Timòr Èst
| Repúblika Demokrátika Timor-Leste (tet) República Democrática de Timor-Leste (pt)  | |
 | |
| Imne | Pátria (ca)  |
|---|---|
| | |
| Nom oficial | Timor-Leste (pt) |
| Administracion | |
| Capitala | Dili |
| Lenga oficiala | Portugués lenga tétun |
| Politica | |
| Forma de govèrn | Sistèma semipresidencial, republica e Estat unitari |
| • President | José Ramos-Horta |
| • Primièr ministre | Xanana Gusmão (2023–) |
| Geografia | |
.svg)  | |
| 8° 58′ 00″ S, 125° 45′ 00″ E | |
| Superfícia | 14 918,72 km² |
| Punt mai bas | mar de Timòr (0 m) |
| Punt culminant | Tatamailau (2 963 m) |
| Fus orari | UTC+09:00 Asia/Dili [1] |
| Demografia | |
| • Totala | 1 243 235[2] ab. (2017 ) |
| • Densitat | 83,33 ab./km² |
| Gentilici | timorés, timoresa |
| Economia | |
| Moneda | dolar american |
| Autras informacions | |
| Indicatiu telefonic | +670 |
| Domeni Internet | .tl |
| Sit web | timor-leste.gov.tl… |
Timòr Èst (en tetum: Timór Lorosa'e; en portugués: Timor-Leste), oficialament la Republica Democratica de Timòr Èst,[3] es un estat d'Asia del Sud-Èst, situat dins la part orientala de l'illa omonima. La capitala n'es Dili.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]
Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !Lo periòde portugués
[modificar | Modificar lo còdi]
Se la mitat orientala de Timòr es poblada per d'èssers umans dempuei au mens 42 000 ans (bauma de Jerimalai), son istòria es mau coneguda avans l'arribada dei Portugués, interessats per la fusta de sandau, en 1520. Prenguèron oficialament lo contraròtle de l'illa en 1596 mai se turtèron ai Neerlandés fins a un acòrd de partiment signat en 1859. Aqueu tractat laissava la mitat occidentala entre lei mans dei País Bas e la partida orientala sota contraròtle portugués. Pasmens, en causa de son alunchament e sa talha pichona, Portugau s'interessèt gaire a sa colonia durant lo sègle XX.
En genier de 1942, lei Japonés desbarquèron sus l'illa. En despiech de la neutralitat de Lisbona, n'ataquèron lei doas mitats. De combats saunós (aperaquí 50 000 civius tuats) s'acabèron en febrier de 1943 per una victòria japonesa. En 1945, Portugau tornèt prendre lo contraròtle dau Timòr Orientau. Après son independéncia, Indonesia, que se considerava coma l'estat successor deis Índias Neerlandesas, revendiquèt pas lo Timòr Orientau. Lisbona ne gardèt donc lo contraròtle fins a 1975 quand lo país donèt l'independéncia a sei colonias après la Revolucion dei Garòfles.
Lo periòde indonesian
[modificar | Modificar lo còdi]Lo procès d'independéncia foguèt marcat per de violéncias (460 mòrts) entre moderats, desirós de mantenir de liames ambé Portugau, e independentistas radicaus gropant au sen dau Frònt revolucionari per l'independéncia dau Timòr Orientau (Fretilin). En novembre de 1975, lo Fretilin prenguèt l'avantatge sus sei rivaus e proclamèt l'independéncia lo 28. Tre lo 7 de decembre seguent, Indonesia decidèt d'envaïr l'anciana colonia que venguèt oficialament una província indonesiana. Pasmens, l'ONU refusèt de reconóisser l'annexion.
Lo Fretilin resistiguèt militarament fins a 1988 e foguèt batut a l'eissida d'operacions murtrieras que causèron la mòrt d'au mens 200 000 abitants. Lo movement contunièt alora de luchar au nivèu politic maugrat l'arrestacion de son cap, José Alexandre Gusmão, en 1992. Sièis ans pus tard, après la casuda dau regime de Suharto, Indonesia acceptèt l'organizacion d'un referendum sus l'independéncia organizat per lei Nacions Unidas. En despiech d'operacions de terror (1 400 mòrts) organizadas per de soudats e de paramilitars indonesians, la populacion votèt en favor de l'independéncia que foguèt reconeguda per Jakarta en octòbre de 1999.
L'independéncia
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'independéncia, l'ONU creèt una administracion provisòria per dirigir e organizar lo país. Una fòrça internacionala foguèt tanben creada per assegurar l'òrdre e protegir leis abitants còntra leis exaccions dei paramilitars proindonesians. En 2000, un Conseu Nacionau (CN) foguèt creat e presidit per Gusmão. L'annada seguenta, leis premiereis eleccions foguèron organizadas per lo CN e lei Nacions Unidas. Permetèron de formar una assemblada constituenta.
Après l'adopcion d'una constitucion en febrier de 2002, lo Timòr Orientau venguèt totalament sobeiran lo 20 de mai seguent e Gusmão foguèt elegit a la presidéncia. I demorèt fins a 2007 avans de laissar la plaça e de venir Premier Ministre de 2007 a 2015. En despiech dei chaples de l'ocupacion, lei relacions se normalizèron rapidament amb Indonesia. En revènge, divèrsei desacòrdis frontaliers opausan lo Timòr Orientau a Austràlia. L'enjòc n'es lo contraròtle de jaciments d'idrocarburs que una fònt de revenguts importanta per lo desvolopament futur dei Timorés.
En parallèl, la situacion interiora e la democracia demorèron fragilas en despiech dau respèct deis institucions per lei partits principaus. En 2006, la decision dau Premier Ministre Mari Alkatiri de licenciar la mitat de l'armada entraïnèt d'esmogudas grèvas e lo president demandèt lo retorn d'una fòrça internacionala per mantenir la patz. Puei, en 2008, d'atemptats foguèron organizats còntra José Alexandre Gusmão e son successor a la presidéncia José Ramos-Horta. Dins aquò, après aqueleis eveniments, la situacion se melhorèt pauc a pauc e lei fòrças estrangieras se retirèron tornarmai en 2012. La meteissa, dos escrutinhs se debanèron sensa problema.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Articles connèxes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ URL de la referéncia: https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia.
- ↑ «Basa de donadas de la Banca Mondiala». Banca Mondiala. [Consulta: 8 d'abril de 2019]
- ↑ Nacions Unidas. «UNGEGN List of Country Names», 17 de julhet de 2017.
