Ans 1890

Ans 1890

Sègles	sègle xviii - sègle xix - sègle xx
Decennis	1860 - 1870 - 1880 - 1890 - 1900 - 1910 - 1920

Istòria

1890 : dins lo Golf de Guinèa, ataca de Dahomey còntra lo protectorat francés de Porto Novo. Pasmens, l'assaut foguèt durament rebutat e Dahomey deguèt signar un tractat acceptant un protectorat francés. Dins lei fachs, lei dos camps preparèron una guèrra novèla.
1891 : en Etiopia, començament d'una tiera de campanhas militaras en direccion dau sud e de l'èst que permetèron d'ocupar Bale, Sidamo, Ogaden e Welayta. Pasmens, d'operacions suplementàrias foguèron necessàrias per pacificar totalament aquelei regions.
1891 : adopcion de la premiera constitucion republicana de Brasil.
1892 : en Etiopia, reorganizacion e modernizacion dau regime deis impòsts. Lo sistèma novèu de taxacion foguèt mai centralizat e basat sus lei besonhs dei fòrças armadas. En particular, lo soudat venguèt proprietari e responsable de son avitalhament e lei ras foguèron cargats de la collècta deis impòsts.
1893 : en Nòva Zelanda, extension dau drech de vòte ai femnas.
1893 : en Etiopia, refusant de venir un protectorat italian, lo govèrn dau negus Menelik II denoncièt lo tractat de Wuchale signat en 1889. Aquò foguèt a l'origina de la represa de la guèrra còntra Itàlia en 1895-1896. Regardant la politica d'expansion vèrs lo sud, annexion oficiala de la region de Kambata qu'èra ocupada dempuei 1890.

Fotografia de l'infantariá francesa en Madagascar en mai de 1895.

1894-1895 : invasion francesa de Madagascar. Incapabla d'arrestar son adversari, lo govèrn merina capitulèt lo 30 de setembre après la presa d'Antananarivo. Lo Premier Ministre Rainilaiarivony foguèt exiliat en Argier onte moriguèt en 1896 e Ranavalona III deguèt signar un tractat transformant l'illa en protectorat francés vertadier. En 1897, l'illa venguèt oficialament una colonia e lo Reiaume Merina dispareguèt.

Article detalhat: Premiera Guèrra Italoetiopiana.

1895-1896 : guèrra entre Etiopia e Itàlia après lei tensions deis annadas precedentas. Gràcias a la mobilizacion d'una importanta armada, en partida equipada d'armas modèrnas, leis Etiopians capitèron d'esquichar leis Italians a la batalha d'Adua permetent de mantenir son independéncia.
1896 : après un brèu bombardament, lo Sultanat de Zanzibar acceptèt un protectorat britanic.
1897-1898 : conquista dau Reiaume de Kaffa per leis Etiopians. L'objectiu dau negus Menelik II èra de conquistar un maximom de regions perifericas per alunchar leis Europèus dei regions centralas d'Etiopia. En parallèl, ordonèt lo començament de la bastida d'un camin de fèrre entre Jiboti e Addis Abeba e una campanha de vaccinacion còntra la variòla.

Article detalhat: Guèrra Ispanoestatsunidenca.

1898 : guèrra entre Espanha e leis Estats Units entraïnada per la situacion cubana. Espanha foguèt aisament batuda e deguèt cedir lo rèsta de sei colonias asiaticas e americanas au venceire.
1898 : en China, temptativa de l'emperaire Guangxu de reformar l'Empèri en s'inspirant dau modèl japonés. Pasmens, se turtèt a l'oposicion dei mitans conservators. Un còp d'estat lo declarèt incapable de dirigir lo país e Cixi tornèt prendre lo poder.

Article detalhat: Revòuta dei Boxers.

1899 : en China, a partir d'octòbre, desvolopament dau movement boxer que comencèt d'atacar lei tropas imperialas, lei crestians e leis estrangiers. La Cort Imperiala se devesiguèt a prepaus de la politica d'adoptar e Yuan Shikai capitèt finalament de convéncre Cixi de sostenir lo movement còntra la preséncia estrangiera en China (→ 1900).

Cultura

1896 : premiera edicion d’An Outcast of the Islands de Joseph Conrad (1857-1924).

Sciéncias e tecnicas

1890 : adopcion de la refrigeracion au dioxid de carbòni sus certanei naviris frigorifics. Pus eficaç que lei sistèmas precedents, aqueu tipe de refrigeracion assegurèt lo desvolopament dei naviris frigorifics per lo transpòrt de denadas periblas. Per exemple, en 1910, la companhiá britanica J&E Hall aviá ja installat 1 800 maquinas de refrigeracion d'aqueu tipe.
1891 : desvolopament de la premiera automobila de seria (30 unitats de 1891 a 1897) per la companhiá francesa Panhard & Levassor. Per aquò, leis engenhaires René Panhard e Émile Levassor crompèron lo brevet Daimler-Maybach (1889) e realizèron divèrsei melhoraments pertocant l'arquitectura generala dau veïcul e la fisabilitat dau motor.
1892 : depaus dau brevet de la premiera mitralhièra foncionant amb un emprunt de gas. Foguèt l'òbra de John Moses Browning (1855-1926).
1892 : descubèrta d'un cinquen satellit, que foguèt dich Amaltèa, a l'entorn de Jupitèr per l'astronòm estatsunidenc Edward Barnard (1857-1923).
1892 : descubèrta dau premier virús per lo biologista rus Dmitri Ivanovsky (1864-1920) a partir de l'estudi d'una malautiá de tabat.
1892 : descubèrta d'un vaccin novèu còntra lo colerà per lo mètge rus Waldemar Haffkine (1860-1930).
1893 : descubèrta deis « ultraviolets cosmics » per Victor Schumann (1841-1913).
1893 : per contrar lo desvolopament e la multiplicacion dei torpilhaires, aparicion dau concèpte de còntra-torpilhaire ò de destroièrs destinat a la creacion de naviris leugiers d'escòrta. Fòrça eficaç, se generalizèron rapidament e son totjorn utilizats au començament dau sègle XXI.
1893 : depaus d'un brevet per una mitralhièra utilizant un emprunt de gas per l'oficièr austro-ongrés Adolf Odkolek von Ujezd. Cedèt rapidament sei drechs sus l'invencion a la companhiá francesa Hotchkiss que desvolopèt per la seguida.
1893 : depaus d'un brevet per l'engenhaire alemand Hugo Borchardt (1844-1924) depintant lo premier pistolet semi-automatic vertadier.
1894 : descubèrta de l'argon per William Ramsay (1852-1916) e John William Rayleigh (1842-1919).
1895 : depaus de brevet depintant lo premier revòuver semi-automatic per l'oficièr britanic George Fosbery (1832-1907).

Fotografia de la man d'Anna Bertha Ludwig Roentgen (22 de decembre de 1895) obtenguda gràcias ai rais X.

1895 : descubèrta dei rais X per lo fisician alemand Wilhelm Röntgen (1845-1923.
1895 : identificacion d'un gas rare novèu (èli) per William Ramsay (1852-1916) e per Per Theodor Cleve (1840-1905) dins un minerau de coire.
1895 : realizacion de la premiera liquefaccion de l'èr per l'engenhaire e quimista Carl von Linde (1842-1934).

Carta de Mercuri dessenhada per Percival Lowell.

1896 : cartografia de la superficia de la planeta Mercuri per l'astronòm estatsunidenc Percival Lowell (1855-1916). Pensava i detectar la preséncia de canaus.
1896 : invencion dau condensator electrolitic per lo Polonés Karol Pollak (1859-1928). Constituit de jaç d'oxid d'alumini e d'un electrolit neutre ò basic, permetèt de fabricar de condensators fòrça estables. Aqueu modèl de condensator s'impausèt donc pauc a pauc per venir preponderant après la Segonda Guèrra Mondiala.
1896 : descubèrta de la radioactivitat naturala per lo Francés Henri Becquerel (1852-1908) a partir dei traças laissadas sus un papier fotografic per de saus d'urani.
1896 : descubèrta dau premier vaccin còntra la fèbre tifoïda per lo biologista britanic Almroth Wright (1861-1947) a partir dei recèrcas dei biologistas francés André Chantemesse (1851-1919) e Fernand Widal (1862-1929).

Fotografia d'un canon de 75 mm modèl 1897.

1897 : adopcion dau premier canon de campanha modèrne (lo canon de 75 modèl 1897 francés) equipat d'un fren de reculament permetent d'immobilizar la pèça d'artilhariá sus sa posicion pendent lo tir.
1897 : en Índia, assais de tirs de balas Dum-Dum per l'armada britanica. Fòrça eficaças, aquelei municions entraïnavan de bleçaduras orriblas e foguèron enebidas tre 1899, mesura totjorn mai ò mens respectada per totei lei país.
1897 : desvolopament dau motor Diesel per l'engenhaire Rudolf Diesel (1858-1913). Fòrça adaptat ai capacitats e ai besonhs de l'industria ò dei veïculs, aqueu motor prenguèt una importància majora tre son invencion.
1897 : en Califòrnia, premiera esplecha de petròli sosmarin.
1897 : publicacion de dos trabalhs importants per lo desvolopament de la teoria atomica per lo Francés Jean Perrin (1870-1942) e lo Britanic Joseph Thomson (1856-1940). Permetèron de descubrir l'indivisibilitat de l'atòm e l'existéncia de l'electron (supausada dempuei 1875 per Thomson).
1897 : descubèrta dau premier vaccin còntra la pèsta bubonica per lo mètge rus Waldemar Haffkine (1860-1930).
1897 : concepcion dau premier serum còntra lo tetanòs per un grop dirigit per lo mètge Emil Adolf von Behring (1854-1917) (→ 1924 e 1926).
1897 : descubèrta dei proprietats de Penicillium glaucum sus l'activitat dei bactèris per lo mètge militar francés Ernest Duchesne (1874-1912). Pasmens, sa santat li permetèt pas de perseguir sei recèrcas e son trabalh foguèt rapidament oblidat.
1898 : desvolopament de la premiera version dau pistolet Luger Parabellum per l'engenhaire austrian Georg Luger (1849-1923).
1898 : descubèrta de polòni e de radi per Marie Curie (1867-1934) e per Pierre Curie (1859-1906). Aquela descubèrta permetèt de confirmar l'existéncia dei radiacions (radioactivitat) descubèrtas per Henri Becquerel en 1896.
1898 : utilizacion dau premier balon sonda per lo meteorològ francés Léon Teisserenc de Bort (1855-1913) per estudiar l'atmosfèra. A la fin de l'annada (ò belèu lo 8 de genier de 1899), aquò li permetèt de descubrir l'existéncia de l'estratosfèra.
1898 : après sei descubèrtas precedentas, William Ramsay (1852-1916), trabalhant d'ara endavant ambé Morris William Thomson, descurbiguèt tres gas rares suplementaris (neon, cripton e xenon).
1899 : perseguida dau desvolopament d'aplicacions militaras dau sosmarin amb la bastida dau Narval concebut per l'engenhaire francés Maxime Laubeuf (1864-1939). Inventèt lo premier sosmarin de propulsion classica capable de se desplaçar amb un motor diesel a la superficia (en temps normau) e amb un motor electric en sotada (per lo combat). Aqueu tipe de foncionament venguèt la nòrma fins a l'invencion dau sosmarin de propulsion nucleara capable de demorar en sotada en permanéncia.
1899 : a partir d'estudis menats sus l'estèla RR Lyrae, descubèrta d'una novèla classa d'estèlas variablas. Pròchas dau Soleu (generalament 0,8 massa solara), an un periòde de variacion feble (0,2 a 1,1 jorns) e son uei fòrça utilizadas per mesurar de distàncias astronomicas.
1899 : presentacion de la premiera pila alcalina e dau premier acumulator niquèl-cadmi per l'engenhaire suedés Waldemar Jungner (1869-1924).
1899 : gràcias au procès de Karl von Linde, James Dewar (1842-1923) capitèt la premira liquefaccion de l'idrogèn.

Article detalhat: Procès Frank-Caro.

1899 : acabament de la mesa au ponch dau procès Frank-Caro que permetèt per lo premier còp de produrre un engrais azotat a partir de l'azòt atmosferic. Aquò favorizèt l'utilizacion d'engrais sintetics e sostenguèt l'important desvolopament de la produccion agricòla que se debanèt dins lo corrent dau sègle XX. Entraïnèt tanben lo declin progressiu de l'esplecha dei jaciments naturaus de nitrats (→ 1902 e 1913).

Decès

• John Couch Adams, matematician anglés.
• Amadèu I^èr, rèi d'Espanha.
• Concepción Arenal, escrivana galega.
• Bahá'u'lláh, fondator pèrsa de la religion Bahái.
• Antòni Bigòt, poèta occitan.
• Otto von Bismarck, cancelier alemand.
• Johannes Brahms, compositor classic alemand.
• Arthur Cayley, matematician anglés.
• Piotr Ilich Chaikovskii, compositor rus.
• William Charles Bonaparte-Wyse, poèta irlandés de lenga occitana.
• Vincent Cordoan, pintor tolonenc.
• Antòni Blasi Crosilhat, felibre provençau.
• Anfós Daudet, escrivan provençau.
• Friedrich Engels, filosòf e economista alemand.
• Galileo Ferraris, fisician italian.
• Deodoro da Fonseca, president de Brasil.
• James Bichens Francis, engenhaire estatsunidenc.
• Gaki Sherocho, rèi de Kaffa.
• Joseph-Philibert Girault de Prangey, fotograf e dessenhaire francés.
• Charles Gounod, compositor francés.
• Rutherford Birchard Hayes, president estatsunidenc.
• Thomas Henry Huxley, biologista anglés.
• Eugen Langen, engenhaire alemand.
• Austen Henry Layard, arqueològ britanic.
• Vastin Lespin, filològ bearnés.
• Émile Levassor, engenhaire francés.
• Alexander Mackenzie, Premier Ministre de Canadà.
• Patrice de Mac-Mahon, generau e president francés.
• José Martí, revolucionari cuban.
• Guy de Maupassant, escrivan francés.
• Herman Melville, escrivan estatsunidenc.
• Lars Fredrick Nilson, quimista suedés.
• Alfred Nobel, quimista suedés.
• Nicolas Otto, engenhaire alemand.
• Louis Pasteur, quimista e mètge francés.
• Pèire II, emperaire de Brasil.
• Isaac Peral, engenhaire espanhòu.
• Antero de Quental, poèta portugués.
• Rainilaiarivony, Premier Ministre malgash.
• Ernest Renan, filosòf francés.
• Arthur Rimbaud, poèta francés.
• Alphonse Sagebien, engenhaire francés.
• Georges Seurat, pintre francés.
• Werner von Siemens, industriau alemand.
• Alfred Sisley, pintre francés.
• Harriet Beecher Stowe, escrivana estatsunidenca.
• Vincent van Gogh, pintre neerlandés.
• Walt Whitman, poèta estatsunidenc.