Albania
| Albania
Republika e Shqipërisë (albanés) | |
|---|---|
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
• Lengas reconegudas | |
Religion (2023)[1] | |
Gentilici Albanés, Albanesa | |
President Primièr ministre | |
• Totala 28 748 km² | |
• Aiga 4,7 % | |
• Totala (2023)[1] 2 402 113 ab. | |
• Densitat 83,6 ab./km² | |
+335 |
Albania (Shqipëria en albanés), oficialament la Republica d'Albania (Republika e Shqipërisë en albanés), es un estat sobeiran de l'Euròpa Meridionala dins los Balcans. Confronta los estats de Montenegro, Kosova, Macedònia del Nòrd e Grècia. Es en riba de la mar Mediterranèa (mar Ioniana e mar Adriatica).
Sa capitala es Tirana e lo gentilici es albanés -esa.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Geografia fisica e idrologia
[modificar | Modificar lo còdi]Albania a un territòri de 28 748 km² qu'es dominat per de relèus montanhós. Sa cima pus auta es lo mont Korab (2 753 m) que se situa lòng de la frontiera amb la Macedònia dau Nòrd. Pasmens, mai d'una montanha albanesa passa 2 000 m d'altitud, çò que complica fòrça lei comunicacions dins lei regions interioras. Lo rèsta dau país es format de plans litoraus d'origina alluviala, mai aquelei terrens son pauc favorables a l'agricultura de l'alternància frequenta entre inondacions e secaressas. Lei zònas pus drudas se tròban donc dins de regions d'altitud mejana coma lo relarg dau lac d'Ohrid.
L'idrologia es marcada per la preséncia de tres lacs importants e per lei rius que leis alimentan ò lei vuejan. Pasmens, toteis aquelei lacs se situan en partida sus lo territòri dei país vesins d'Albania. Au nòrd-oèst, lo lac Skadar es ansin partejat amb Montenegro e a l'èst, lo lac d'Ohrid es partejat amb Macedònia e lo lac Prespa amb Macedònia e Grècia. Lo lac d'Ohrid a la particularitat d'èsser un dei lacs pus vièlhs dau monde e d'assostar una fauna e una flòra compausada de plusors espècias endemicas (compres d'espècias « fossilas »). Lo fluvi principau d'Albania es lo Drin (335 km) qu'es lo resultat de la fusion dau Drin Blanc e dau Drin Negre. Es important per l'economia dau país en causa de sa produccion idroelectrica.
Clima
[modificar | Modificar lo còdi]En causa de sa posicion, Albania a un clima mai que mai de tipe mediterranèu. Pasmens, lo país se situa dins de circulacions d'aire umide. Reçaup ansin de precipitacions importantas, aperaquí 1 000 a 1 500 mm cada an. Mai lei pluejas son sustot concentradas durant l'ivèrn e entraïnan sovent de vengudas deis aigas. Dins lei regions interioras, l'altitud transforma pauc a cha pauc lo caractèr mediterranèu dau clima. La màger part dei zònas montanhosas an donc un clima de tipe continentau ò montanhard.
Demografia
[modificar | Modificar lo còdi]En 2018, la populacion albanesa èra compausada de 3,029 milions d'abitants. Es globalament en demenicion dempuei la fin dau regime comunista en causa d'una emigracion importanta e de la fin de la politica natalista. Èra concentrada dins l'aglomeracion de Tirana que passava lo milion d'abitants. Lo rèsta èra dispersada dins lei zònas ruralas car lo taus d'urbanizacion èra de 56 %. Dempuei la fin dau periòde comunista, lei recensaments demandan plus l'origina etnica deis estatjants, mai la populacion es supausada fòrça omogenèa (de 80 a 85 % d'Albanés). Cinc minoritats etnicas son reconoissudas : Grècs, Macedonians, Montenegrins, Aromans e Ròms. Lei tres premierei vivon principalament dins de regions frontalieras. Lei doas darrierei son pus dispersadas.
Religions
[modificar | Modificar lo còdi]Albania es un país de tradicion musulmana en causa de la conversion de la màger part de la populacion a l'islam durant lo periòde otoman. En 2011, 56,7 % de la populacion se revendicava d'aquela religion. Una minoritat crestiana s'es mantenguda. Lei catolics formavan ansin 10 % deis abitants e leis ortodòxs 6,8 %. Enfin, eiretatge dau comunisme, lo nombre d'atèus e de personas se declarant sensa religion èra pas negligible (26,5 %).
Lengas
[modificar | Modificar lo còdi]L'albanés es la lenga oficiala dau país e la lenga mairala d'au mens 89 % de la populacion (en 2011). Leis autrei lengas parladas dins la vida vidanta son lo macedonian (5,9 %), lo grèc (3,3 %), l'aroman (0,4 %) e lo romani (0,2 %). L'anglés, l'italian, lo turc e l'alemand son lei lengas estrangieras pus parladas. En particular, una part importanta de la populacion regarda la television italiana. Lo turc èra la lenga deis elèits e es encara conoissut per leis ancians e l'alemand es parlada per fòrça emigrats. L'anglés es important dins lo sector toristic.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]L'origina deis Albanés
[modificar | Modificar lo còdi]L'origina dau pòble albanés es fòrça mau coneguda. Locutor d'una lenga indoeuropèa isolada, es benlèu eissit dau pòble illirian que viviá en Albania dins lo corrent de l'Antiquitat. Pasmens, aquela ipotèsi demòra contestada per mai d'un istorian. Lo nom « Albania » eu meteis es d'origina desconeguda. Utilizat per lo premier per Ptolemèu au sègle II, sembla pus vièlh que lo pòble albanés que foguèt mencionat per lo premier còp au sègle XI. De mai, a ges de liame amb lo tèrme « Shqipëria » (« lo País deis Aglas » en occitan) que designa Albania en albanés.
La region foguèt conquistada en 168 av. JC per Roma que voliá i eliminar la poissança navala deis Illirians venguda una menaça per lo comèrci maritim italian. Lei Romans ne gardèron lo contraròtle fins au sègle IV. A partir d'aqueu periòde, se la region fasiá nominalament partida de l'Empèri Bizantin, foguèt sovent tenguda per de pòbles nomadas en transit vèrs d'autrei regions europèas. Au sègle IX, passèt sota contraròtle bulgara avans d'èsser tornada conquistar per lei Bizantins au sègle XI. En 1272, Carles d'Anjau se proclamèt rèi d'Albania e assaièt sensa succès de conquistar lo país. Puei, durant lo rèine de Stepan Dusan (1331-1355), Albania foguèt integrada au sen de Serbia.
Pasmens, a la fin dau sègle XIV, la desfacha sèrba de Kosova (1389) entraïnèt lo reculament de la poissança sèrba vèrs lo nòrd e expausèt Albania ais atacas dei Turcs Otomans. Un senhor locau dich Gjergj Kastriot Skanderbeg menèt la resisténcia a partir de 1443. Sostengut per la papautat e Venècia, enregistrèt una tiera de victòrias còntra lei Turcs que lo reconoguèron senhor d'Albania en 1461. Pasmens, après sa mòrt, sei successors foguèron finalament vencuts en 1478 (sètge de Shkodër) e Albania passèt sota dominacion otomana. Aquò entraïnèt l'exili de mai d'un Albanés e foguèt a l'origina dei comunautats albanesas que se tròban totjorn a l'ora d'ara dins lei Balcans ò en Itàlia.
Lo periòde otoman
[modificar | Modificar lo còdi]Leis Otomans gardèron lo contraròtle d'Albania de 1478 a 1913. I aguèron una influéncia importanta car la màger part de la populacion se convertiguèt a l'islam. De mai, lo sistèma turc favorizèt la division de la societat albanesa entre doas entitats distintas. Dins lei plans agricòlas, se formèt una societat centrada sus lei tenements de grands proprietaris otomans mentre que dins lei montanhas, lei tribüs gardèron son autonòmia e son organizacion tradicionala.
A partir dau sègle XVIII, aprofichant lo declin dau poder centrau, plusors senhors locaus venguèron de facto independents. En particular, en 1757, Mehmet Bushati l'Ancian prenguèt Shkodër e formèt un pachalik que demorèt mai ò mens independent fins a 1796. La restauracion de l'autoritat de Constantinòble sus la region foguèt malaisada e entraïnèt d'insureccions recurrentas. Aquò favorizèt pauc a pauc l'emergéncia d'un sentiment nacionau albanés a l'iniciativa de quauqueis intellectuaus coma Girolama da Rada que publiquèron d'òbras literàrias en albanés.
A partir deis annadas 1870, aqueu movement aviá agantat seis objectius e en 1881, un govèrn provisòri albanés foguèt proclamat necessitant una intervencion armada otomana per lo sometre. En 1908, lei Jovei Turcs assaièron de desarmar la populacion entraïnant una revòuta generala en 1910. En 1912, leis insurgents tenián la màger part dau país e Ismail Qemali aprofichèt la crisi balcanica de 1912-1913 per proclamar l'independéncia d'Albania.
L'independéncia
[modificar | Modificar lo còdi]La formacion caotica dau Reiaume d'Albania
[modificar | Modificar lo còdi]La formacion d'un estat albanés estable foguèt lònga e caotica e entraïnèt lo desvolopament de l'influéncia italiana dins lo país. D'efèct, après la proclamacion de l'independéncia lo 28 de novembre de 1912 a Vlorë, Ismail Qemali formèt un govèrn per negociar la reconóissença d'Albania per la comunautat internacionala. Aquò capitèt mai lo traçat dei frontieras laissèt divèrsei populacions albanesas en Montenegro, en Grècia e en Serbia. De mai, un prince alemand foguèt impausat per lei poissanças europèas. Tre març de 1914, aviá perdut lo contraròtle dau país en causa d'una insureccion musulmana dins lo nòrd e d'una revòuta pro-grèga dins lo sud.
Durant la Premiera Guèrra Mondiala, l'Entenduda respectèt pas la neutralitat d'Albania. En 1915, l'armada e lo pòble sèrbe utilizèron lo territòri albanés pendent sa retirada d'ivèrn vèrs la mar. Puei, l'annada seguenta, de tropas francesas e italianas desbarquèron dins lei regions meridionalas per i restablir un frònt balcanic. Aquò permetèt ais Italians d'annexar l'illa de Saseno. Pasmens, Albania capitèt d'obtenir l'evacuacion de son territòri en 1920 e de venir membre de la Societat dei Nacions en 1921.
La meteissa annada, d'eleccions donèron lo poder a Ahmet Zogu. Fòrça autoritari, sei metòdes de govèrn entraïnèron una insureccion en 1924. Venceire dei combats, proclamèt una republica e comencèt de se raprochar de l'Itàlia faissista. En 1928, restaurèt la monarquia e se proclamèt rèi sota lo nom de Zog Ièr. Modernizèt lo país gràcias a l'adopcion d'un còdi civiu, d'un còdi penau, d'un programa de construccion d'infrastructuras, dau sufragi universau ò de mesuras per eliminar la feudalitat. Pasmens, aquela politica necessitèt un sostèn financier italian important e Albania passèt ansin pauc a pauc sota lo contraròtle d'Itàlia.
La Segonda Guèrra Mondiala
[modificar | Modificar lo còdi]Albania foguèt atacada e ocupada per Itàlia en abriu de 1939 quauquei mes avans l'invasion de Polonha. Zog Ièr deguèt s'exilar e lo rèi d'Itàlia venguèt tanben rèi d'Albania. Benito Mussolini considerava la conquista d'Albania coma la premiera etapa de la restauracion de l'Empèri Roman. Assaièt donc d'aprofichar lei revendicacions territòrialas albanesas per atacar lei país vesins. Pasmens, sa guèrra còntra Grècia foguèt una revirada e una intervencion alemanda foguèt necessària per vencre leis estats balcanics ostils a l'Axe.
Pasmens, leis Italians foguèron rapidament combatuts per una guerilha comunista poderosa dirigida per Enver Hoxha. En 1943, leis Alemands ocupèron lo país après la capitulacion italiana. Sostenguts per de nacionalistas e de monarquistas albanés, menèron una campanha saunosa còntra lei comunistas mai deguèron abandonar la region en 1944 après la rompedura dau frònt sovietic (operacion Bagration). Una guèrra civila opausèt alora lei tropas de Hoxha ai auxiliaris alemands. S'acabèt en novembre de 1944 amb una victòria comunista.
Lo periòde d'Enver Hoxha
[modificar | Modificar lo còdi]Enver Hoxha dirigiguèt lo país de 1948 a sa mòrt en 1985. Après un periòde de luchas politicas còntra lei partisans de Koçi Xoxe, favorables a un raprochament amb Tito, la rompedura entre l'URSS e Iogoslavia li permetèt d'eliminar sei rivaus e de prendre lo poder. Puei, instaurèt un regime de terror sostengut per una polícia politica eficaça e brutala (la Sigurimi). Refusant la destabilinizacion, rompèt amb lei Sovietics en 1961 e amb lei Chinés en 1978. Aquò entraïnèt un isolament quasi totau dau país e una tiera de dificultats economicas.
En 1985, Hoxha foguèt remplaçat per Ramiz Alia que deguèt liberalizar lo regime a la fin de la Guèrra Freja. En març de 1991, lei comunistas ganhèron d'eleccions generalas mai la multiplicacion dei movements d'oposicion entraïnèt l'organizacion d'eleccions novèlas un an pus tard. Veguèron la victòria dau sociau-democrata Sali Berisha e la fin dau regime comunista.
Albania dempuei 1992
[modificar | Modificar lo còdi]Dempuei 1992, Albania conoís una democratizacion malaisada e de dificultats economicas recurrentas qu'entraïnan de trèbols e favorizan lo desvolopament d'una criminalitat organizada poderosa. D'efèct, se après la fin dau periòde comunista, la situacion economica se melhorèt gràcias ai revenguts eissits de la diaspòra albanesa, una victòria fraudulosa dei democratas ais eleccions de 1996 entraïnèt una crisi politica amb lei socialistas. En genier de 1997, la tension foguèt agravada per la crisi economica d'aquela annada e d'esmogudas importantas aguèron luòc dins lei vilas principalas. L'armada refusèt de combatre lei manifestacions, se fragmentèt e perdiguèt la màger part de son armament que foguèt dispersat au sen de la populacion e dei màfias localas. Ansin, en abriu de 1997, una fòrça internacionala dirigida per Itàlia foguèt creada per lei Nacions unidas per restablir l'òrdre dins lo país. Aquò permetèt lo remplaçament de Sali Berisha per lo socialista (èx-comunista) Rexhep Mejdani qu'assaièt de tornar establir un regime legau menaçat per leis armas tengudas per leis abitants.
En 1998-1999, la Guèrra de Kosova entraïnèt una destabilizacion novèla d'Albania amb l'arribada de centenaus de miliers de refugiats e l'utilizacion de son territòri per leis armadas de l'OTAN en guèrra còntra Serbia. De mai, lei socialistas se devesiguèron entre elei e un periòde d'instabilitat politica comencèt e durèt fins a l'eleccion d'una personalitat neutra a la presidéncia en 2002. En 2006, d'acòrds d'estabilizacion economica foguèron signats amb l'Union Europèa per Sali Berisha, Premier Ministre de 2005 a 2013. Pasmens, lo país dèu totjorn faciar de dificultats considerablas en causa d'una manca d'infrastructuras, d'una corrupcion generalizada, de l'existéncia de màfias poderosas e de l'emigracion de seis elèits.
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Albania es una republica parlamentària democratica representativa, que lo Primièr Ministre es a travèrs d'el lo cap de govèrn. Lo poder executiu es exercit pel govèrn. Lo poder legislatiu li es conferit al parlament, nomenat l'Assemblada d'Albania (Kuvendi e Republikës së Shqipërisë).
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]Albania es lo país ont persistiguèt lo mai lo regim comunista d'economia centralizada e estatizada d'Euròpa tota. L'economia i es basada mai que mai sus l'agricultura e las minas, amb de grandas centralas siderurgicas, un escàs comèrci exterior e d'infrastructuras absoludament insufisentas, e las timidas reformas iniciadas en 1985 desboquèron sus un reajustament economic dificil dins lo decenni de 1990.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Literatura
[modificar | Modificar lo còdi]La literatura albanesa existís dempuei la fin de l'Edat Mejana. Es la literatura de totei leis albanofòns, mai Albania ne'n demòra lo centre. La literatura anciana es d'origina crestiana e èra largament compausada de libres religiós. Après la conquista otomana, predominèt puslèu un movement poetic profan que foguèt remplaçat, durant lo sègle XIX, per de corrents pus modèrnes e pus nacionalistas. Lo pus famós es la liga de Prizren que se formèt en 1878. Pendent lo periòde comunista, la literatura nacionala adoptèt lo realisme socalista e lei tematicas nacionalistas dau regime d'Enver Hoxha. Enfin, dempuei la fin de la dictatura, la literatura es venguda pus diversificada amb un premier grop d'autors (Ismail Kadara...) aguent escrich d'òbras lirics ò metaforicas e un segond grop (Fatos Kongoli, Ornela Vorpsi, Ylljet Alicka, [[Valdete Antoni], Besnik Mustafaj...) que s'interèssa puslèu ai consequéncias socialas e psicologicas dau regime comunista e de la transicion vèrs lo capitalisme.
Musica
[modificar | Modificar lo còdi]La musica albanesa tradicionala e folclorica es constituïda d'una basa arcaïca relativament anciana e per d'influéncias otomanas, persanas, aràbias, grègas e eslavas. Es encara relativament viva dins lo país car foguèt sostenguda per lo regime comunista. La musica tradicionala es compausada de cants istorics (këngë historike), de cants epics (këngë legjendare), de cants lirics (këngë lirike) e de cants eroïcs de partisans (kënge trimas). Aquelei cants son generalament polifonics e construchs per començar amb un ritme lent qu'accelèra pauc a cha pauc.
Cinèma
[modificar | Modificar lo còdi]Lo cinèma foguèt introduch en Albania tre 1897 e lei salas de projeccion se multipliquèron dins lei vilas a partir deis ans 1920. Durant l'ocupacion italiana e lo regime comunista, venguèt un otís de propaganda au servici dau poder, çò que permetèt la creacion d'estúdios estructurats coma Shqipëria e Re fondat en 1952. Lei films dau periòde, sovent filmats amb una ajuda sovietica avans la rompedura entre Moscòu e Tirana, presentavan d'istòrias de partisans ò lei progrès dau país. Pasmens, èran pas unicament d'òbras de propaganda caricaturalas coma va mòstra lo succès d'un film albanosovietica au Festenal de Canas en 1954. Aquela particularitat perdurèt fins a la fin de la Guèrra Freja e de films albanés reçaupèron ansin de còps d'acuelhs favorables dins de país occidentaus. En parallèl, amb l'autarquia creissenta dau país, lo nombre de films aumentèt per s'estabilizar entre 20 e 40 sortidas annualas.
En crisi après la mòrt d'Enver Hoxha, aqueu sistèma se fragmentèt dins leis ans 1990 en causa de la vetustat dei salas albanesas e de la disparicion deis estúdios nacionaus. Lo nombre de films a ansin considerablament demenit e lo renovelament es complicat en causa de l'estaca d'una partida de la populacion ai films ancians. De mai, lo finançament dei films es desenant dependent de l'ajuda internacionala. Pasmens, quauquei films albanés contunian de reçaupre d'acuelhs critics favorables dins lo monde.
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ 1,0 et 1,1 «Censi i Popullsisë dhe Banesave në Shqipëri 2023: Rezultatet Kryesore – Albania Recensament de la populacion e dels menatges (2023): resultats principals» (PDF). Instituti i Statistikës (INSTAT), 2024.
