Espanha

Espanha Noms oficials En basc: Espainiako Erresuma En catalan: Regne d'Espanya En castelhan: Reino de España En galèc: Reino de España En occitan: Reiaume d'Espanha En valencian: Regne d'Espanya
Bandièra d'Espanha Armas d'Espanha
Imne: Marcha Real(I)
Devisa: Plus Ultra "Encara au delà"
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda Madrid 40° 12′ N, 3° 30′ O
Lengas oficialas castelhan(II)
Gentilici espanhòl -òla espanhòu -òla
Forma de govèrn Monarquia constitucionala
Monarca President del govèrn Felip VI Pedro Sánchez
Independéncia
Data 1512
Superfícia 51en
• Totala 504 782 km²
• Aiga 1,04% %
Populacion 29en
• Totala (2021) 47 385 107 ab.
• Densitat 93,87 ab./km²
IDH (2005) ▲ 0,949
Moneda Èuro(III) (EUR)
Indicatiu telefonic 34
ISO 3166 ES
Fus orari +1: (CET); Ora d'estiu: UTC+2: (CEST) Central European Time
Domeni internet .es
(I). ^ Lo Decret Reial 1560/1997 indica indiferentament Marcha Granadera e Marcha Real. (II). ^ Ja que l'Acadèmia Reiala Espanhòla a validat los dos glotonims tant «espanhòu» coma «castelhan», la Constitucion emplega de manièra explicita «castelhan» per diferenciar-lo del rèsta de las lengas de la peninsula Iberica. Aitau, son coofiaus lo catalan, lo basc, lo galèc e l'occitan aranés dins quauques comunautats autonòmas. (III). ^ Abans 2002, la pesseta (en espanhòl: peseta).

Espanha, formalament lo Reiaume d'Espanha (var. Reialme d'Espanha), es un estat sobeiran dau sud-oèst d'Euròpa qu'ocupa la màger part de la peninsula Iberica. La capitala n'es Madrid.

Son territòri d'una superfícia de 504 782 km² es limitròf au nòrd de França e d'Andòrra e a l'oèst de Portugal. Es banhat au nòrd e au sud per l'ocean Atlantic e a l'èst per la mar Mediterranèa. Possedís egalament de territòris extra-europèus essent las Illas Canàrias en l'ocean Atlantic, e las vilas autonòmas de Ceuta e Melilla, ambedoas frontalièras de Marròc.

Resultat d'un procès lòng de fusions d'unei reiaumes iberics formats dins lo corrent de la Reconquista, Espanha presenta d'identitats regionalas fòrtas e una organizacion politica fòrça descentralizada.

Poissança mondiala majora pendent lo sègle sègle xvi après la descubèrta e la colonizacion d'America, lo país conoguèt un declin lòng fins au sègle xx marcat per la pèrda progressiva de son empèri. De 1936 a 1939, una guèrra civila saunosa entraïnèt la formacion d'un regima faissista dirigit per lo generau Francisco Franco. Après sa mòrt en 1975, una transicion permetèt de formar un regime democratic que permetèt d'integrar Espanha a l'Union Europèa. Aquò favorizèt lo desvolopament economic dau país que ne venguèt la cinquena poissança economica.

Geografia

Article detalhat: Geografia d'Espanha.

Geografia fisica

Topografia d'Espanha.

Espanha es un país montanhós d'una superficia de 497 000 km² que 56% de son territòri es situat entre 400 e 1 000 m d'altitud. Sus lo continent europèu, solament Soïssa a una altitud mejana pus auta. En revènge, au contrari dei regions aupencas lei cimas pus importantas passan pas 3 500 m. Lo pus aut es lo mont Mulhacén (entre 3 478 e 3 482 m) dins la Sierra Nevada au sud. Pasmens, fau nòtar l'existéncia dau mont Teide (entre 3 715 e 3 718 m) dins leis illas Canàrias.

Sièis ensems compausan leis elements majors de la topografia dau país :

• la region de Meseta cuerb aperaquí 40% de sa superficia e es l'ossatura de la peninsula. Es format de plans d'altitud auta enviroutat de cadenas de montanhas coma lei monts Cantabrics e la cordilhera Iberica centrala. Au centre, es marcat per la vau de Tage qu'es lo fluvi pus lòng de la Peninsula Iberica. Dos autrei rius majors, Douro e Guadiana, passan tanben dins la region respectivament au nòrd e au sud.
• lo bacin d'Èbre fa geologicament partida de Meseta. Fluvi pus poderós d'Espanha, forma una vau importanta entre lei regions centralas e lei Pirenèus.
• lei cordilheras catalanas forman un relèu d'altitud mejana magerament situada en Catalonha. Son percorrudas per divèrsei rius a l'origina d'una erosion importanta.
• lei Pirenèus forman un relèu important au nòrd que marca la frontiera amb França dempuei l'Edat Mejana.
• lei cadenas beticas son situadas dins lo sud lòng de la Mar Mediterranèa. La longor dau sistèma principau aganta 800 km. D'autrei cadenas mai ò mens isoladas existisson a l'entorn d'aquel ensems fins a la region de Meseta.
• lo plan de Guadalquivir es una region sedimentària situada a l'oèst e au nòrd dei cadenas beticas. Es lo pus estendut d'Espanha.

Clima

Zònas climaticas principalas d'Espanha.

Lo territòri espanhòla se devesís entre tres zònas climaticas :

• una region sud, nòrd-èst e nòrd-oèst que presenta un clima mediterranèu caracterizat per d'estius secs e cauds. Doas variantas existisson en foncion de l'altitud e de latitud que son aumentacion demenís l'aspèct canicular dei periòdes cauds.
• una region sud-èst que presenta un clima semi arid. Pron similar au clima mediterranèu, es caracterizada per una sason seca lònga que pòu s'estendre sus la prima e sus l'autona.
• una region que s'estend sus lo rèsta dau territòri que presenta un clima d'influéncia continentala. D'efècte, es pas un clima continentau tipe e sei caracteristicas vertadieras oscillan entre un clima sec moderat per lei precipitacions e l'èr portats per l'Ocean Atlantic.

Demografia

Article detalhat: Demografia d'Espanha.

Densitat de populacion e vilas principalas d'Espanha.

Espanha aviá oficialament 47 059 533 abitants lo 1^èr de genier de 2013. Aquò representava una densitat de populacion de 93 ab/km². Èra fòrça inegalament despartida sus lo territòri e concentrada lòng dei regions litoralas e au sen de la region de Madrid. Son estructura es caracteristica d'un país desvolopat amb una esperança de vida auta (81 ans en 2012), de taus de feconditat e de mortalitat febles e una populacion que son temps se situa magerament entre 15 e 64 ans. L'imigracion a donc un ròtle importanta dins lo mantenement de la creissença demografica.

La premiera vila espanhòla es Madrid que son aglomeracion agantava 5,8 milions d'abitants en 2005 e qua fa partida dei vilas pus importantas d'Euròpa. Barcelona (4,7 milions en 2005) es la segonda vila pus importanta e es tanben un centre europèu major. Sa posicion pus pròcha dau rèsta dau continent li permet d'aver un ròtle primordiau au sen de l'economia nacionala. Quatre autreis aglomeracions passan lo milion d'abitants (Valéncia, Malaga, Sevilha e Bilbao). Son situadas dins de regions litoralas.

Lengas

Lengas tradicionalas d'Espanha.

Unei lengas territorialas existisson en Espanha. An divèrseis estatuts. L'espanhòl ò castelhan es la lenga oficiala de l'estat. Es la lenga premiera de 74% de la populacion — magerament dins lei regions sud e centralas — e es mestrejada per la màger part deis abitants. Domina leis autrei lengas dins un rapòrt de diglossia.

Quatre lengas a un estatut locau de cooficialitat definit per lei comunautats autonòmas :

• lo catalan es la lenga premiera de 17% de la populacion. Es cooficiau dins la Generalitat de Catalonha, lo País Valencian e leis illas Balearas. En revènge, a ges d'estatut dins lei regions perifericas de l'espaci catalan situadas dins d'autrei regions;
• lo galèc es la lenga premiera de 7% de la populacion. Es coficiau en Galícia mai pas en Astúrias ont es parlat perifericament;
• lo basco es la lenga premiera de 2% de la populacion concentrada dins lei regions bascas (Comunautat Autonòma Basca, Comunautat Forala de Navarra) ont es cooficiau;
• l'occitan (dialècte aranés) es la lenga premiera de la Val d'Aran. Es cooficiau dins la Generalitat de Catalonha.

D'autrei lengas existisson encara sus lo territòri espanhòu mai an una reconóissança limitada ò, sovent, ges d'estatut oficiau :

• l'aragonés es parlat au nòrd d'Aragon. De projèctes regionaus de proteccion existisson que se son gaire concretizats;
• l'asturleonés (nomenat asturian en Astúrias, leonés en Leon e mirandés en Portugal) es parlat dins lo nòrd-oèst. Beneficia d'una proteccion parciala en Astúrias;
• l'estremenu es parlat au nòrd d'Extremadura. Es considerat coma menaça en causa de la disparicion rapida de sei locutors.
• lo berbèr es parlat dins l'enclava de Melilla e per de minoritats deis illas Canàrias (dialècte guanche);
• l'arabi es parlat dins l'enclava de Ceuta.

Religions

Espanha es un país fòrça omogenèu regardant la religion de seis abitants. En 2015, 69,3% se considerava coma catolic, 16% non cresents, 10,3 atèus e 1,9% d'autra religion. Pasmens, coma dins la màger part d'Euròpa Occidentala, l'influéncia de la Glèisa Catolica demenís e mai de la mitat dei fidèus an una practica limitada. Leis autrei religions son minoritàrias.

Istòria

Article detalhat: Istòria d'Espanha.

Preïstòria e Antiquitat

Preïstòria e premiers pòblaments antics

Lei traças pus ancianas de preséncia d'ominidats (Homo antecessor) en Espanha foguèron descubèrtas sus lo sèti paleontologic d'Atapuerca e datan de 1,2 milions d'annadas. Puei, s'i desvolopèron ò s'i installèron divèrseis espècias pus desvolopadas coma Homo heidelbergensis ò Homo neanderthalensis. Enfin, l'òme modèrne (Homo sapiens) i arribèt i a 35 000 ans après lo passatge dei Pirenèus.

Après la Preïstòria, leis Ibèrs son le premier pòble mencionat dins la peninsula dins de documents escrichs. Avans lo sègle V avC, lei Cèltas migrèron dins la peninsula onte se mesclèron ai pòbles locaus. A partir dau sègle IX avC, lei Fenicians comencèron d'installar de comptadors maritims (Malaga, Cadix, Ibiza, Cartagèna...). Puei, au sègle VII avC, de colons grècs s'installèron tanben lòng dei costats. Aquelei marchands e colons aguèron una influéncia importanta sus certanei populacions indigènas. Per exemple, se desvolopèt a l'entorn de la vila de Tartessos una lenga e una escritura pròprias fòrça marcadas per l'influéncia cultura feniciana e egipciana.

Periòdes cartaginés e roman

Après la desfacha cartagenisa a l'eissida de la Premiera Guèrra Punica (264-241 avC), la Peninsula Iberica venguèt lo còr de la poissança novèla de Cartage sota l'impulsion de l'ostau Barca. La màger part de son territòri foguèt conquista ò somesa per lei Cartaginés mai aquela expansion causèt de tensions novèlas amb Roma. En 219 avC, lo sètge e la conquista de la vila de Sagonta, aliada ai Romans, foguèt a l'origina de la Segonda Guèrra Punica (218-201 avC) que s'acabèt per una desfacha novèla e majora de Cartage. Una partida de sei possessions ibericas foguèt ocupada per lei Romans e l'autra capitèt de restaurar son independéncia.

Dins lo corrent dau sègle II avC, lei Romans acomencèron la conquista sistematica de la peninsula (dicha Hispania). Se turtèt a de resisténcias importantas, especialament dins lo nòrd, e s'acabèt solament pendent lo rèine d'August (37 avC - 9 apC). L'influéncia romana aguèt d'efèctes importants dins la region — franc dei zònas montanhosas dau nòrd — regardant la politica, l'economia e la tecnica. L'aristocracia locala foguèt integrada au sen deis òrdres dei senators e dei chivaliers e, en 74, lo drech latin e la ciutadanetat romana foguèron estenduts a la region. Hispania foguèt la província d'origina d'uneis emperaires (Trajan, Adrian...) ò conselhiers importants dau govèrn (Senèca...). Gràcias a l'instauracion de la Pax Romana, Hispania conoguèt un desvolopament economic important (exportacions de vin, d'òli, de metaus) e lei Romans creèron unei vilas novèlas coma Saragossa ò Valéncia. Favorizèt tanben l'expansion dau crestianisme.

A partir dau sègle III, l'Empèri Roman acomencèt de declinar e son territòri deguèt faciar divèrseis invasions de pòbles barbaras venguts d'Euròpa Centrala e d'Asia. En 406-407, l'afondrament dei defensas romanas d'Occident entraïnèt l'installacion dei Vandals dins l'Andalosia actuala e dins lo nòrd de Galícia e dei Sueves dins lo sud de Galícia e leis Alans dins lo Portugal modèrne en 411. En 429, lei Visigòts obliguèron lei Vandals de se desplaçar en Africa dau Nòrd e formèron un reiaume important estendut sus la Peninsula Iberica e sus Gàllia.

La formacion e l'expansion de l'Espanha de l'Edat Mejana e de la Renaissença

Periòde visigòts e conquista musulmana

Extension maximala dau Reiaume Visigòt vèrs 500.

En 454, lei Visigòts acomencèron de conquistar la Peninsula Iberica que foguèt totalament ocupada levat dau nòrd-oèst e dau litorau nòrd. Après la batalha de Vouillé (507) e la pèrda d'Aquitània, la peninsula venguèt lo centre dau Reiaume Visigòt que sa capitala foguèt installada a Toledo en 554. En 586, ne'n ocupèt la màger part après la somission dei Sueves. Dins lo corrent dau sègle VI, capitèt d'integrar leis aristocracias germanicas e romanas au sen d'una classa dirigenta unica e leis envaïsseires foguèron tanben assimilats per lei populacions indigènas (abandon dau gòtic au profiech dei parlars romans). Pasmens, aquel edifici demorèt fragil en causa dei conflictes entre lo rèi e sei senhors pus importants.

Peninsula Iberica vèrs 750.

En 711, aquelei tensions foguèron belèu la causa de l'invasion d'una armada berbèra venguda sostenir lei princes en lucha còntra lo poder centrau. Lo rèi visigòt e son armada foguèron esquichadas e tota la peninsula, franc dei montanhas meridionalas onte se formèt lo Reiaume deis Astúrias, foguèron annexadas per lo Califat Omeiade en 732. En 756, après l'afondrament dau Califat Omeiade, un eiretier de la dinastia capitèt de conquistar lo poder en Espanha e d'i formar l'Emirat de Còrdoa que venguèt un califat en 929.

Lei musulmans s'installèron lòng dau litorau mediterranèu, especialament en Andalosia e dins lo bacin de l'Èbre. Dicha Al Andalús, la region musulmana de la Peninsula Iberica conoguèt un desvolopament important gràcias a l'introduccion de tecnicas novèlas (subretot d'aigatge) per lei venceires. Lei crestians e lei josieus obtenguèron l'estatut de dhimmis e demorèron relativament liures. L'islamizacion de la peninsula acomencèt de progressar a partir dei sègles IX e X quand la pression per convertir lei populacions indigènas a l'islam venguèt pus fòrta. Pasmens, a partir de 1002, lo Califat de Còrdoa declinèt rapidament en causa de guèrras de succession ò de poder entre lei faccions arabias, berbèras e indigènas de son aristocracia. En 1031, aquò entraïnèt sa division entre 23 emirats locaus dichs taifas.

La Reconquista

La Reconquista designa lo lòng procès — de 718 a 1492 — que permetèt ai reiaumes crestians de la Peninsula Iberica de conquistar lei territòris sota contraròtle de princes musulmans. Associat ai Crosadas e renfòrçat per de chivaliers venguts d'Euròpa Occidentala, lo movement aguèt un ròtle primordiau sus l'estructuracion politica d'Espanha.

Acomencèt tre lo sègle VIII quand lo Reiaume deis Astúrias capitèt d'estendre son influéncia en direccion de Galícia e vèrs lo sud. Installats a Oviedo, sei sobeirans se presentèron coma lei successors dei Visigòts. En 912, installèt sa frontiera amb lo Emitat de Còrdoa lòng dau fluvi Douro. En revènge, dins lo bacin de l'Èbre — poblat per de populacions musulmanas nombrosas — resistiguèt ais ofensivas francas, especialament durant aquelei menats per Carlesmanhe que poguèt solament ocupar una faissa territòriala estrecha au sud dei Pirenèus.

Dins lo corrent dau sègle XI, la fragmentacion deis estats musulmans après la disparicion dau Califat de Còrdoa foguèt una occasion novèla d'expansion per lei reiaumes crestians. Èran militarament pus poderós que lei taifas e poguèron impausar de tribúts importants en cambi d'un mantenement de la patz. Son organizacion acomencèt tanben de s'estabilizar après la mòrt dau rèi de Navarra Sanç lo Grand (1004-1035) amb la formacion de tres reiaumes dirigits per sei fius : lo Reiaume d'Aragon a l'èst, lo Reiaume de Navarra —que gardèt son independéncia mai demorèt un estat pichon — au nòrd e lo [[Reiaume de Castelha] — aumentat per l'absorpcion dau Reiaume de Leon (estat successor dau Reiaume deis Astúrias) tre 1037 — au nòrd e a l'oèst. Completat per la formacion de Portugal en 1139, aquel esquèma demorèt en plaça fins a la fin de l'Edat Mejana.

L'avançada militara d'aquelei reiaumes, especialament de Leon e de Castelha, foguèt inicialament aisada car progressèron dins lei regions vuejas entre Douro e la Cordilhera Centrala. En revènge, lei regions pobladas d'Arabis ò de convertits a l'islam resistiguèron. En 1086, en fàcia de la pression militara creissenta dei crestians (presa de Toledo en 1085 per Alfons VI de Leon), lei taifas demandèron l'ajuda deis Almoravides. Ocupèron leis estats musulmans de la peninsula e ganhèron la batalha de Sagrajas (1086) que permetèt d'arrestar lei progrès crestians.

Debanament de la Reconquista dins lo corrent dau sègle XIII.

Au sègle XIII, la Reconquista contunièt gràcias a la creacion deis òrdres religiós militars e a l'estrambòrd dei chivaliers crestians desirós de participar ai Crosadas. Pasmens, en 1195, aquelei fòrças foguèron esquichadas a Alarcos per leis Almohades — qu'avián conquistat leis estats musulmans espanhòus entre 1145 e 1172. Aquela desfacha suscitèt un apèu de la papautat qu'entraïnèt la reünion d'una coalicion gropant lei reiaumes de la peninsula sostenguts per d'importants còrs de chivaliers venguts d'Euròpa (principalament de França). En 1212, ganhèt la batalha de Las Navas de Tolosa onte la màger part dei fòrças musulmanas foguèron anientadas. Après aquela victòria, la màger part de la peninsula foguèt conquistada per leis estats crestians (Còrdoa en 1236, Sevilha en 1248, Cadis en 1263) franc dau Reiaume de Granada que gardèt son independéncia fins a 1492 en cambi dau pagament d'un tribút important.

L'afirmacion dau Reiaume de Castelha e lo declin catalan

Lo Reiaume de Castelha foguèt lo beneficiari principau de la Reconquista e son sobeiran esitèt pas d'adoptar lo títol d'Imperator totius Hispaniae ai sègles XI e XII. Après l'union definitiva dei Reiaumes de Leon e de Castelha en 1230, èra la premiera poissança territòriala de la region. Adoptèt una politica pus dura — a respèct per exemple d'aquela d'Aragon — còntra lei populacions musulamanas que foguèron marginalizadas ò expulsadas après de revòutas. Aquò empachèt pas d'acòrds concluts per certanei rèis coma Alfons VI ò Ferdinand III per limitar la resisténcia musulmana dins lo corrent dei periòdes d'avançadas. Pasmens, au sègle XIV, una crisi de succession e una lònga guèrra civila — que se transformèt en conflicte periferic de la Guèrra de Cent Ans — entre lei partisans de Pèire I^èr e d'Enric de Trastamare entraïnèt un novèu periòde d'ostilitat còntra lei musulmans e tanben còntra lei josieus. Aqueu periòde causèt una demenicion de la poissança castelhana durant lo sègle XIV (desfacha còntra lei Portugués en 1385) mai favorizèt l'emergéncia d'una aristocracia militara e un començament de sentiment d'unitat nacionala.

Expansion en Mediterranèa dau Reiaume d'Aragon fins a son union amb lo Reiaume de Castelha en 1479.

D'aqueu temps, lo Reiaume d'Aragon èra vengut una poissança mediterranèa importanta. D'efècte, basat sus una aliança entre leis Ostaus d'Aragon e de Barcelona definitivament concluda en 1137, aqueu reiaume aguèt un ròtle important dins la Reconquista au sègle XII (presa de Saragossa, de Lerida e de Terual). En revènge, sa temptativa d'expansion au nòrd dei Pirenèus s'acabèt per una revirada e per la mòrt de Pèire II a la batalha de Murèth (1213). Puei, blocat après la conquista de Valéncia dins son expansion vèrs lo sud per la conquista castelhana de Múrcia, dirigiguèt sa politica militara vèrs la Mar Mediterranèa (conquista deis illas Balearas).

Aquelei conquistas foguèron integradas au sen d'un ensems complèx de reiaumes segondaris dirigits per de fius cadets de l'Ostau de Barcelona e liats entre elei per de pactes destinats a la proteccion dei libertats de cada entitat. Lei populacions aràbias conoguèron donc de sòrts variables segon lei regions : expulsion deis illas Balearas, mantenement dins lo bacin d'Èbre (pasmens amb pèrda de l'usatge oficiau de l'arabi) e a l'entorn de Valéncia (amb mantenement de l'usatge oficiau de l'arabi). A la fin dau sègle XIII, lo rèi aragonés capitèt tanben de venir rèi de Sicília segon un procès complèx que se debanèt entre 1282 e 1296 e que li permetèt tanben d'obtenir lo drech de conquistar Sardenha (conquista realizada entre 1323 e 1412) e Corsega (ges de temptativa importanta per ocupar l'illa que demorèt possession de Gènoa). Enfin, en 1442, lo reiaume de Napòli foguèt conquistada.

Aquò entraïnèt la formacion d'un reiaume important dependent de l'Ostau de Barcelona que gropava Aragon, la mitat sud d'Itàlia, leis illas Baleares, Sardenha e Sicília. Pasmens, a partir dau sègle XV, acomencèt de declinar en causa d'una crisi economica, de revòutas periodicas de paisans e de la disparicion d'Ostau de Barcelona que foguèt remplaçat per un Ostau castelhan eissit dei Trastamare. Aqueu cambiament de poder entraïnèt de tensions importantas entre lo rèi d'origina castelhana e son aristocracia d'origina catalana. En 1462, una guèrra civila comencèt entre lei dos camps. Marcada per d'intervencions estrangieras, en particular aquela de França que poguèt ocupar Cerdanha e Rossilhon fins a 1493, accelerèt lo declin dau reiaume e favorizèt son union amb Castelha gràcias au maridatge entre Ferrand II d'Aragon e Isabèl Ièra de Castelha.

Lo Sègle d'Aur Espanhòu e l'apogèu d'Espanha

Ferrand II d'Aragon e Isabèl Ièra de Castelha dirigiguèron ensems lo novèu reiaume. Cada entitat i gardèt seis institucions e sei drechs mai Castelha — reiaume pus poblat d'Espanha — prenguèt pauc a pauc l'egemonia. En 1492, foguèt aumentada de l'Emirat de Granada que sa conquista marquèt la fin de la Reconquista. Aquò renforcèt una politica religiosa, començada en 1478 amb la creacion d'una Inquisicion espanhòla, fòrça repressiva còntra lei non crestians. Ansin, en 1492, lei Josieus dau reiaume deguèron « chausir » entre la conversion ò l'expulsion. En 1502, foguèt lo torn dei musulmans de Castelha (levat de Granada) puei d'aquelei d'Aragon en 1526. En 1568, aquela politica entraïnèt una revòuta massiva dei musulmans de Granada que foguèt esquichada. Enfin, entre 1609 e 1614, lei musulmans foguèron expulsats d'Espanha.

En fòra de l'annexion dei darrierei regions musulmans de la peninsula, 1492 foguèt tanben l'annada de la descubèrta d'America per Cristòl Colomb. En 1494, Espanha capitèt de s'assegurar la sobeiranetat — fòrça teorica — sus lei tèrras novèlas e acomencèt de lei conquistar. Aprofichant lei divisions politicas localas, lei desvastacions causadas per lei malautiás novèlas vengudas d'Euròpa e sa superiotat tecnologica (arma de fuòc), leis Espanhòus capitèron de conquistar leis estats astècs en 1521, l'Empèri Incà en 1533 e la màger part dei ciutats-estats maias entre 1520 e 1547. Puei, l'expansion espanhòla contunièt en Asia (conquista dei Filipinas dins leis annadas 1560) e sus lo rèsta dau continent american, especialament en America dau Sud. Enterin, divèrsei pòrts arabis de Mediterranèa foguèt tanben atacats e ocupats coma Melilla (1497) ò Oran (1509). Espanha èra d'ara venguda una poissança mondiala majora — basada sus la poissança economica dei jaciments d'aur americans — qu'agantèt son apogèu durant lei rèines de Carles Quint (1516-1555) e de Felipe II d'Espanha (1556-1598).

Territòris contraròtlats per Felipe II coma rèi d'Espanha (roge) e coma rèi de Portugal (blau).

D'efècte, Carles Quint capitèt d'unificar lei territòris espanhòus amb aquelei — alemands e austrians — de l'Ostau Habsborg. Premier prince europèu, se turtèt a l'oposicion acarnada de la França de Francés I^èr mai capitèt de rompre leis ambicions francesas en Itàlia. En revènge, poguèt pas sometre França que contunièt d'assaiar de rompre la dominacion espanhòla en Euròpa. Après son abdicacion, foguèt remplaçat en Espanha, en Itàlia e ai País Bas per Felipe II. En 1580, i foguèt apondut Portugal, sei colonias e son comèrci d'espècias après la mòrt sensa eiretier de son rèi e l'adopcion d'una union personala entre lei coronas espanhòla e portuguesa.

Lo declin d'Espanha

Lo declin dei Habsborg d'Espanha e la Guèrra de Succession d'Espanha

Guèrras dins la Peninsula Iberica de 1640 a 1668.

A partir de la fin dau sègle XVI, Espanha acomencèt de subir una tièra de desfachas que minèron rapidament sa poissança. Dins l'encastre dau desvolopament de la Reforma protestanta, Felipe II assaièt de se pausar coma lo defensor dau catolicisme e mau contentèt leis estats e sei subjèctes protestants. En 1581, lei Províncias Unidas se proclamèron independentas e la guèrra navala començada còntra l'Anglatèrra anglicana s'acabèt per una revirada en 1588. Dins leis annadas 1620, lo país s'engatjèt dins la Guèrra de Trenta Ans que s'acabèt tornarmai per una desfacha espanhòla ai tractats de Vestfàlia (reconóissança de l'independéncia dei Províncias Unidas en 1648) e au tractat dei Pirenèus (pèrda de Rossilhon annexat per França en 1658). Enterin, divèrsei guèrras se debanèron dins la peninsula còntra Portugal que restaurèt son independéncia en 1649 e còntra Catalonha que faguèt secession sensa succès. Enfin, Espanha foguèt la victima principala de l'expansion francesa menada per Loís XIV.

La situacion s'agravèt a la fin dau sègle XVII quand lo rèi Carles II moriguèt sensa eiretier. D'efècte, leis Espanhòus chausiguèron Felipe V un eiretier de Loís XIV coma rèi menaçant de permetre una unificacion entre França — alora premiera poissança mondiala — e Espanha — premiera poissança coloniala — èra pas acceptabla per leis autrei poissanças europèas. Una guèrra lònga e saunosa de 1701 a 1714 s'acabèt per un compromés : Felipe V demorèt rèi d'Espanha mai deguèt renonciar au tròne de França e perdiguèt lei territòris espanhòus d'Itàlia (ocupats per lo candidat austrian a la corona d'Espanha), Gibraltar e Menòrca (annexats per Londres). Deguèt tanben tornarmai sometre Barcelona e sa region en seccession dempuei 1705.

Lo declin dau sègle dei Lutz e lei dificultats dau periòde revolucionari

Après la fin de la Guèrra de Succession d'Espanha, Felipe V renoncièt pas ai territòris italians de la corona espanhòla. Gràcias a una diplomacia fòrça activa e a una reorganizacion de la flòta e de l'armada, capitèt de reconquistar lo ducat de Parma (1731) puei Sicília e Nàpols (1734). Poguèt pas annexar dirèctament aquelei territòris que formèron un reiaume distint. En Espanha, sei successors assaièron sensa succès de contuniar sa politica de reformas en causa de la manca de sostèn popular a la politica novèla. Lo país declinèt donc lentament dins lo corrent dau sègle dei Lutz.

En 1793, participèt a la Coalicion opausada a la Revolucion Francesa mai sei fòrças foguèron rapidament desfachas e la patz signada. En 1796, Madrid cambièt d'aliança au profiech de la França Revolucionària per reconquistar Gibraltar. Pasmens, en fòra d'una guèrra frontaliera amb Portugal — aliat tradicionau deis Anglés — aquela aliança aguèt ges de resultat. Au contrari, en 1805, la signatura d'una convencion navala francoespanhòla entraïnèt la destruccion de sa flòta a Trafalgar. Puei, lei relacions se desgradèron amb Napoleon I^èr e França ocupèt Espanha en 1808. Aquò foguèt l'acomençaça de la Guèrra d'Espanha còntra l'ocupacion francesa que s'acabèt per una victòria mai causèt de pèrdas e de destruccions considerablas dins lo reiaume. En 1814, Ferdinand VII poguèt i restablir aisament l'autoritat dei Borbons. Pasmens, la desfacha continentala de 1808 demeniguèt lo prestigi espanhòu e favorizèt lei movements independentistas dins lei colonias d'America. Après una tièra de reviradas suplementàrias, Espanha perdiguèt la màger part de son empèri e gardèt en 1825 solament Cuba, Puerto Rico e lei Filipinas.

L'instabilitat dau sègle XIX

Maugrat la fin dei Guèrras Napoleoncas, Espanha aguèt gaire d'estabilitat politica durant lo sègle XIX en causa d'una succession de còps d'estat e d'insureccions. Lo premier se debanèt en 1820 quand l'armada — bastion dei tendàncias liberalas espanhòlas fins ais annadas 1870 — prenguèt lo poder per installar un regime liberau que demorèt en plaça fins a una intervencion francesa en 1823, sostenguda per la Santa Aliança.

Puei, dins leis annadas 1830, acomencèron lei crisis carlistas après la mòrt de Ferdinand. D'efècte, dins lo corrent de son rèine, aviá abolit la lèi salica permetent a una frema de lo remplaçar. Pasmens, aquela decision èra mau acceptada per una partida de la populacion. Ansin, en 1833, la filha de Ferdinand, Isabèu II venguèt rèina d'Espanha mai son coronament foguèt refusat per lei partisans de Carles de Borbon e de la lèi salica. La Premiera Guèrra Carlista (1833-1840) s'acabèt per una victòria malaisada d'Isabèu que deguèt demandar l'ajuda dei Francés e dei Britanics. Doas guèrras suplementàrias se debanèron en 1846-1848 e en 1872-1876 sensa mai de succès per lei carlistas.

Per faciar la pression carlista, la monarquia espanhòla assaièt de se raprochar dei movements liberaus. Pasmens, aquela aliança mau capitèt de dirigir lo país d'un biais eficaç e foguèt reversat en 1868 per un còp d'estat militar comandat per Joan Prim que foguèt rapidament assassinat. L'objectiu dei militars èra de fondar una monarquia parlementària. Acomencèt un periòde de trèbols intèrnes (abdicacion d'Amadèu de Savòia après un rèine cort de 1870 a 1873, guèrra carlista, I^èra Republica esquichada per lei militars, restauracion dau fiu d'Isabèu en 1874) que s'acabèt en 1876 amb l'adopcion d'una constitucion.

Dins aquò, lo regime novèu se destrièt rapidament per la generalizacion dau clientelisme, de la corrupcion e de la frauda electorala. En 1898, Espanha foguèt donc totalament vencuda per leis Estats Units d'America après dètz setmanas de conflicte. Perdiguèt Cuba, Puerto Rico e lei Filipinas.

L'Espanha modèrna

La Segonda Republica e la Guèrra Civila

Après sa desfacha de 1898, Espanha acomencèt de participar a la corsa ai colonias en Africa. Pasmens, en causa de la feblessa de sei fòrças, limitèt seis ambicions a la region de Marròc que foguèt partejat amb França. Madrid obtenguèt lo nòrd e lo sud mentre que París ocupèt lo centre. Pasmens, l'armada espanhòla aguèt de dificultats importantas per conquistar sa zòna (desfacha d'Anoal en 1921) e la guèrra dau Rif (1921-1926) s'acabèt en victòria solament gràcias a l'ajuda de l'armada francesa.

De son caire, la societat espanhòla conoguèt d'evolucions politicas importantas amb l'arribada d'idèas politicas novèlas (socialisme, anarquisme) e lo desvolopament de movements nacionalistas dins lei regions bascas e catalanas. A partir de 1917, la crisi economica causada per lei reduccions dau comèrci internacionau entraïnadas per la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918) suscitèt de tensions socialas importantas. En 1923, un còp d'estat militar menat per lo generau Primo de Rivera assaièt d'establir un regime autoritari per assaiar d'acabar la crisi e de redreiçar l'economia dau país. Aguèt inicialament un sostèn larg (dei monarquistas moderats ai sindicats socialistas) mai son govèrn mau capitèt e s'afondrèt en 1930.

Esquèma generau de l'evolucion de la Guèrra Civila Espanhòla.

Après l'abdicacion d'Alfons XIII en 1931, la II^a Republica foguèt proclamada e lei partits de senèstra, majoritaris dins lei Cortes cargats de preparar una constitucion, adoptèron de mesuras de reorganizacion de l'armada, de l'agricultura e dei relacions entre la glèisa e l'estat. Pasmens, lei divisions entre partits conservadors e progressistas empachèron de trobar un acòrd per adoptar una politica establa. Au contrari, lo desòrdre ganhèt la màger part dau país e la victòria dei partits de senèstra en 1936 entraïnèt un còp d'estat militar sostengut per lei conservadors. Aquò foguèt lo començament de Guèrra Civila Espanhòla. S'acabèt en 1939 per la victòria de l'armada dirigida per lo generau Franco sostenguda per l'Itàlia faissista e l'Alemanha Nazia.

L'Espanha franquista

Autoproclamat cap de l'estat per la durada de la guèrra, Franco demorèt en plaça fins a sa mòrt en 1975. Establiguèt un regime fòrça autoritari basat sus lei principis dau faissisme e sus la defensa dei valors tradicionalas de la societat espanhòla. Refusèt de participar a la Segonda Guèrra Mondiala (1939-1945) mai Espanha foguèt isolat en Euròpa après la desfacha nazia fins a la generalizacion de la logica diplomatica eissida de la Guèrra Freja que favorizèt un raprochament amb leis Estats Units. Puei, a partir deis annadas 1960, Franco acomencèt una politica de modernizacion economica que menacèt pauc a pauc son regime. A la fin deis annadas 1960, Franco deguèt acceptar la restauracion de la monarquia après sa mòrt e nomèt Joan Carles coma successor.

La restauracion de la democracia

Vengut rèi en 1975, Joan Carles adoptèt una politica de democratizacion d'Espanha. Fins a 1977, divèrsei reformas permetèron de fondar una monarquia parlementària e democratica maugrat de temptativas de còps d'estat menats sensa succès per de partisans d'una restauracion de l'Espanha franquista. En 1986, aquò permetèt a Espanha de venir membre de la Comunautat Economica Europèa puei de la Zòna Èuro en 1999. Favorizèt lo desvolopament economic dau país que venguèt la cinquena poissança economica de l'Union après Alemanha, França, lo Reiaume Unit e Itàlia.

En parallèl, Espanha adoptèt una politica en favor de l'autonòmia locala amb la creacion dei comunautats autonòmas localas entre 1979 e 1983. Aquò permetèt de contentar certanei revendicacions nacionalistas. Pasmens, dins lo País Basc ò en Catalonha, l'influéncia d'aquelei movements demora importanta. En particular, dempuei 2010 e lo refús d'un estatut d'autonòmia avançada, de tensions fòrtas existisson entre Madrid e Barcelona, agravada en 2013 per l'anóncia d'un referendum sus l'independéncia de Catalonha per la fin de 2014.

Organizacions politica e territòriala

Organizacion generala

Espanha es una monarquia constitucionala democratica e multipartita que seis institucions son regidas per la constitucion de 1978. Aplica lo principi de separacion dei poders executiu, legislatiu e judiciari.

L'executiu es dirigit per lo rèi d'Espanha e per lo cap dau govèrn. Lo premier es lo cap oficiau de l'estat e lo comandant suprèm dei fòrças armadas. Pasmens, son ròtle es subretot simbolic. En realitat, es lo cap dau govèrn qu'es cargat de la màger part dau poder executiu e de la definicion de la politica espanhòla. Lo Parlament es compausat de doas chambras que son lo Congrès dei Deputats elegits au sufragi universau dirèct e lo Senat que sei membres son elegits dirèctament ò designats indirèctament per lei regions.

Regardant l'organizacion politica de son territòri, Espanha es caracterizada per una descentralizacion importanta, en particular au profiech dei comunautats autonòmas. Aqueleis entitats presentan d'estatuts variats mai son competentas per tractar d'afaires importants, compres de seguritat ò de finanças.

Poder executiu

Lo poder executiu es tengut per lo rèi e per lo cap dau govèrn dich president dau govèrn. Lo rèi fa ofici de cap de l'Estat e de cap de l'armada. Sei ròtles principaus son de designar lo cap dau govèrn (après designacion per lo Congrès) e de representar diplomaticament lo país, especialament dins l'encastre dei relacions amb America. Au sen dei províncias espanhòlas, es cargat de designar lei presidents deis autonòmias (totjorn après designacion per lo parlament locau).

Lo govèrn es compausat de son president, de vice presidents e de minisitres. Lo mandat dau president es de quatre annadas. Son ròtle principau es de dirigir la politica interiora e exteriora, l'administracion civila e la defensa. Tèn tanben un poder reglementari e es cargat de la gestion dau budget. Es responsable davans lo Congrès dei Deputats.

Poder legislatiu

Lo poder legislatiu es tengut per un Parlament bicamerau. Es compausat d'una chambra bassa dicha Congrès dei Deputats e formada de 350 deputats elegits au sufragi universau dirèct segon un sistèma proporcionau de lista. La durada dau mandat es de quatre annadas. Es tanben compausat d'una chambra auta dicha Senat qu'es formada de 264 senators elegits per lei províncias de peninsula (4 per cada província), per lei províncias insularas (3 per cada província) e per leis enclavas de Ceuta e Melilla (2 per cada enclava). Aquelei senators elegits dirèctament son completats per d'autrei senators elegits per lei parlaments regionaus (1 per cada parlament e un suplementari per un milion d'abitants).

Lei doas chambras a de poders diferents. Lo Congrès es cargat de l'iniciativa legislativa, dau contraròtle dau govèrn e dau vòte dei lèis. Dèu tanben vòtar lo budget e pòu reversar lo govèrn. De son caire, lo Senat a per drech principau la possibilitat de s'opausar ai decisions dau Congrès gràcias a un drech de vetò.

Poder judiciari

Lo poder judiciari espanhòu es tengut per divèrsei tribunaus superiors cargats d'afaires diferents organizats segon un ret nacionau piramidau. Lo Tribunau Constitucionau es ansin en carga deis afaires constitucionaus e dau contraròtle deis eleccions. Un Conseu Superior dau Poder Judiciari es cargat de la regulacion e de l'organizacion de la justícia. Enfin, existís un Tribunau Suprèm que s'ocupa deis afaires jutjats en apèu e de certaneis afaires grèus ò especializadas. Lei tribunaus inferiors son generalament fòrça especializats.

Organizacion territòriala

Comunautat autonòmas d'Espanha.

L'organizacion territòriala es basada sus una division entre comunautats autonòmas compausadas de províncias. A son torn, lei províncias son compausadas de comunas. D'autrei divisions existisson dins certaneis endrechs coma lei comarcas que son de gropaments de comunas. Aqueu descoptage es basat sus lei principis d'autonòmia dei comunautats autonòmas (compres financiera), de solidaritat entre lei diferentei comunautats e d'unitat politica e economica dau país. Es a dire que lei comunautats an una autonòmia locala importanta mai son obligadas de respectar divèrsei lèis nacionalas en matèria d'economia ò de politica. En particular, existís un fons nacionau per assegurar un equilibri financier entre lei comunautats gràcias a un sistèma de transferiment dei riquessas dei regions pus ricas vèrs lei pus pauras.

Lei drechs de cada comunautats pòdon variar car lo procès de creacion foguèt pas identic per totei lei comunautats. Per exemple, lo País Basc e Navarra an l'autonòmia financiera gràcias au mantenement dei cartas medievalas assegurant de poders particulars a aquelei regions. La creacion d'aquelei comunautats foguèt rapide après la fin dau franquisme per lei « nacionalitats istoricas » (Catalonha, Bascoat, Galícia) e lo drech foguèt estendut ais autrei regions espanhòlas que s'organizèron en comunautats entre 1979 e 1983.

Regardant l'organizacion intèrna, cada comunautats dèu adoptar un sistèma democratic. Sa basa es generalament un parlament que son nom varia segon l'endrech (Generalitat en Catalonha, Junta General en Astúrias...). Maugrat lei diferéncias entre regions, lei comunautats an generalament de competéncias per organizar son sistèma de santat e d'educacion, adoptar sa politica urbana, organizar una fòrça de polícia locala, adoptar un còde civiu regionau, definir de lengas oficialas suplementàrias. Lei domenis de l'estat centrau son lei relacions internacionalas, la defensa, l'administracion de la justícia, lo comèrci, lei legislacions criminala e economicas, leis afaires financiers generaus, la legislacion generala, la coordenacion generala dei politicas e lo dèute public.

Questions regionalistas e independentistas

Divèrsei formas de regionalisme existisson en Espanha. Revendican l'idèa qu'Espanha sigue un estat format d'unei nacions diferentas. Lei movements moderats defendon generalament aqueleis identitats localas sènsa contestar lo mantenement de l'unitat espanhòla. Lei movements pus radicaus defendon lo drech a l'autodeterminacion d'aquelei pòbles. Dins la practica, certanei movements mesclan lei doas tendàncias.

Aquelei movements son fòrts dins lei regions perifericas que formèron a passat temps d'estats independents ò autonòms e an gardat la sieuna lenga (Bascoat, Catalonha, Navarra, Galícia...). Pasmens, n'existís dins de regions istoricas dau reiaume de Castelha coma Andalosia. Dins dos cas, aquelei movements an una importància primordiala. Lo premier es Bascoat que foguèt marcat per la guèrra lònga (1958-2011) menada per lo movement armat ETA revendicant l'independéncia de la region. Lo segond es Catalonha qu'a decidit d'organizar un referendum sus son independéncia per la fin de 2014 maugrat l'oposicion dau govèrn centrau.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

Espanha participa ai principaleis organizacions internacionalas (ONU, OMC...) e regionalas (UE, OTAN...). Sa diplomacia es caracterizada per tres axes principaus que son la participacion a l'OTAN e ai liames transatlantics, lo desvolopament de relacions bònas amb lei país mediterranèus e lo renfòrçament dei liames amb lei país ispanofòns.

La participacion a l'OTAN e l'aliança amb leis Estats Units d'America son l'axe pus important de la diplomacia internacionala de Madrid. Ansin, lo govèrn espanhòu se representa coma un aliat fidèu de Washington e alinha generalament sa politica estrangiera sus aquela deis Estats Units (sostèn e participacion a la guèrra d'Iraq, participacion a aquela d'Afganistan... etc). Regardant lo renfòrçament dei relacions entre país mediterranèus, Espanha se concentra magerament sus Marròc que lei relacions son de còps marridas entre lei dos estats en causa de divèrsei questions deis enclavas de Ceuta e Melilla, de l'imigracion e de Sahara Occidentau. Enfin, pertocant lei liames amb Ispanoamerica, an un ròtle important dins leis afaires estrangiers espanhòus car son considerats coma un factor de desvolopament economic per lo país. Per aquò, doas politicas parallèlas son menadas per promòure e defendre la lenga espanhòla e encoratjar lei cambis economics.

En fòra dei questions frontalieras amb Marròc, existís tanben de territòris contestats amb Portugal. Lo premier regarda la sobeiranetat sus la comuna d'Olivença qu'es revendicada per Portugal mai administrada per Espanha. Pasmens, lei temptativas portuguesas per faire reconóisser sei drechs son gaire activas. Lo segond es pus important e regarda leis illas Selvagens, una archipèla situada dins leis illas Canàrias, que sa situacion es invèrsa. Son administradas per Portugal e revendicadas per Espanha. Entraïnèt cada annada l'intercepcion d'unei naviris per la marina portuguesa.

Fòrças armadas

Espanha fa partida de l'OTAN dempuei 1982 qu'es lo fondament de la defensa dau país. En 2012, lei fòrças armadas espanhòlas alinhavan 123 000 militars professionaus amb un budget de 6,3 miliards de dolars. Èran devesits entre de compausantas terrèstra (75 000 òmes), aeriana (20 000 òmes) e navala (21 000 òmes) equipadas d'armaments modèrnes. Lei principaus èran 327 carris de combat (Leopard II A4 e A6), mai de 2 100 veïculs blindats de combat, 192 pèças d'artilhariá pesuca, aperaquí 153 aeronaus de combat e 56 naviris (compres un naviri amfibí utilizat tanben coma pòrta-avions leugier, 2 naviris de transpòrt, 11 fregatas e 3 sosmarins).

Conflictes intèrnes

Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX e lo començament dau sègle XXI, Espanha conoguèt unei conflictes intèrnes d'intensitat bassa opausant lei govèrns centraus successius a de movements d'extrema drecha, d'extrema senèstra e independentistas. Lo pus important èra la Guèrra de Bascoat (1958-2011) que causèt la mòrt d'aperaquí un milièr de personas. S'acabèt en 2011 après la decision de l'organizacion indepentista basca ETA d'arrestar la lucha armada. Pasmens, n'existiguèt d'autrei en Catalonha (fins ais annadas 1990) e còntra lo movement maoista GRAPO (un centenau de tuats de 1975 a 2008).

Economia

Article detalhat: Economia d'Espanha.

Dempuei son intrada au sen de l'Union Europèa en 1986, Espanha es venguda un país desvolopat e la 5^a poissança economica de l'Union après Alemanha, França, lo Reiaume Unit e Itàlia amb un PIB egau a 1 352 miliards de dolars en 2012. En particular, conoguèt una creissença economica anuala d'aperaquí 3,8% sus lo periòde 1997-2007. Pasmens, entraïnèt tanben la formacion d'una bofiga especulativa fòrça importanta dins lo sector de la construccion immobiliària. La crisi financiera començada en 2008 causèt l'afondrament d'aqueu sector e d'unei partidas de l'economia espanhòla. En 2011, lo taus de caumatge agantèt 26% de la populacion activa e lo govèrn adoptèt divèrsei mesuras fòrça duras per restaurar sa competitivitat amb la disparicion ò la demenicion d'unei drechs sociaus.

Sector primari

Esquèma generau de l'agricultura espanhòla.

En 2012, lo sector primari representava 4,2% deis emplechs e 3,1% dau PIB. L'agricultura permet pas d'assegurar l'auto-suficiéncia alimentara dau país e dèu faciar una manca frequenta d'aiga, de tenements sovent pauc druds e d'altituds autas. Aquò entraïna la formacion de regions agricòlas — e de produccions — variadas. Lo nivèu de modernizacion dei tecnicas agricòlas presenta tanben de variacions importantas segon l'endrech.

Lei culturas principalas son l'òrdi (4^en reng mondiau), lo blat, lo gròs blat, la bleda-raba de sucre, la tartifla, lo vin (3^en), l'òli d'oliva (1^en), leis agrumes (1^èr exportator mondiau d'aranges, lei fruchs e leis èrbas, lo norigatge de pòrcs, d'ovins e de bovins. Una partida importanta d'aquelei produccions es destinada a l'exportacion vèrs leis autrei país de l'Union Europèa.

Espanha a tanben de ressorsas naturalas diversificadas mai generalament sota la forma de jaciments limitats ò gaire concentrats. Ansin, maugrat la preséncia d'un centenau de mineraus sus son territòri, solament 17 èran esplechats en 2009. Lei produccions principalas regardavan lo fèrre, lo coire, l'estam, lo plomb, lo mercuri, lo tungstèn, lo sau e la fluorita.

Sector segondari

Ressorsas naturalas e industria d'Espanha.

Lo sector segondari espanhòu representava en 2012 26,3% dau PIB nacionau e 24% deis emplechs. Tres regions principalas — Madrid, Catalonha e lo País Basc — ne'n gropavan la màger part. Aquela industria èra diversificada e desvolopada especialament dins lo tèxtil, la metallurgia, lo sector agroalimentari, la quimia, la construccion navala, la produccion automobila (5^en reng mondiau), la fabricacion de maquina otís, la produccion de materiaus de construccion, lo sector farmaceutic e l'equipament medicau.

Sector terciari

En 2012, lo sector terciari representava 70,7% dau PIB e 71,7% de la populacion activa. Es caracterizat per l'importància de l'administracion publica e dau sector toristic. D'efècte, Espanha es lo quatren país pus visita de la planeta amb mai de 55 milions de toristas anuaus. Aqueu sector representava 11% dau PIB e un motor economic major per tota l'economia dau país, especialament dins lei regions situadas lòng de la Mar Mediterranèa.

Cultura

Article detalhat: Cultura d'Espanha.

Arquitectura

L'arquitectura es un art fòrça present en Espanha. D'efècte, lei premiereis òbras arquitecturalas bastidas sus lo territòri de l'Espanha actuala apareguèron tre la Preïstòria (megalits) e l'Antiquitat anciana (construccions celticas e ibericas). La conquista punica puei romana entraïnèron un desvolopament important dei vilas (Emerita Augusta) e deis infrastructuras (pòrta-aiga de Segòvia).

Per la seguida, la conquista musulmana favorizèt lo desvolopament d'una arquitectura islamica caracterizada per la bastida de mosquetas (Granda Mosqueta de Còrdoa, Giralda de Sevilha...), de palais (Alhambra), de fortalessas, de tombas e d'infrastructuras urbanas (banhs publics...). D'aqueu temps, se desvolopèt au nòrd d'arts arquitecturaus d'origina crestiana (roman, gotic...) que foguèron influenciats per l'art islamic. Dins lei regions reconquistadas per lei reiaumes crestians, se desvolopèt donc l'estil mudejar marcat per l'utilizacion de tecnicas ò de materiaus de construccion musulmans per la bastida d'edificis crestians.

Après la fin de la Reconquista, se desvolopèt fins a la fin dau sègle XVIII leis arts de la Renaissença, lo periòde barròc (catedrala de Granada), l'arquitectura coloniala espanhòla e lo neoclassic (Musèu del Prado). Au sègle XIX, apareguèt divèrseis estils regionaus, especialament d'estils basats sus l'utilizacion de veire. Enfin, lo sègle XX foguèt dominat per lo modernisme catalan (Sagrada Familha de Gaudí) e l'arquitectura contemporanèa.

• 
  Sagrada Familha, Barcelona
• 
  Catedrala de Cuenca
• 
  Los Ostals Penjats, Cuenca
• 
  L'aqüeducte de Segòvia
• 
  Ajuntament de Madrid
• 
  Mérida
• 
  Saragossa
• 
  Toledo

Pintura e escultura

Espanha aguèt mai d'un pintor famós dempuei lo començament dau sègle XVII e lo país es un centre major d'aquel art amb d'artistas coma El Greco, Bartolomé Esteban Murillo, Diego Velázquez, Francisco Goya, Pablo Picasso, Salvador Dalí, Juan Gris, Joan Miró e Antoni Tàpies.

Literatura

Lo tèrme literatura espanhòla designa la literatura escricha en espanhòu. Pasmens, en Espanha, existís tanben a l'ora d'ara divèrsei literaturas escrichas dins d'autrei lengas coma lo catalan, lo basc ò lo galèc. Dins lei sègles precedents, existís tanben d'òbras escrichas dins de lengas ancianas ò ancianament parladas en Espanha coma lo latin ò l'arabi. Aquela literatura es un centre culturau major dempuei lei sègles XV e XVI e l'aparicion dau roman modèrne a l'inicitiava d'autors coma Miguel de Cervantes e son Don Quichòte.

Cinèma

Coma per lei domenis culturaus precedents, Espanha es un centre de remarca dau cinèma mondiau e europèu maugrat de dificultats importantas dins lo corrent dau periòde franquista que foguèt marcat per l'exil d'unei realizators. Dos realizators, Luis Buñuel e Pedro Almodóvar aguèron un ròtle important dins aqueu desvolopament amb d'actors venguts d'estelas mondialas coma Antonio Banderas ò Penélope Cruz

Bibliografia

• (es) Historia de España, La monarquia Isabelina, Juan Jose Abad, 1979, Círculo de Amigos de la Historia.
• (es) Historia del reinado de Felipe Segundo, rey de España (Tomo 1), D.Cayetano Rosell, 1856-1857, Establimento tipográfico de Mellado.
• (es) La España que conquistó al nuevo mundo, Rodolfo Puiggrós, 1974, Corregidor.
• (es) Historia General de España (Tomo 1) D.Iuan de Mariana, 1601, Pedro Rodriguez.

Ligams extèrnes

• America Espanhòla
• Casa Real de España
• El Tiempo