Biologia

	Sus d'autres projècte de Wikimedia:
Commons	Commons (Galariá)
Commons	Commons (Categoria) Modèl:Commonscat/categories
Wiccionari	Wiccionari
Wikilibres	Wikilibres

Sciéncias
	Sciéncias fisicas Astronomia · Biologia · Fisica · Geologia · Quimia · Sciéncias de la Tèrra
	Sciéncias umanas Antropologia · Economia · Lingüistica · Psicologia · Sociologia
	Sciéncias aplicadas Agricultura · Engenhariá · Sciéncias medicalas
	Sciéncias formalas Estatistica · Informatica · Intelligéncia artificiala · Logica · Matematicas

La biologia (dau grèc: βιος, bios, "vida" e λογος, logos, "estudi") es una sciéncia naturala que ten coma objècte la comprension e l'estudi de la matèria viventa.^[1]^[2]^[3]

Definicion

Aquesta generalitat etimologica recuèrbe mai d'una realitat:

Per definicion, la biologia es l'estudi deis èssers vius, taus coma son conoissuts sus la planeta Tèrra. Mai la distincion entre organismes vius e non vius es de còps malaisada (vejatz virus, viroïde e prions), e la determinacion de l'objècte especific de la biologia a ren de ben clar.
Pressa en un sens pus larg, la biologia o sciéncia de la vida es tanben l'ensems dei disciplinas, classicas e modèrnas, qu'estúdia leis estructuras, lei foncions e lei nivèus d'organizacion (moleculas, cellulas, organismes e son mitan de vida) deis èssers vius, aqueleis èssers vius estent scientificament que d'amassatges complèxes de moleculas interagissent entre elei segon lei lèis de la fisica e de la quimia s'aplicant en tota matèria.
La biologia estúdia tanben l'evolucion deis èssers vius (teoria de l'evolucion).
Estúdia sei relacions leis uns a respècte deis autres e a respècte de son mitan (ecologia, etologia).
La biologia pertòca tanben certanei caracteristicas dau "viu" utilas per l'òme (aplicacions agricòlas, agroalimentàrias, medicalas, farmaceuticas, quimicas…)

Lo tèrme de biologia foguèt definit a la fin dau sègle XVIII per lo naturalista francés Jean-Baptiste de Lamarck: «Tot çò qu'es generalament comun ai vegetaus e ais animaus coma totei lei facultats que son pròprias a cadun d'aqueleis èssers sensa excepcion, deu constituir lo solet e vast objècte d'una sciéncia particulara qu'es pas encara fondada, qu'a pas manco de nom, e que li donarai lo nom de biologia.»

Disciplinas principalas

A rason dau caractèr extremament vast dau subjècte, l'estudi de la biologia a besonh d'un morcelament. Una amira, un pauc « reductriz » mai aguent l'avantatge de clarificar lei tèmas, consistís a definir de nivèus d'organizacion. Dins un socit de venir an una compreneson melhora de la biologia, de pònts se son naturalament fargats entre lei diferentei disciplinas.

Nivèu d'observacion	Exemple	Disciplinas
molecular	moleculas biologicas : proteïnas, ADN	quimia organica, bioquimia, biologia moleculara, biologia estructurala
microscopic	components de la cellula (organets)	biologia cellulara, citologia
	cellulas, organismes unicellulars	microbiologia
	organes, teissuts	fisiologia, istologia
macroscopic	organismes, individús	biologia deis organismes, anatomia, etologia
populacionau	colonias, populacions, metapopulacions	biologia dei populacions, genetica dei populacions
especific	espècia	filogeografia...
supra-especific	gropes d'espècias, ecosistèmas, La linhada umana	ecologia, filogenia

D'autrei disciplinas son associadas a la biologia, coma la genetica o sciéncia de l'ereditat.
Un dei concèptes clau de la biologia es lo principi de l'evolucion. La filogenia retrai ansin l'evolucion deis organismes e la paleontologia estúdia leis organismes fossils e cèrca de retraire son evolucion. Aquelei disciplinas s'apielan sus la taxinomia (o sistematica), qu'a per tòca de classificar leis èssers vius per fin de leis agropar en ensems (genre, familha, espècias, menas, eca.) pron semblants per èssers comparats entre elei dins lo temps e l'espaci.

Lei progrès rapids de la biologia suscitan de còps d'interrogacions filosoficas, de lanhas dei gròssas, finco una fòrta oposicion de certaneis associacions o organizacions non governamentalas (ONG). Citem especialament : l'avortament , lo clonatge, leis organismes modificats geneticament, lo sequençatge e lei problèmas de proprietat que ne resultan.

Animalia - Bos primigenius taurus
Planta - Triticum
Fungi - Morchella esculenta
Stramenopila/Chromista - Fucus serratus
Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)
Archaea - Halobacteria
Virus - Gamma phage

Referéncias

↑ Urry, Lisa; Cain, Michael; Wasserman, Steven; Minorsky, Peter; Reece, Jane (2017). «Evolution, the themes of biology, and scientific inquiry». A: Campbell Biology. 11a. Nòva York: Pearson, p. 2–26. ISBN 978-0134093413.
↑ Hillis, David M.; Heller, H. Craig; Hacker, Sally D.; Laskowski, Marta J.; Sadava, David E. (2020). «Studying life». A: Life: The Science of Biology. 12a. W. H. Freeman. ISBN 978-1319017644.
↑ Freeman, Scott; Quillin, Kim; Allison, Lizabeth; Black, Michael; Podgorski, Greg; Taylor, Emily; Carmichael, Jeff (2017). «Biology and the three of life». A: Biological Science. 6a. Hoboken, N.J.: Pearson, p. 1–18. ISBN 978-0321976499.

Portal de la biologia

[urry2017a-1] Urry, Lisa; Cain, Michael; Wasserman, Steven; Minorsky, Peter; Reece, Jane (2017). «Evolution, the themes of biology, and scientific inquiry». A: Campbell Biology. 11a. Nòva York: Pearson, p. 2–26. ISBN 978-0134093413.

[hillis2020-2] Hillis, David M.; Heller, H. Craig; Hacker, Sally D.; Laskowski, Marta J.; Sadava, David E. (2020). «Studying life». A: Life: The Science of Biology. 12a. W. H. Freeman. ISBN 978-1319017644.

[freeman2017a-3] Freeman, Scott; Quillin, Kim; Allison, Lizabeth; Black, Michael; Podgorski, Greg; Taylor, Emily; Carmichael, Jeff (2017). «Biology and the three of life». A: Biological Science. 6a. Hoboken, N.J.: Pearson, p. 1–18. ISBN 978-0321976499.

[1]

[2]

[3]