Vejatz lo contengut

Biologia

Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

La redaccion d'aqueste article (o seccion) necessita d'unes melhoraments.
Aqueste article non ten un còrs explicatiu clar.
Sciéncias
Scientia debet esse sapientia
Sciéncias fisicas
Astronomia  · Biologia  · Fisica  · Geologia  · Quimia  · Sciéncias de la Tèrra
Sciéncias umanas
Antropologia  · Economia  · Lingüistica  · Psicologia  · Sociologia
Sciéncias aplicadas
Agricultura  · Engenhariá  · Sciéncias medicalas
Sciéncias formalas
Estatistica  · Informatica  · Intelligéncia artificiala  · Logica  · Matematicas

La biologia (dau grèc: βιος, bios, "vida" e λογος, logos, "estudi") es una sciéncia naturala que ten coma objècte la comprension e l'estudi de la matèria viventa.[1][2][3]

Aquesta generalitat etimologica recuèrbe mai d'una realitat:

  • Per definicion, la biologia es l'estudi deis èssers vius, taus coma son conoissuts sus la planeta Tèrra. Mai la distincion entre organismes vius e non vius es de còps malaisada (vejatz virus, viroïde e prions), e la determinacion de l'objècte especific de la biologia a ren de ben clar.
  • Pressa en un sens pus larg, la biologia o sciéncia de la vida es tanben l'ensems dei disciplinas, classicas e modèrnas, qu'estúdia leis estructuras, lei foncions e lei nivèus d'organizacion (moleculas, cellulas, organismes e son mitan de vida) deis èssers vius, aqueleis èssers vius estent scientificament que d'amassatges complèxes de moleculas interagissent entre elei segon lei lèis de la fisica e de la quimia s'aplicant en tota matèria.
  • La biologia estúdia tanben l'evolucion deis èssers vius (teoria de l'evolucion).
  • Estúdia sei relacions leis uns a respècte deis autres e a respècte de son mitan (ecologia, etologia).
  • La biologia pertòca tanben certanei caracteristicas dau "viu" utilas per l'òme (aplicacions agricòlas, agroalimentàrias, medicalas, farmaceuticas, quimicas…)

Lo tèrme de biologia foguèt definit a la fin dau sègle XVIII per lo naturalista francés Jean-Baptiste de Lamarck: «Tot çò qu'es generalament comun ai vegetaus e ais animaus coma totei lei facultats que son pròprias a cadun d'aqueleis èssers sensa excepcion, deu constituir lo solet e vast objècte d'una sciéncia particulara qu'es pas encara fondada, qu'a pas manco de nom, e que li donarai lo nom de biologia.»

Disciplinas principalas

[modificar | Modificar lo còdi]

A rason dau caractèr extremament vast dau subjècte, l'estudi de la biologia a besonh d'un morcelament. Una amira, un pauc « reductriz » mai aguent l'avantatge de clarificar lei tèmas, consistís a definir de nivèus d'organizacion. Dins un socit de venir an una compreneson melhora de la biologia, de pònts se son naturalament fargats entre lei diferentei disciplinas.

Nivèu d'observacion Exemple Disciplinas
molecular moleculas biologicas : proteïnas, ADN quimia organica, bioquimia, biologia moleculara, biologia estructurala
microscopic components de la cellula (organets) biologia cellulara, citologia
cellulas, organismes unicellulars microbiologia
organes, teissuts fisiologia, istologia
macroscopic organismes, individús biologia deis organismes, anatomia, etologia
populacionau colonias, populacions, metapopulacions biologia dei populacions, genetica dei populacions
especific espècia filogeografia...
supra-especific gropes d'espècias, ecosistèmas, La linhada umana ecologia, filogenia

D'autrei disciplinas son associadas a la biologia, coma la genetica o sciéncia de l'ereditat.
Un dei concèptes clau de la biologia es lo principi de l'evolucion. La filogenia retrai ansin l'evolucion deis organismes e la paleontologia estúdia leis organismes fossils e cèrca de retraire son evolucion. Aquelei disciplinas s'apielan sus la taxinomia (o sistematica), qu'a per tòca de classificar leis èssers vius per fin de leis agropar en ensems (genre, familha, espècias, menas, eca.) pron semblants per èssers comparats entre elei dins lo temps e l'espaci.

Lei progrès rapids de la biologia suscitan de còps d'interrogacions filosoficas, de lanhas dei gròssas, finco una fòrta oposicion de certaneis associacions o organizacions non governamentalas (ONG). Citem especialament : l'avortament , lo clonatge, leis organismes modificats geneticament, lo sequençatge e lei problèmas de proprietat que ne resultan.

Sus d'autres projècte de Wikimedia:
Commons
Commons
Commons (Galariá) Modifica el valor a Wikidata
Commons
Commons
Commons (Categoria) Modifica el valor a WikidataModèl:Commonscat/categories
Wiccionari
Wiccionari
Wiccionari
Wikilibres
Wikilibres
Wikilibres
  1. Urry, Lisa; Cain, Michael; Wasserman, Steven; Minorsky, Peter; Reece, Jane. «Evolution, the themes of biology, and scientific inquiry». A: Campbell Biology. 11a. Nòva York: Pearson, 2017, p. 2–26. ISBN 978-0134093413. 
  2. Hillis, David M.; Heller, H. Craig; Hacker, Sally D.; Laskowski, Marta J.; Sadava, David E.. «Studying life». A: Life: The Science of Biology. 12a. W. H. Freeman, 2020. ISBN 978-1319017644. 
  3. Freeman, Scott; Quillin, Kim; Allison, Lizabeth; Black, Michael; Podgorski, Greg; Taylor, Emily; Carmichael, Jeff. «Biology and the three of life». A: Biological Science. 6a. Hoboken, N.J.: Pearson, 2017, p. 1–18. ISBN 978-0321976499.