo nombre de fossils e de sites fossilifèrs conguts es fèble, d'aqueste fach los tauses d'extinccion calculats a partir de las donadas recampadas pòdon pas correspondre a la realitat, los subreestimant.

Los ostracodes, una classa de pichon crustacèus qu'èran fòrça comuns pendent lo Maastrichtien superior, daissèron de traças fossilas dins un grand nombre de luòc. Un examèn d'aquestes fossils mòstra que la diversitat dels ostracodes es mai fèble pendent lo Paleocèn qu'a quin autre periòde del Terciari. Pasmens, dins l'estat actual de la recerca, se pòt pas determinar s'aquestas extinccions se produguèron abans o pendent l'interval del limit[36],[37].

Pels coralhs del Cretacèu tardièr, unes 60 % dels genres apartenent a l'òrdre dels Scleractinia (coralhs durs) capitèron pas a passar lo limit K-T e a aténher lo Paleocèn. L'analisi prigonda de las extinccions de coralhs d'aqueste epòca mòstra qu'unes 98 % de las espècias colonialas qu'abitavan las aigas tropicalas caudas e pauc prigondas s'atudèron. Los coralhs solitaris, que formèron mai sovent d'estèus e abitan de regions mai frejas e prigondas de l'ocean (sota de la zona fotica) foguèron mens tocats per la limita K-T. Las espècias de las colonias de coralhs dependon d'una simbiòsi amb d'algas fotosinteticas, que las populacions s'esfondrèron a causa dels eveniments a l'entorn de la limita K-T[38],[39]. Pasmens, l'explicacion de l'extinccion K-T e del restabliment al Paleocèn per l'utilizacion de las donadas dels fossils de coralhs deu èsser reviscolats a causa dels cambiaments que se produguèron dins los ecosistèmas de coralhs al passatge de la limita K-T.

Los nombres dels genres de cefalopòds, d’equinodèrmes e de bivalvas diminiguèron significativament après la limita K-T. Gaireben totas las espècias de braquiopòds, un pichon embrancament d'invertebrats marins, avent subrevesut a l'eveniment K-T e se diversifiquèron al començament del Paleocèn.

Rudist, bivalva del Cretacèu superior dels monts omaneses, Emirats arabis units. La barra de mesura es de 10 millimètres.

Levat la sosclassa de las Nautiloidea, representada uèi per las espècias dels nautils e un grop eissit d'una evolucion d'aqueles, a saber los Coleoidea qu'amassa entre autres los octopòds, los calmars e las sépias, totas las autras espècias de molluscs de la classa dels cefalopòds s'atudèron a la limita K-T. D'entre elas i a las espècias del superòrdre Belemnoidea e las amonitas, una sosclassa de cefalopòds de clòsc univalva, plan diversificats, que los especimèns èran nombroses, e de reparticion larga. D'estudis scientifics realizats suk subjècte precisèron que l'estrategia reproductritz dels nautiloïdes subrevivents, que se piejava sus d'uòus mens nombroses  mai groses, joguèron un ròtle dins lor conservacion al respècte de las amonitas pendent l'extinccion. Las amonitas, elas, utilizavan d'una estrategia planctonica, es a dire que los uòus e de larvas èran tan nombrosas que pichonas, çò qu'auriá estat fòrça defavorable. De cercaires montrèron qu'a la seguida de la desapareisson de las amonitas, los nautiloïdes coneguèron una radiacion evolutiva amb de formas e de complexitats de clòc que jamai aviá estat de per abans per las amonitas[40],[41].

Unes 35 % dels genres d'equinodèrmes s'atudèron a la limita K-T, çò que fa pas gaire que son lo taxons que prosperissián a la fin del Cretacèu dins las aigas pauc prigondas, de fèble latitud, qu'aguèron lo taus d'extinccion mai naur. Al nivèl de las latitudas mejanas, los aquinodèrmes d'aigas prigondas foguèron plan men tocas per l'extinccion. Seriá una pèrda d'abitat la responsabla d'aquestes extinccions, subretot per submersion de estèus d'aiga pauc prigonda existissent a aqueste moment, pendnet un episòdi transgressiu que se passèt a un periòde pròche d'aqueste de l'eveniment d'extinccion[42].

D'autres grops invertebrats marins, coma de bivalvas coma los rudists e los inocerams, tanben s'atudèron a la limita K-T[43],[44].

Mammifèrs

[modificar | Modificar lo còdi]

Ausèls

[modificar | Modificar lo còdi]

Références

[modificar | Modificar lo còdi]

Pterosaurians

[modificar | Modificar lo còdi]

Invertebrats marins

[modificar | Modificar lo còdi]

Microbiòta

[modificar | Modificar lo còdi]

Crocodilians

[modificar | Modificar lo còdi]

Amfibians

[modificar | Modificar lo còdi]

Vertebrats marins

[modificar | Modificar lo còdi]

Dinosaures non avians

[modificar | Modificar lo còdi]

Reptils nonarcosaurians

[modificar | Modificar lo còdi]

Invertebrats terrèstres

[modificar | Modificar lo còdi]

Esquèmas d'extinccion

[modificar | Modificar lo còdi]

Plantas terrèstras

[modificar | Modificar lo còdi]

Arcosaurians

[modificar | Modificar lo còdi]

Un nombre substancial de fossils de peissons foguèt descobèrt. Aquò dona de bonas basas per comprene los modèls d'extinccion d'aquestas classas de vertebrats marins. D'entre los Chondrichthyes, gaireben 80 % de las familhas de làmias, de las claveladas e autres peissons cartilaginoses subrevisquèron a l'eveniment d'extincdion. Mai, mens de 10 % de las familhas de peissons ossoses, es a dire los teleostèus, s'atudèron[45]. Pasmens, sus l'illa Seymour, situada ak larg de la peninsula Antartica, un site fossil datat del periòde precedent immediatament l'eveniment presenta de pròvas d'una mòrt massissa pels peissons ossoses. S'especula que los peissons patiguèron d'un estrès environamental abans l'eveniment de la limita K-T e qu'aqueste darrièr deguèt precipitar l'extinccion de massa[46]. Pasmens, sembla que los environaments marins e l'aiga doça atenuèron l'efièch de l'extinccion suls peissons[47].

Los domatges causats pels insèctes sus las fuèlhas fossilizadas de plantas de flors de quatorze emplaçaments en America del Nòrd foguèron emplegats coma indicator de la diversitat dels insèctes mer limita K-T e analisats per determinar lo taus d'extinccion. Los cercaires constatèron que los sites del Cretacèu, abans l'eveniment d'extinccion, avián una granda riquesa en plantas e diferentas formas d'alimentacion pels insèctes. Pasmens, al començament del Paleocèn, la flora èra pro divèrsa amb pauc de predacion dels insèctes, quitament 1,7 milion d'annadas après lo fenomèn d'extinccion[48],[49].

Existís de pròvas dominantas d'una trencadura globala dels groos de plantas a la limita K-T[50]. Pasmens, i a agut d'importantas diferéncias segon las regions observadas dins la succession de las plantas. En America del Nòrd, las donadas suggerisson una devastacion de massa de las plantas dins las seccions de limita K-T, pasmens se aviá agut de cambiaments megaflorals substancials abans la limita[51].

Dins las latitudas nautas de l'emisfèr sud, coma la Nòva Zelanda e l'Antartica, la descreissença de massa de la flora causèt pas cap aucun de renovèlament significatiu dins las espècias, mas de cambiaments dramatics a cort tèrme dins l'abondéncia relativa dels grops de plantas,[52]. En America del Nòrd, aproximativament 57 % de las plantas s'atudèron. Lo reviscol de las plantas al Paleocèn comencèt per de nòvas colonizacions dominadas per las falguièras que presentan alara un net pic d'abondéncia d'espècias illustrat per las donadas geologicas; e s'observèt aqueste meteis tipe de recolonizacion de la falguièras après l'erupcion del mont Saint Helens en 1980[53].

A causa de la destruccion en massa de las plantas a la limita K-T, i a agut proliferacion dels organismes detritivòrs coma las mycètas qu'an pas besonh de fotosintèsi e utilizan los nutriments de la vegetacion en decomposicion. La dominacion de las espècias fongicas durèt sonque unas annadas alara que l'atmosfèra se liberava e qui aviá abondéncia de matèria organica. Un còp l'atmosfèra liberada, los organismes fotosintetics coma las falguièras e d'autras plantas tornèron[54]. La poliploïdia sembla aver aumentat la capacitat de las plantas de flor a la subrevida a l'extinccion, belèu que las copiás adicionalas del genòma qu'aquestas plantas possedavan lor permetèron de s'adaptar mai aisidament a las condicions environamentalas en plena mutacion a la seguida de l'impacte[55].

I a pas cap de traça d'extinccions de massa d'amfibians a la limita K-T, e i a una pròva irrefutabla que gaireben totes los amfibians subrevisquèron a l'eveniment gaireben francs. D'estudis prigonds dels genres de salamandra dins los jaces fossils del Montana mòstran que sus set genres, sièis èran incambiats après l'eveniment[56].

Las espècias de granhòtas semblan aver subreviscur fins al Paleocèn amb pauc d'extinccion d'espècias. Pasmens, los fossils per de familhas e de genres de granòtas son irregulars. Un estudi prigons de tres genres de las granhòtas del Montana mòstra qu'èran pas cambiadas per l'eveniment de K-T e que subrevisquèron en aparéncia sens cambiament. Las donadas mòstrna pauc o pas de pròva d'extinccion de familhas amfibias qu'encastran l'eveniment de K-T. La subrevida amfibí resultèt de la capacitat del clade a se cercar un l'abric dins l'aiga o a bastir de tunas en sediments, sòl, fusta, o sota de ròcas.

Tuatura mascle, unic representant actual dels rincocefals.

Las doas taxa de reptils nonarcosaurians vivents, las testudines (tartugas) e lepidosaurians (sèrps, clavetas e lusèrps), e tanben lo coristodèrs (d'arcosauromorfs semiaquatics que s'atudèron al començament del Miocèn) subrevisquèron al passatge de la limita K-T. Mai 80 % de las espècias de las tartugas del Cretacèu passèron la limita K-T. Mai, las sièis familhas de tartugas queexistissián a la fin del Cretacèu subrevisquèron al Terciari e sont representadas per d'espècias actualas[57].

Les lepidosaurians vivents inclusisson los rincocefals e los squamats. Los Rhynchocephalia, que regropan los sols Tuataras, èran un grop espandit e pro prospèr de lepidosaurians a començament del Mesozoïc, mas que comencèron a diminuir a partir de la mitat del Cretacèu. Son representats uèi per un genre unic localizat sonque en Nòva Zelanda[58].

L'òrdre dels esquamats, qu'es representat uèi per las clavetas, lusèrps, sèrps e los amfisbèns, èra present dins diferents Ròdols ecologics pendent lo Jurassic e capitèron a passar lo Cretacèu. Subrevisquèron al passatge de la limita K-T e son ara lo grop mai prospère diversificat dels reptils vivents amb mai de 6 000 espècias existentas. Pas cap de familha coneguda dels esquamats terrèstres e s'atudèt pas a la limita, e los fossils indican que patiguèron de pas cap de declin significatiu. Lor talhas pichonas, lor metabolisme adaptable, e lor capacitat a cambiar d'abitat per trapar de condicions mai favorablas foguèron de factors claus dins lor subrevida pendent la fin del Cretacèu e lo començament del Paleocèn,.

Los reptils marins nonarcosaurians comprenon los mosasaures e los plesiosaures, los reptils aquatics gigants qu'èran los predators marins superiors, s'atudèron vèrs la fin del Cretacèu.

Lo clade dels arcosaurians inclutz dos òrdres vivents, los crocodilians (amb lo Alligatoridae, los Crocodylidae e los Gavialidae son las solas familhas subreviventas) e los ausèls, alara que los dinosaures nonavians e los pterosaures son atudats.

Detz familhas dels crocodilians o de lors pròches parents son ja repreentadas dins los fossils del Maastrichtien. Alors que cind s'atudèron abans la limita K-T[59], cinc autras familhas an de representants fossils fins al Paleocèn.

Totas nas familhas de crocodilians subreviventas abitavan de mitans d'aiga doça e terrèstres, levat los Dyrosauridae a l'encòp marins e d'aiga doça. La sola tendéncia aparenta essent que pas cap dels grands crocodils, coma lo crocodil nordamerican gigant Deinosuchus, subrevisquèron. La subrevida dels crocodilians a aquestes eveniments benlèu resultèt simplament de la persisténcia de lor ròdol aquatic e de lor capacitat a cavar, que redusiguèt lor susceptibilitat als efièchs negatifus sul mitan de la limita K-T.

En 2008, Stéphane Jouve e sos collègas suggeriguèron que los juvenils de Dyrosauridae aurián viscut dins l'aiga doça coma los juvenils dels crocodils marins modèrnes, atal aurián subreviscut ont d'autres reptils marins s'atudèron; los mitans d'aiga doça foguèron pas tan tocats pels eveniments de K-T que los mitans marins[60].

Zhejiangopterus linhaiensis, un pterodactil vivent en China al Cretacèu superior.

La sola familha de pterosaurians que la preséncia al Maastrichtien es segura, los Azhdarchidae, s'atudèt a la limita K-T. Aquestes grands pterosaurians èran los darrièrs representants d'un grop en declin que compreniá detz familhas pendent lo Cretacèu mejan. Los pterosaurians de talha pichona s'èran atudats abans lo Maastrichtian pedent un periòde qu'aviá vist lo declin de las espècias animalas de talha pichona al benefici de las espècias de granda talha. Simultanèament, los ausèls modèrnes avián conegut una fòrta diversificacion e avián remplaçat d'ausèls arcaïcs e de grops de pterosaurians, benlèu a causa de la concurréncia dirècta, o simplament remplissent de ròdols vuègs,[61],[62].

Gaireben totes los paleontològs considèran los ausèls coma los sols subrevivents dels dinosaures. Pasmens, totes los ausèls non-neornithes s'atudèron[63]. D'analisis de fossils d'uasèls mòstran une divergéncia d'espècias abans la limita K-T, e que de parents del guit, del polet e dels estrucis coexistèron amb lo dinosaures[64]. Los ausèls neornits subrevisquèron a la limita K-T benlèu a causa de lors capacitats de cabuçar, nadar, o cercar un abric dins l'aiga e los paluns. Fòrça espècias d'ausèls podèron bastir de tunas, o de nises dins los traucs d'arbre o las termitièras, çò que los placèt a l'abric dels efièchs sus mitan a la limita K-T. Una autra ipotèsi es que lor subrevida seriá degut a lor regim alimentari a basa de granas, una de las raras fonts de noiritura disponiblas alara[65]. La subrevida a long tèrme après la limita foguèt garantida per la possibilitat d'emplir los nombroses ròdols ecologics daissats vuègs per l'extinccion dels dinosaures non avians.

Tyrannosaurus es un dels darrièrs dinosaures non avians a prosperar sus Tèrra abans l'extinccion.

L'extinccion dels dinosaures al passatge de la limita K-T inspirèt mai de publicacions que quin autre grop d'organismes que siá. Levat unas revendicacions fasent controvèrsias, se conven que totes los dinosaures non avians s'atudèron a la limita K-T. Los fossils de dinosaures foguèron interpretats a l'encòp per mostrar un declin dins la diversitat e pas cap de declin dins la diversitat pendent los darrièrs milions d'annadas del Cretacèu, es possible que la qualitat dels fossils de dinosaures sia simplament pas pro bona per permetre à de cercaires de destriar las causidas[66]. A causa qu'i a pas de pròva que los dinosaures de la fin del Maastrichtian ajan podut cavar, nadar o cabuçar, podavan pas s'aparar pendent los moments marits de l'estrès environamental que se realizèron a la limita K-T. Es possible que los dinosaures pichons non avians ajan subreviscut, mas aurián estat privats de noiritura que de dinosaures erbivòrs aurián trobat la matèria vegetala rara, e los carnivòrs se serián rapidament trapats sens pas pus de presas. Loe consens creissant al subjècte del caractèr endotèrme dels dinosaures ajuda a comprene lor extinccion complèta al respècte de la subrevida de lors parents pròches, los crocodilians. Los crocodils essent ectotèrmes (animals de « sang freg »), an de besonhs fòrça limitats en noiritura (pòdon viure de meses sens manjar) alara que d'animals de la talha semblabla mas endotèrmes (de « sang caud ») an besonh de fòrça mai de noiritura per manténer lor metabolisme mai rapid. Atal, dins las escasenças de la trencadura de cadena alimentària ja mencionadas, los dinosaures non-avians son mòrts[67] alara que de crocodils an sbreviscut. Dins aqueste contèxte, la subrevida d'autres animals endotermics, coma unes ausèls e mammifèrs, seriá estat degut, entre d'autras rasons, a lors besonhs mai pichon en noiritura, ligats a lor talha pichona a l'epòca de l'extinccion[68].

Formacion de Hell Creek.

De cercaires mencionèron que l'extinccion dels dinosaures aviá estat progressiva, de biais qu'i auriá agut de dinosaures au Paleocèn. Aquestes arguments son fondats sus la descobèrta de rèstes de dinosaures dins la Formacion de Hell Creek fins a 1,3 mètres (4,27 pi) al dessús e 40 000 annadas après la limita K-T. De mòstra de pollèn levadas près d'un femur fossilizat d'adrosaure indican que l'animal a visut pendent le Terciari, ~ 64,5 Ma (~ 1 milion d'annadas après l'eveniment de K-T). Se lor existéncia après la limita K-T se pòt confirmar, aqueste adrosaures serián considerats coma un clade « mort-vivent ». La recerca actuala indica qu'aquestes fossils an estats erodats de lors mitan originals e sebrlit de nòu per de sediments fòrça posteriors (retocats).

Mamifèrs

[modificar | Modificar lo còdi]

Los grops de mamifèrs existisson ara èran ja presents al Cretacèu, que sián de monotrèms que fan d'uòus, de marsupials o de placentaris, mas tanben d'autres grops desapareguts coma los multituberculats, DryolestoideaModèl:Lien[69], e los Gondwanatherian[70]. Totes an viscut a l'eveniment de K-T, pasmens se patiguèron de pèrdas. Fòrça marsupials desapareguèron, subretot aquestes d'America del Nòrd e mai encara las espècias asiaticas amassada dins lo taxon dels deltateroïdsModèl:Lien[71]. Dins las sisas fossilas de la formacion de Hell Creek, al dessús de la limita K/T, se trapa pas pus de traça d'al mens la mitat de las detz espècias de multituberculats ni pas cap espècia marsupiala d'entre las onze presentas abans la limita.

Las espècias de mamifèrs comencèron a se diversificar gaireben 30 milions d'annadas abans la limita del Cretacèu e del du Terciari. Una radiacion evolutiva de mamifèrs se realizèt dins los unes milions d'annadas que seguèron[72]. La recerca actuala indica que los mammifèrs an pas agut d'explosion de diversificacion al passatge de la limita K-T, malgrat de ròdols ecologics liberats per l'extinccion dels dinosaures[73]. Mai d'un òrdres de mamifèrs s'interpretèron coma se diversificant just après la limita K-T, coma los Chiroptèrs e las Cetartiodactyla (un grop qu'inclusís uèi las balenas e dalfins e las Artiodactyla), mas de recercas mai recentas concluson que sols los òrdres dels marsupials se deversifiquèron dirèctament après la limita K-T.

Las espècias mamifèras qu'existissián a la limita K-T èran mai sovent pichonas, de talha comparable als rats; aquesta talha pichona las auriá ajudadas a trobar d'abrics dins de mitans aparats. Mai, se postula qu'unes monotrèms, marsupials, e placentaris primitius èran semiaquaticas o escavaires, qu'existís encora fòrça linhadas de mamifèrs avent gardat de tals comportements fins ara. Fin finala, quin que siá mamifèr semiaquatic o escavaire aurián agut una protection de mai contra l'estrès environamental de la limita K-T.

Donadas paleontologicas

[modificar | Modificar lo còdi]

Fossils nordamericans

[modificar | Modificar lo còdi]

Dins los depauses geologics d'America del Nòrd, l'eveniment d'extinccion es fòrça plan representat per la diferéncia marcada entre lo palinomòrf ric e pro abondant del Maastrichtian superior al respècte de l'abondança de falguièras succedissent a la limita.

Dins l'estat actual de las descobèrtas, los jaces de fossils de dinosaures mai instructius sus la limita K-T se trapan a l'oèst de l'America de Nòrd, subretot la Formacion de Hell Creek dins lo Montana, EUA que data del Maastrichtian superior. Comparant aquesta formacion amb la Formacion de Judith River, Montana e Formacion de Dinosaur Park en Alberta (Canadà) que son mai ancians de gaireben 75 Ma, s'obten d'informacions suls cambiaments dins las populacions de dinosaures pendent los 10 darrièrs milions d'annadas del Cretacèu. Aquestes jaces de fossils son geograficament limitats, cobrissent sonque una partida d'un continent.

Las formacions del Campanian mejan presentan una diversitat de dinosaures mai granda qu'importa quin autra sisa de ròcas. Las ròcas del Maastrichtian superior contenent los mai grands membres de mai d'un clades importants: Tyrannosaurus, Ankylosaurus, Pachycephalosaurus, Triceratops e Torosaurus[74], çò suggerís que la noiritura èra abondanta imediatament abans l'extinccion.

Aquestes jaces son ricas en fossils de dinosaures, e tanben comprenent tanben de fossils de plantas qu'illustran la reduccion del nombre d'espècias de plantas al passatge de la limita K-T. Dins los sediments sota de la limita K-T los grans de pollen angiospèrma dominan, aara que la sisa correspondent a la limita conten pauc de pollen e es dominada per d'espòras de falguièras[75]. Los nivèls normals de pollen tornan venir pauc a pauc al dessús de la sisa limita. Aquò remembra los sectors tocats per d'erupcions volcanicas, o lo restabliment es menat per las falguièras que mai tard son remplaçats per de grandas quantitats d'angiospèrmas[76].

Fossils marins

[modificar | Modificar lo còdi]

L'extinccion de massa del plancton marin sembla aver estat brusc et correspondre exactament a la limita K-T[77]. Los genres d'amonitas s'atudèron exactament a la limita K-T o just après; cal pasmens notar qu'una descreissença mai moderada e mai lenta dels genres d'amonitas aviá començat abans la limita a causa d'una regression d'espècias marinas al Cretacèu superior. L'extinccion progressiva de gaireben totes los bivalvs inocerams qu'avián començat plan abans la limita K-T e una reduccion leugièra e progressiva de la diversitat de las amonitas s'èra realizada a la fin del Cretacèu superior[78]. De las analisis mai prigonda mostran que de processes se realizavan pendent los oceans a la fin del Cretacèu (unes s'encrosilhan temporalament en partida) e que s'acabèron subte amb l'extinccion de massa.

Durada

[modificar | Modificar lo còdi]

La durada de l'extinccion fa l'objècte de controvèrsias, que de teorias de la causa de l'extinccion exigisson una extinccion rapida sus un periòde pro cort (d'unas annadas a uns milièrs d'annadas) alara que d'autras demandas de mai longa periòdes. Lo problèma es dificil de resòlvre a causa de l'eièch Signor-Lipps; es a dire que las donnadas fossilas son aps que fòrça parcialas çò fa que gaireben totas las espècias que se son atudadas benlèu s'atudèron vertadièrament que longtemps après lo fossil mai recent que foguèt trobat[79]. Mai, los scientifics trobèron fòrça pauc de jaces de fossils cobrissent de biais continú un interval de temps s'espandissent sus de milions d'annadas abans l'extinctcon de K-T a unes milions d'annadas après.

Teorias

[modificar | Modificar lo còdi]

Mai d'unas teorias explican la limita K-T e las causas de l'extinccion de massa[80]. A la basa d'aquestas teorias i a los impactes de meteorits o un volcanisme aumentat; de teorias intègran los dos elements. Foguèt prepausat un escenari combinant tres causas: lo volcanisme, la regression marina, e un impacte cosmic. Dins aqueste darrirèr escenari, las comunautats terrèstras e marinas aurián estat perturbadas pels cambiaments dins lors ecosistèmas e per de pèrdas d'abitats. Los dinosaures, e tanben los mai grands vertebrats, aurián estat los primièrs tocats pels cambiaments environamentals, en consequéncia lor diversitat aurián diminuit. Mentretant, de particuls en suspension venent del volcanisme serián vengudas mens frejas e sequèron unes sectors del glòbe. Puèi, un impacte cosmic se seriá produch, çò qu'auriá causat un aclapament de las cadenas alimentàrias fondadas sus la fotosintèsi, tocant a l'encòp las cadenas alimentàrias terrèstras ja perturbadas e las cadenas alimentàrias marinas. La diferéncia màger entre aquesta teoria e las teorias pausant una causa unica es qu'aquestes partisans pensan que pas cap de las causas unicas sián sufisenta per explicar l'amplor de las extinccions ni per produire lo modèl taxonomic de l'extinccion.

Impacte cosmic

[modificar | Modificar lo còdi]
Vista d'artista d'una casuda de meteorit.

A la fin dels ans 1970, l'exploracion d'unes jaces geologics mostrèron una sisa d'argila d'unes centimètres d'espaissor entre las estratas del Cretacèu e del Terciari[81]. Se parla d'ela jol nom de limita Cretacèu-Terciari, de limita CT o de limita K-T. Aquesta limita geologica, plan visibla en unes punts del glòbe, presenta un taus anormal d'iridi (30 còps a 130 còpas mai naut que la normala dins las doas seccions estudiadas a l'origina). L'iridi es fòrça rare dins l'escòrça terrèstra qu'es un element siderofil, çò que significa que migrèt amb lo fèrra pendent la diferenciacion planetària e se trapa donc subretot dins lo nuclèu. Aqueste element es donc rare sus Tèrra mas abondantament dins unes meteorits.

En 1980, un grop de scientifics compausat del professor de sciéncia planetària de l'universitat de Berkeley e prèmi Nobèl de fisica Luis Álvarez, de son filh lo geològ Walter Álvarez e dels quimistas Frank Asaro e Helen Michel donèt l'ipotèsi de la casuda d'un meteorit (asteroïde o comèta) a aqueste periòde[82],[83],[84]. L'ipotèsi d'un impacte cosmic aviá estat publicada de per abans, mas l'ipotèsi se piejava pas sus de descobèrtas concrètas[85].

L'impacte auriá format un larg cratèr d'impacte. La consequéncia d'un tel impacte auriá estat un nívol de posca, qu'auriá blocat la lutz del Solelh sus una partida màger de la Tèrra per una annada o mens, e un aument de aerosòls sofrats dins l'estratosfèra, menant a une reduccion de 10-20 % del rai solar tocant la superfícia de la Tèrra e empachant atal la fotosintèsi. Aquò auriá pres al mens detz ans per qu'aquestes aerosòls pausen, explicant donc l'extinccion de las plantas, del fitoplancton e dels organismes dependent d'aquestes darrièr (comprenent los predators e tanben los erbivòrs). Las creaturas pichonas avent un regim alimentari a basa de degalhs aguèron d'escasença melhoras de subrevida,. Las consequéncias de la tornada dels ejectats dins l'atmosfèra terrèstra auriá causat una brèva (unas oras) mas intensa aumen del rai infraroge, tuant los organismes i essent expausats. De tempèstas de fuòc globalas an podut resultar de l'aument de calor e de la casuda sus Tèrra de fragments incendiairis venent de l'explosion. Los nivèls nauts d'oxigèn pendent lo Cretacèu superior aurián mantengut una combustion intensa. Lo nivèl de l'oxigèn atmosferic devalèt al començament del periòde Terciari. Se de fuòcs de granda amplor se produguèron, aumentèron lo taus en CO2 de l'atmosfèra e causèt un efièch de sèrra temporari un còp que lo nívol de posca s'èra redusit, e aquò auriá exterminat los organismes mai vulnerables qu'avián subreviscut al periòde just après l'impacte[86].

L'impacte a tanben podut aver produch de pluèjas acidas, segon lo tipe de ròca que l'astéroïde a tocat. Pasmens, la recerca recenta suggerís qu'aqueste efièch auriá estat relativament minor, durant pas que 12 ans. L'aciditat èra neutralizada per l'environament, e la subrevida dels animals vulnerables als efièchs de las pluèjas acidas (coma las granhòtas) indican qu'aqueste efièch a pas contribuit de biais important a l'extinccion. Las teorias d'un impacte cosmic pòdon sonque explicar d'extinccions fòrça avidas, que los nívols de poscas e los aerosòls sulfurats potencials serián eliminats de l'atmosfèra dins un temps pro cort (mens de 10 ans)[87].

La topografia radar indica l'anèl de 180 km de larg del cratèr de Chicxulub.

De recercas ulterioras identifiquèron lo cratèr de Chicxulub[88] enterrat jos Chicxulub sus la còsta del Yucatan, al Mexic, coma cratèr d'impacte qu'èra concordant amb la datacion de l'ipotèsi d'Álvarez. Identificat en 1990 a la seguida del trabalh de Glen Penfield realizat en 1978, aqueste cratèr es oval, amb un diamètre mejan d'unes 177 km, es a dire una talha pròcha d'aquela calculada per l'equipa d'Alvarez[89]. La forma e la localizacion del cratèr indican d'autres causas de devastacion en mai del nívol de posca. L'asteroïde atterriguèt dins l'ocean çò qu'auriá causat de tsunamis, que los rèste foguèron trobats dins de luòcs per los Caraïbs e a l'èst dels EUA – de sable marin en de luòcs èran alara pas costièrs, e de dagalhs de vegetacion e de ròcas terrèstras dins de sediments marins datant del periòde de l'impacte. L'asteroïde atterriguèt dins un lièch de gip (sulfat de calci), çò qu'auriá produch un degalh d'anidrid sulfurós jos forma d'aerosòls. Aquò auriá redusit enara mai l'intensitat luminosa del Solelh a la superfícia de la Tèrra puèi auriá provoca de pluèjas acidas, tuant la vegetacion, lo plancton e los organismes que possedisson de clòscs de carbonat de calci (los coccolitoforidats e los molluscs). En febrièr de 2008, una equipa de cercaires utilizèron d'imatges seismics del cratèr per determinar que lo projectil atenguèt l'aiga mai prigondament que çò que de pensava de per abans. Aquò auriá agut coma consequéncia que los aerosòls dins l'atmosfèra auriá estat mai rics en sulfats, aumentant la mortalitat de l'impacte per de cambiaments de climat e de pluèjas acidas[90].

Gaireben totes los paleontologistas s'acòrdan ara per dire qu'un asteroïde toquèr la Tèrra fa 65 Ma, mas i a pas de consens sul fach que l'impacte siá o non la causa unica de las extinccions,[91]. Mostrèron qu'i a un interval de gaireben 300 000 ans entre l'impacte e l'extinccion de massa[92]. En 1997, lo paleontològ Sankar Chatterjee atirèt l'atencion sus una estructura geologica nomenada critèr Shiva, que se supausa ligat a un impacte de talha mai importanta (600 km), e donèt l'ipotèsi d'un escenari d'impactes multiples[93].

En 2007, de cercaires donèron l'opotèsi que lo projectil que tuèt los dinosaures fa 65 Ma aparteniá a la familha d'asteroïdes de Baptistina[94]. Lo ligam entre los dos eveniments foguèt mes en dobte, en partit que se possèda fòrça pauc d'observacions de l'asteroïde o de la familha[95]. En efièch, se trobèt fa pauc que 298 Baptistina partejava pas la meteissa signatura quimica que la font de l'impacte K-T[96]. Pasmens s'aquò fa lo ligam entre la familha de Baptistina e lo projectil de K-T mai dificil a justificar, n'exclusís pas la possibilitat.

Segon un estudi novèl publicat lo 7 de febrièr de 2013 dins la revista americana Science, la casuda del meteorite al Mexic auriá plan portat un còp fatal als dinosaures fa 66 milions d'annadas. Es estimat que l’objècte impactaire mesurava près de detz quilomètres de diamètre. Utilizant de tecnicas de datacion radiometrica de nauta precision, la collision se seriá producha fa 66 038 000 ans, siá 33 000 ans abans l'extinccion dels dinosaures (que fa 66 005 000 ans). Coma l'indica Paul Renne, professor a l'universitat Berkeley e autor màger de l'estudi, lo fèble escart temporal entre los dos eveniments sembla indicar que l'impacte aguèt un ròtle important dins l'extinccion dels dinosaures. Pasmens, precisa que "se l'impacte portèt lo còp fatal als dinosaures, ne foguèt pas benlèu lo sol factor", citant per exemple de fòrça variacions climaticas pendent lo milion d'annadas precedent lor disparicion, que de longs periòdes fregs, causadas per exemple per una seriá d'enòrmas erupcions volcanicas en Índia (vejatz seccion seguenta).

Aquestas darrièras estimacions permeton de precisar las estimacions dels precedents estudis sus la data d'aquesta extinccion, desdusís a partir de l'estudi dels fossils. Fins alara, èra en efièch estimat qu'aqueste impacte se faguèt 300 000 ans abans la despareisson dels dinosaures.

Traps del Deccan

[modificar | Modificar lo còdi]

De sisas de lava gigantèscas s'encontrèron en Índia. Aquestas pòrtan lo nom de Traps de Deccan. Pòt i aver fins a 2 400 mètres d'espessor de basalt, e la superfícia ara cobèrta passa los 500 000 km2 (a partir d'una superfícia originala de segur superior a 1 500 000 km2). Abans l'an 2000, l'argument qu'i aviá un ligam amb l'extinccion èra evocat pas que dins l'ipotèsi d'una extinccion progressiva, que se pansava que l'intensa activitat volcanica aviá començat a l'entorn de 68 Ma e aviá durat mai de dos milions d'annadas. Mai recentament, foguèt determinat que las enòrmas erupcions volcanicas se produguèron sus un periòde de 800 000 ans comprenent la limita K-T, e poiriá donc èsser responsables de l'extinccion e del restabliment biotic alentit que seguissiá[97].

Las erupcions responsablas dels Traps del Deccan poirián aver causat l'extinccion per unes mecanismes, coma la despresa de poscas, de cendres e d'aerosòls soufrats dins l'aire que poirián aver blocat la lutz del Solelh e reduch atal la fotosintèsi per las plantas. Mai, lo volcanisme del Deccan poirián aver agut coma consequéncia d'emissions de gas carbonic qu'aurián aumentat l'efièch de sèrra ja produch per las poscas e los aerosòls presents dins l'atmosfèra[98].

Dins los ans ont l'ipotèsi dels Traps de Deccan èra ligat a une extinccion progressiva, Luis Alvarez (que moriguèt en 1988) respondèt que los paleontològs se trompavan que los jaces fossils constituisson, qu'una mòstra biaisat. Pasmens s'aquesta afirmacion foguèt pas plan percebuda, los estudis intensius sul terren de las sisas fossilas realizadas en seguida donèron de pes a sos arguments. Mai tard, gaireben totes los paleontològs comencèron a acceptar l'idèa que las extinccions de massa a la fin duel Cretacèu aja estat al mens parcilament dugudas a un impacte cosmic sus la Tèrra. Pasmens, quitament Walter Alvarez reconessiá que d'autres cambiaments importants sus Terre s'èran debanats abans l'impacte, coma una bassa del nivèl de la mar e las erupcions volcanicas de massas que produguèron los Traps del Deccan en Índia, e aquestes avián podut contribuit a las extinccions[99].

Impactes cosmics multiples

[modificar | Modificar lo còdi]

Mai d'autres cratèrs semblan èsser tanben formats al moment de la limita K-T. Aquò suggerís la possibilitat d'impactes multiples gaireben simultanèus, benlèu venent de fragments d'un unic objècte cosmic, a l'imatge de la collision de la comèta Shoemaker-Levy 9 amb Jupitèr. En mai del cratèr de Chicxulub de 180 km, i a lo cratèr de Boltysh en Ucraïna de 24 km datat de fa 65,17 ± 0,64 MaModèl:Unité/2, lo cratèr de Silverpit de 20 km, un cratèr d'impacte suspectat dins la Mar del Nòrd datat de fa 60-65 Ma, e lo cratèr de Shiva e sos 600 km controversiats. D'autres cratèrs poirián s'èsser formats dins l'ocena Tetis e aver èsser escafat per d'eveniments tectonics coma la deriba de l'Africa e de l'Índia cap al nòrd[100],[101],[102].

Regression marina

[modificar | Modificar lo còdi]
Formacion de Dinosaur Park.

D'indicacions claras mòstran que lo nivèl de las mars s'abaissèt a la fin del Cretacèu mai que quin autre moment de l'airal mesozoïc. Dins unes estatges estratigrafics del Maastrichtian de diferentas regions del mond, los mai corresponson al fèrm; se trapan enseguida de broas e los estatges mai ancians correspondon al mar. Aquestas sisas mòstran pas l'inclinason e la deformacion ligadas a la construccion de montanha, donc, l'explicacion mai probabla es una regression, es a dire, una baissa del nivèl de la mar. I a pas de pròva dirècta de la causa d'aquesta regression, mas l'explicacion qu'es ara acceptada coma la mai probabla es que las placas oceanicas venguèron mens activas e donc s'aclapèron jos lo lor pes,[103].

Una regression sevèra auriá fòrça redusit lo plan continental, qu'es lo sector mai ric en espècias marinas, e poiriá donc aver sufís per causar una extinccion de masse marina. Pasmens las recercas concluson qu'aqueste cambiament auriá estat insufisent per causar lo nivèl d'extinccion observat per las amonitas. La régression auriá tanben leugièrament causat de cambiaments climatics, en partida en perturbant de vents e de corrents oceanics e en partida en redusent l'albedo de la Tèrra provocant donc un aument de las temperaturas globalas.

La regression marina aguèt tanben coma consequéncia la pèrda de las mars epicontinentalas, coma la via maritima interiora de l'Oèst de l'America del Nòrd. La pèrda d'aquestas mars cambièt fòrça los abitats, destruson lo plan costièr qu'aviá aculhit detz milions d'anadas d'ora de comunautats diferentas ques se trapa dins las ròcas de la Formacion de Dinosaur Park. Una autra consequéncia èra une espandiment d'environaments d'aiga doça, que l'escorriment continental aviá de disténcias mai longas a percorrir abans d'aténher los oceans. Alara qu'aqueste cambiament èra favorable als vertebrats d'aiga doça, aquestes que preferisoon los mitans maritims, coma los làmias, patiguèron.

Causas multiplas

[modificar | Modificar lo còdi]

Dins The Dinosauria, J. David Archibald e David E. Fastovsky prepausèron un escenari combinant las tres causas: volcanisme, regression marina e impacte cosmic. Dons aqueste escenari, las comunautats terrèstras e marinas aurián estat tocadas pels cambiaments de lors ecosistèmas e de las pèrda d'abitat. Los dinosaures, coma lo mai grands del vertebrats, aurián estat los primièrs tocats pels cambiaments environamentals, e lor diversitat auriá diminuit. Mentretant, las particulas causadas pel volcanisme aurián fach mai freg e assecat unes sectors del glòb. Puèi, un impacte cosmic se seriá produch, causant l'aclapament de las cadenas alimentàrias fondadas sus la fotosintèsi, a l'encòp dins las cadenas alimentàrias terrèstras ja somesas a perturbacions e dins las cadenas alimentàrias marinas. La diferéncia màger entre aquesta teoria las teorias metent en avans una causa unica es que sos partisans penson que las causas simplas que son avanadas o avián pas la fòrça necessària per causar las extinccions, o èran pas susceptibles de produire lo perfil taxonomic de las extinccions. La dificultat a trencar de biais definitiu ven de l'impossibilitat actuala de definir un biotòp sus unes miliers o quitament de milions d'annadas de biais fòrça precís. Sola aquesta precision permetriá de dire se los grops d'espècias desapareguèron en unes jorns (çò que confirmariá de biais segur la tèsi de la meteorita coma causa dominanta), o en unes centenas de miliers d'ans (çò que fariá puslèu penjar per las erupcions del Deccan, o per un ensems Deccan — regression marina e meteorita).

Autras teorias, mai ancianas

[modificar | Modificar lo còdi]
Fossil de Tarbosaurus
  • Dinosaures eliminats per la seleccion naturala;
  • Destruccion dels nises de dinosaures per de mammifèrs manjaires d'uòus;
  • Epidèmia fulguranta;
  • Intoxicacion dels dinosaures pels alcaloïdes contengits dins de linhadas novèlas de plantas;
  • Inversion del camp magnetic de la Tèrra.

Aquestas teorias (ancianas) son ara fòrça minoritàrias dins lo mond scientific, veire totalament abandonadas, que:

  • Un grop que demora pendent 155 milions d'annadas se pòt considerar coma solidament adaptat; de mai, lor desapareisson auriá estat fòrça mai progressiva.
  • Es pauc versemblable que tota una classa d'espècias aja desaparegut pro rapidament e a l'escala terrèstra a la seguida d'una predacion sus sos nises. Mai qu'aquesta desapareisson de massa tòca pas que los dinosaures.
  • Per l'epidèmia, dificil que se propaguèt a l'escala intercontinentala, tocant tant d'espècias diferentas, e tanben d'animals marins.
  • Los dinosaures èran pas totes vegetarians. Mai, una tala desapareisson auriá pas estat tan rapida.
  • Al subjècte de l'inversion del camp magnetic terrèstre, aquò se produguèt mai d'un còps abans e après dins l'istòria geologica de la Tèrra, sens catastròfa d'aquesta grandor.

Autras extinccions de massa

[modificar | Modificar lo còdi]

L'extinccion de massa de la fin du Cretacèu es pas la sola registrada. Los scientifics estiman n'aver vista al mens cinc autras coma aquela del Devonian ont 50 % de las espècias desapareguèron e aquela de la fin del Permian ont mai de 90 % de las espècias animalas desapareguèron.

Nòta e referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]

Notas

[modificar | Modificar lo còdi]

Modèl:Références

Referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]

Modèl:Références

Vejatz tanben

[modificar | Modificar lo còdi]

Articles connèxes

[modificar | Modificar lo còdi]


Ligams extèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]
  • ..
  • .
  • ..
  1. ↑ Renne, Deino, Hilgen, Kuiper, Mark, Mitchell, Morgan, Mundil e Smit, « Time Scales of Critical Events Around the Cretaceous-Paleogene Boundary », Science, vol. 339, no 6120,‎ , p. 684-687 (PMID 23393261, DOI 10.1126/science.1230492, Bibcode 2013Sci...339..684R).
  2. ↑  {{{títol}}}. .
  3. ↑ Sloan RE, Rigby K, Van Valen LM, Gabriel Diane, « Gradual dinosaur extinction and simultaneous ungulate radiation in the Hell Creek formation », Science, vol. 232, no 4750,‎ , p. 629–633 (PMID 17781415, DOI 10.1126/science.232.4750.629, legir en linha)
  4. ↑ Fassett JE, Lucas SG, Zielinski RA, Budahn JR, « Compelling new evidence for Paleocene dinosaurs in the Ojo Alamo Sandstone San Juan Basin, New Mexico and Colorado, USA », International Conference on Catastrophic Events and Mass Extinctions: Impacts and Beyond, 9-12 July 2000, Vienna, Austria, vol. 1053,‎ , p. 45–46 (legir en linha)
  5. ↑ Sullivan RM, « No Paleocene dinosaurs in the San Juan Basin, New Mexico », Geological Society of America Abstracts with Programs, vol. 35, no 5,‎ , p. 15 (legir en linha)
  6. ↑
  7. ↑ MacLeod N, Rawson PF, Forey PL, Banner FT, Boudagher-Fadel MK, Bown PR, Burnett JA, Chambers, P, Culver S, Evans SE, Jeffery C, Kaminski MA, Lord AR, Milner AC, Milner AR, Morris N, Owen E, Rosen BR, Smith AB, Taylor PD, Urquhart E, Young JR, « The Cretaceous–Tertiary biotic transition », Journal of the Geological Society, vol. 154, no 2,‎ , p. 265–292 (DOI 10.1144/gsjgs.154.2.0265, legir en linha)
  8. ↑ Spores et pollens dans l'ouest des USA et en Nouvelle Zélande
  9. ↑ (en) Wolfe et Upchurch, « Vegetation, climate and Floral Changes at the Cretaceous Tertiary Boundary », Nature, vol. 324, 1986, p. 148-152.
  10. ↑ (en) « Tshudy, R.H. et Tshudy B.D., Extinction and Survival of Plant Life following the Cretaceous Tertiary Boundary event, Western Interior, North America », Geology, vol. 14, 1986, p. 667-670.
  11. ↑ (en) K J Willis et JC Mc Elwain, « The Evolution of Plants », Oxford University Press, p. 244-249, fig 8.10.
  12. ↑ Peter Schulte and al., « The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary », Science, vol. 327, no 5970,‎ 5 mars 2010, p. 1214-1218 (DOI 10.1126/science.1177265)
  13. ↑ The Dissenter Most experts think an asteroid killed the dinosaurs. Not Gerta Keller, article de Joel Achenbach publié le 6 juin 2012 dans la revue de l'université : Princeton Alumni Weekly
  14. ↑ Blair Schoene, Kyle M. Samperton, Michael P. Eddy, Gerta Keller, Thierry Adatte, Samuel A. Bowring, Syed F. R. Khadri & Brian Gertsch (2014) U-Pb geochronology of the Deccan Traps and relation to the end-Cretaceous mass extinction ; Revue Science ; en ligne le 11 décembre 2014 (résumé)
  15. ↑ Renne, Sprain, Richards, Self, Vanderkluysen e Pande, « State shift in Deccan volcanism at the Cretaceous-Paleogene boundary, possibly induced by impact », Science,‎ , p. 76-78 (DOI 10.1126/science.aac7549).
  16. ↑
  17. ↑ Wilf P, Johnson KR, « Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record », Paleobiology, vol. 30, no 3,‎ , p. 347–368 (DOI 10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2)
  18. ↑ Kauffman E, « Mosasaur Predation on Upper Cretaceous Nautiloids and Ammonites from the United States Pacific Coast », PALAIOS, Society for Sedimentary Geology, vol. 19, no 1,‎ , p. 96–100 (DOI 10.1669/0883-1351(2004)019<0096:MPOUCN>2.0.CO;2, legir en linha)
  19. ↑ Sheehan Peter M, Hansen Thor A, « Detritus feeding as a buffer to extinction at the end of the Cretaceous », Geology, vol. 14, no 10,‎ , p. 868–870 (DOI 10.1130/0091-7613(1986)14<868:DFAABT>2.0.CO;2, legir en linha)
  20. ↑ Aberhan M, Weidemeyer S, Kieesling W, Scasso RA, Medina FA, « Faunal evidence for reduced productivity and uncoordinated recovery in Southern Hemisphere Cretaceous-Paleogene boundary sections », Geology, vol. 35, no 3,‎ , p. 227–230 (DOI 10.1130/G23197A.1)
  21. ↑ Sheehan Peter M, Fastovsky DE, « Major extinctions of land-dwelling vertebrates at the Cretaceous–Tertiary boundary, eastern Montana », Geology, vol. 20, no 6,‎ , p. 556–560 (DOI 10.1130/0091-7613(1992)020<0556:MEOLDV>2.3.CO;2, legir en linha)
  22. ↑ Pospichal JJ, « Calcareous nannofossils and clastic sediments at the Cretaceous–Tertiary boundary, northeastern Mexico », Geology, vol. 24, no 3,‎ , p. 255–258 (DOI 10.1130/0091-7613(1996)024<0255:CNACSA>2.3.CO;2, legir en linha)
  23. ↑ Bown P, « Selective calcareous nannoplankton survivorship at the Cretaceous–Tertiary boundary », Geology, vol. 33, no 8,‎ , p. 653–656 (DOI 10.1130/G21566.1, legir en linha)
  24. ↑ Bambach RK, Knoll AH, Wang SC, « Origination, extinction, and mass depletions of marine diversity », Paleobiology, vol. 30, no 4,‎ , p. 522–542 (DOI 10.1666/0094-8373(2004)030<0522:OEAMDO>2.0.CO;2, legir en linha)
  25. ↑  [1]. ISBN 0521781426. 
  26. ↑ Gedl P, « Dinoflagellate cyst record of the deep-sea Cretaceous-Tertiary boundary at Uzgru, Carpathian Mountains, Czech Republic », Geological Society, London, Special Publications, vol. 230,‎ , p. 257–273 (DOI 10.1144/GSL.SP.2004.230.01.13)
  27. ↑ Braun, Chen, Waloszek e Maas, « First Early Cambrian Radiolaria », Geological Society, London, Special Publications, vol. 286,‎ , p. 143-149 (DOI 10.1144/SP286.10)
  28. ↑ MacLeod N, « Impacts and marine invertebrate extinctions », Geological Society, London, Special Publications, vol. 140,‎ , p. 217–246 (DOI 10.1144/GSL.SP.1998.140.01.16, legir en linha)
  29. ↑  [2]. ISBN 0521583926. 
  30. ↑ Glaessner, « Studien Ober Foraminiferen aus der Kreide und dem Tertiar des Kaukasus. I-Die Foraminiferen der altesten Tertifrschichten des Nordwestkaukasus », Problems in Paleontology, vol. 2–3,‎ , p. 349–410
  31. ↑ Arenillas I, Arz JA, Molina E & Dupuis C, « An Independent Test of Planktic Foraminiferal Turnover across the Cretaceous/Paleogene (K/P) Boundary at El Kef, Tunisia: Catastrophic Mass Extinction and Possible Survivorship », Micropaleontology, vol. 46, no 1,‎ , p. 31–49
  32. ↑  {{{títol}}}. ISBN 9780393966572. 
  33. ↑ Keller G, Adatte T, Stinnesbeck W, Rebolledo-Vieyra, Fucugauchi JU, Kramar U, Stüben D, « Chicxulub impact predates the K–T boundary mass extinction », PNAS, vol. 101, no 11,‎ , p. 3753–3758 (PMID 15004276, PMCID 374316, DOI 10.1073/pnas.0400396101)
  34. ↑ Galeotti S, Bellagamba M, Kaminski MA, & Montanari A, « Deep-sea benthic foraminiferal recolonisation following a volcaniclastic event in the lower Campanian of the Scaglia Rossa Formation (Umbria-Marche Basin, central Italy) », Marine Micropaleontology, vol. 44,‎ , p. 57–76 (legir en linha)
  35. ↑ Kuhnt W, Collins ES, « 8. Cretaceous to Paleogene benthic foramanifers from the Iberia abyssal plain », Proceedings of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, vol. 149,‎ , p. 203–216 (legir en linha)
  36. ↑  {{{títol}}}. ISBN 9780442311674. 
  37. ↑ Brouwers EM, De Deckker P, « Late Maastrichtian and Danian Ostracode Faunas from Northern Alaska: Reconstructions of Environment and Paleogeography », PALAIOS, vol. 8, no 2,‎ , p. 140–154 (DOI 10.2307/3515168)
  38. ↑ Vescsei A, Moussavian E, « Paleocene reefs on the Maiella Platform Margin, Italy: An example of the effects of the cretaceous/tertiary boundary events on reefs and carbonate platforms », Facies, vol. 36, no 1,‎ , p. 123–139 (DOI 10.1007/BF02536880)
  39. ↑ Rosen BR, Turnsek D, « Extinction patterns and biogeography of scleractinian corals across the Cretaceous/Tertiary boundary. Fossil Cnidaria 5.P. », Association of Australasian Paleontology Memoir Number 8, Jell A, Pickett JW (eds),‎ , p. 355–370
  40. ↑ Ward PD, Kennedy WJ, MacLeod KG, Mount JF, « Ammonite and inoceramid bivalve extinction patterns in Cretaceous/Tertiary boundary sections of the Biscay region (southwestern France, northern Spain) », Geology, vol. 19, no 12,‎ , p. 1181–1184 (DOI 10.1130/0091-7613(1991)019<1181:AAIBEP>2.3.CO;2, legir en linha)
  41. ↑ Harries PJ, Johnson KR, Cobban WA, Nichols DJ, « Marine Cretaceous-Tertiary boundary section in southwestern South Dakota: Comment and Reply », Geology, vol. 30, no 10,‎ , p. 954–955 (DOI 10.1130/0091-7613(2002)030<0955:MCTBSI>2.0.CO;2)
  42. ↑ Neraudeau D, Thierry J, Moreau P, « Variation in echinoid biodiversity during the Cenomanian–early Turonian transgressive episode in Charentes (France) », Bulletin de la Société géologique de France, vol. 168,‎ , p. 51–61
  43. ↑ Raup DM and Jablonski D, « Geography of end-Cretaceous marine bivalve extinctions », Science, vol. 260, no 5110,‎ , p. 971–973 (PMID 11537491, DOI 10.1126/science.11537491)
  44. ↑ MacLeod KG, « Extinction of Inoceramid Bivalves in Maastrichtian Strata of the Bay of Biscay Region of France and Spain », Journal of Paleontology, vol. 68, no 5,‎ , p. 1048–1066
  45. ↑  {{{títol}}}. ISBN 0412393808. 
  46. ↑ Zinsmeister WJ, « Discovery of fish mortality horizon at the K–T boundary on Seymour Island: Re-evaluation of events at the end of the Cretaceous », Journal of Paleontology, vol. 72, no 3,‎ , p. 556–571 (legir en linha)
  47. ↑ Robertson DS, McKenna MC, Toon OB, Hope S, Lillegraven JA, « Survival in the first hours of the Cenozoic », GSA Bulletin, vol. 116, no 5–6,‎ , p. 760–768 (DOI 10.1130/B25402.1, legir en linha)
  48. ↑ Labandeira Conrad C, Johnson Kirk R, Wilf Peter, « Impact of the terminal Cretaceous event on plant–insect associations », Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, vol. 99, no 4,‎ , p. 2061–2066 (PMID 11854501, PMCID 122319, DOI 10.1073/pnas.042492999, legir en linha)
  49. ↑ Wilf P, Labandeira CC, Johnson KR, Ellis B, « Decoupled Plant and Insect Diversity After the End-Cretaceous Extinction », Science, vol. 313, no 5790,‎ , p. 1112–1115 (PMID 16931760, DOI 10.1126/science.1129569)
  50. ↑ Vajda Vivi, Raine J Ian, Hollis Christopher J, « Indication of Global Deforestation at the Cretaceous–Tertiary Boundary by New Zealand Fern Spike », Science, vol. 294, no 5547,‎ , p. 1700–1702 (PMID 11721051, DOI 10.1126/science.1064706, legir en linha)
  51. ↑  {{{títol}}}. ISBN 9780813722474. 
  52. ↑  {{{títol}}}. ISBN 9780393966572. 
  53. ↑ Schultz PH, D'Hondt S, « Cretaceous–Tertiary (Chicxulub) impact angle and its consequences », Geology, vol. 24, no 11,‎ , p. 963–967 (DOI 10.1130/0091-7613(1996)024<0963:CTCIAA>2.3.CO;2, legir en linha)
  54. ↑ Vajda V, McLoughlin S, « Fungal Proliferation at the Cretaceous–Tertiary Boundary », Science, vol. 303, no 5663,‎ , p. 1489–1490 (PMID 15001770, DOI 10.1126/science.1093807, legir en linha)
  55. ↑ Fawcett, Maere e Van de Peer, « Plants with double genomes might have had a better chance to survive the Cretaceous-Tertiary extinction event », Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 106, no 14,‎ , p. 5737-5742 (DOI 10.1073/pnas.0900906106)
  56. ↑ Archibald JD, Bryant LJ, « Differential Cretaceous–Tertiary extinction of nonmarine vertebrates; evidence from northeastern Montana. In: Global Catastrophes in Earth History: an Interdisciplinary Conference on Impacts, Volcanism, and Mass Mortality (Sharpton VL and Ward PD, editors) », Geological Society of America, Special Paper, vol. 247,‎ , p. 549–562
  57. ↑ Novacek MJ, « 100 Million Years of Land Vertebrate Evolution: The Cretaceous-Early Tertiary Transition », Annals of the Missouri Botanical Garden, vol. 86,‎ , p. 230–258 (DOI 10.2307/2666178)
  58. ↑  {{{títol}}}. ISBN 0-931625-43-2. 
  59. ↑ Brochu CA, « Calibration age and quartet divergence date estimation », Evolution, vol. 58, no 6,‎ , p. 1375–1382 (PMID 15266985, DOI 10.1554/03-509)
  60. ↑ Jouve, Bardet, Jalil, Suberbiola, Bouya e Amaghzaz, « The oldest African crocodylian: phylogeny, paleobiogeography, and differential survivorship of marine reptiles through the Cretaceous-Tertiary Boundary », Journal of Vertebrate Paleontology, vol. 28, no 2,‎ , p. 409–421 (DOI 10.1671/0272-4634(2008)28[409:TOACPP]2.0.CO;2)
  61. ↑ Slack KE, Jones CM, Ando T, Harrison GL, Fordyce RE, Arnason U, Penny D, « Early Penguin Fossils, Plus Mitochondrial Genomes, Calibrate Avian Evolution », Molecular Biology and Evolution, vol. 23, no 6,‎ , p. 1144–1155 (PMID 16533822, DOI 10.1093/molbev/msj124, legir en linha)
  62. ↑ Penny D, Phillips MJ, « The rise of birds and mammals: are microevolutionary processes sufficient for macroevolution », Trends Ecol Evol, vol. 19, no 10,‎ , p. 516–522 (PMID 16701316, DOI 10.1016/j.tree.2004.07.015)
  63. ↑ Hou L, Martin M, Zhou Z, Feduccia A, « Early Adaptive Radiation of Birds: Evidence from Fossils from Northeastern China », Science, vol. 274, no 5290,‎ , p. 1164–1167 (PMID 8895459, DOI 10.1126/science.274.5290.1164)
  64. ↑ Clarke JA, Tambussi CP, Noriega JI, Erickson GM, Ketcham RA, « Definitive fossil evidence for the extant avian radiation in the Cretaceous », Nature, vol. 433, no 7023,‎ , p. 305–308 (PMID 15662422, DOI 10.1038/nature03150)
  65. ↑ .
  66. ↑  {{{títol}}}. ISBN 0-520-24209-2. 
  67. ↑ Wilf P, Johnson KR, « Land plant extinction at the end of the Cretaceous: a quantitative analysis of the North Dakota megafloral record », Paleobiology, vol. 30, no 3,‎ , p. 347–368 (DOI 10.1666/0094-8373(2004)030<0347:LPEATE>2.0.CO;2)
  68. ↑  [3]. ISBN 978-3-540-25735-6. 
  69. ↑
  70. ↑
  71. ↑  {{{títol}}}. 
  72. ↑
  73. ↑
  74. ↑  {{{títol}}}. 
  75. ↑ .
  76. ↑  {{{títol}}}. 
  77. ↑
  78. ↑
  79. ↑
  80. ↑
  81. ↑  {{{títol}}}. 
  82. ↑
  83. ↑ Voir aussi Famille d'astéroïde Baptistina.
  84. ↑ « La chute d'une météorite a bien été fatale aux dinosaures », Le Monde.fr, 8 février 2013 (consulté le 8 février 2013).
  85. ↑
  86. ↑
  87. ↑
  88. ↑  {{{títol}}}. 
  89. ↑
  90. ↑
  91. ↑
  92. ↑
  93. ↑ (en) Sankar Chatterjee (1997). « Multiple impacts at the KT boundary and the death of the dinosaurs » Proceedings of the 30th International Geological Congress. Consulté le 28 juillet 2014.Modèl:Lien conférence.
  94. ↑ {{{2}}},
  95. ↑ {{{2}}},
  96. ↑ (en) Reddy V., et al. (2008). Composition of 298 Baptistina: Implications for K–T Impactor Link, Asteroids, Comets, Meteors conference.
  97. ↑
  98. ↑
  99. ↑  {{{títol}}}. 
  100. ↑ .
  101. ↑ .
  102. ↑ .
  103. ↑


Error de citacion : La balisa <ref> existís per un grop nomenat « alpha », mas cap de balisa <references group="alpha"/> correspondenta pas trobada

Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Extincion_del_Cretacèu-Paleogèn&oldid=2450511 »