Cambòtja

Cambòtja ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea
Estat
Bandièra Escut d'armas
Capitala e ciutat mai granda Phnom Penh 12° 30′ N, 105° 00′ E
Forma de govèrn Monarquia constitucionala
Rei Primièr Ministre Norodom Sihamoni Hun Manet
Independéncia de França
Data lo 9 de novembre de 1953
• Totala 181 040 km²
• Aiga 2,5 % %
• Totala (2014) 15 458 332 ab.
• Densitat 81.8 ab./km²
Indicatiu telefonic 855
Fus orari +7
Domeni internet .kh

Cambòtja (/cam'bɔdʒɑ, -dʒa/; en khmer: កម្ពុជា; transcripcion: Kâmpŭchéa, prononciat [ˌkæmpuˈtʃiːə]), oficialament lo Reialme de Cambòtja (en khmer: ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា; transcripcion: Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea), es un país d'Asia del Sud-Èst amb una populacion d'aperaquí 13 000 000 personas.

Confronta Tailàndia a l'oèst nòrd-oèst, Laos al nòrd-èst, e Vietnam a l'èst. Al sud de Cambòtja se trapa lo Golf de Tailàndia. La geografia de Cambòtja es dominada per Mekong («lo grand flum») e pel Tonlé Sap.

La capitala nes Phnom Penh e lo gentilici es cambotjan -a (o khmer).

Cambòtja es l'estat que succediguèt al poderós Empèri Khmer indó e bodista que regnèt sus la màger part de la peninsula Indochinesa entre los sègles XI e XIV.

Istòria

Article detalhat: Istòria de Cambòtja.

De la Preïstòria a la colonizacion francesa

De la Preïstòria au reiaume de Chenla

Indochina durant lo sègle V

La Preïstòria de Cambòtja es fòrça mau coneguda mai foguèt probablament poblada per Homo sapiens i a aperaquí 40 000 ans. Vèrs 3 000 av. JC, de populacions de austroasiatics, lei rèires dei Mons, vengudas dau sud de la China actuala s'installèron dins la region. Subiguèron l'influéncia de la cultura indiana (lenga, escritura... etc.) a partir dau sègle I ap. JC gràcias a de contactes ambé de marins e de marchands. Aquò entraïnèt la formacion d'un reiaume dich Funan, dominat per lei Mons, que durèt fins au sègle VII.

Lei Khmers son un pòble aparentat ai Mons que fondèt lo reiaume de Chenla situat aproximativament sus lo territòri dau Cambòtja actuau. Inicialament vassau de Funan, Chenla ne'n venguèt independent dins lo corrent dau sègle VI e lo conquistèt vèrs 650. Au sègle VIII, de trèbols intèrnes entraïnèron sa division entre dos reiaumes puei entre cinc principats. Politicament fragmentats, aqueleis estats deguèron acceptar la senhoriá de Java.

L'Empèri Khmer

Empèri Khmer dins lo corrent dau sègle XII.

Dau sègle IX au sègle XV, Cambòtja venguèt lo còr de l'Empèri Khmer e un dei reiaumes pus poderós dau Sud-Èst Asiatic. Foguèt fondat per Jayavarman II (802-850), prince khmer educat en Java, que se proclamèt rèi e restaurèt l'unitat dau pòble khmer. Son rèine foguèt marcat per un important programa de construccions, la restauracion dau culte dau dieu-rèi basat sus l'indoïsme e la creacion d'un estat centralizat sostengut per una burocracia.

Sei successors contunièron sa politica e fondèron Angkor a la fin dau sègle IX. Au sègle XI, l'Empèri Khmer dominava lo sud d'Indochina fins au bacin de Mekong e a l'istme de Kra. Agantèt son apogèu pendent lo rèine de Suryavarman II (1113-1150), que foguèt a l'origina de la bastida dau temple d'Angkor Vat. Puei, sota Jayavarnam VII (1181-1219), lei Khmers ocupèron Champa e bastiguèron Angkor Thom que venguèt la novèla capitala de l'Empèri.

Pasmens, l'amplor dei despensas dau rèine de Jayavarnam VII èra tròp importanta per lei ressorsas de Cambòtja. Aquò entraïnèt lo declin de l'Empèri que foguèt agravat per l'aparicion d'una menaça militara tai au nòrd-oèst. En 1219, fondèron lo Reiaume de Sukhotai. Vèrs aquela annada, l'armada khmer foguèt tanben obligada d'abandonar Champa. En parallèl d'aqueleis evolucions, lo bodisme theravada faguèt son aparicion dins lo país.

Periòde de dominacion siamés e vietnamian

En 1350, lei Tais fondèron lo reiaume de Siam que venguèt una poissança majora a l'oèst de Cambòtja mentre que lòng de la frontiera orientala, Vietnam renforcèt tanben pauc a pauc son poder. Ansin, fins au sègle XIX, lei Khmers passèron sota l'influéncia de sei dos vesins.

Aquò comencèt ambé lo pilhatge d'Angkor per lei Siamés. I destruguèron lei sistèmas d'aigatge causant de degalhs grèus a l'agricultura khmer. En 1431, après una destruccion novèla d'Angkor, la capitala foguèt transferida a Phnom Penh qu'èra pus alunchada dau territòri tai. Pasmens, aquò permetèt ai Siamés d'annexar certanei províncias occidentalas de Cambòtja. En parallèl, lei Chams menacèron mai d'un còp lo deltà de Mekong.

Durant lo rèine d'Ang Chan (1516-1566), Cambòtja conoguèt un periòde de redreiçament gràcias ai dificultats militaras dei Siamés menaçats per lei Birmans. Fondèt una capitala novèla a Lovek e infligiguèt una desfacha dura ai Siamés a la batalha de Siem Reap en 1564. Pasmens, aqueu periòde s'acabèt en 1594 ambé la desfacha dei Birmans e la presa de Lovek per lo rèi siamés Naresuen. Siam impausèt alora sa senhoriá ai Khmers.

Chey Chetta II (1613-1628) restaurèt l'independéncia dau país e fondèt una capitala novèla installada a Oudong. Pasmens, per faciar la repòsta siamesa en 1623, deguèt s'aliar a la dinastia vietnamiana dei Nguyen. Obtenguèt son ajuda mai deguèt en cambi permetre l'installacion de colons vietnamians dins la region de Saigon. Coma après sa mòrt, sei successors se devesiguèron e demandèron l'ajuda dei Siamés ò dei Nguyen, aquò entraïnèt un caòs politic important en Cambòtja e permetèt ai Nguyen de conquistar lo litorau sud-èst (Cochinchina). A l'oèst, lei Siamés aprofichèron la situacion per annexar lei províncias de Battambang e de Siem Reap, compres Angkor.

En 1812, la situacion s'agravèt encara quand lo rèi Ang Chan II (1806-1837) se reconoguèt vassau de Vietnam. D'efèct, aquò entraïnèt una invasion dau país. Un an pus tard, una còntra-ofensiva vietnamiana permetèt de tornar conquistar lo sud e la capitala mai lei Siamés capitèron de se mantenir dins lo nòrd dau territòri khmer. Siamés e Vietnamians trobèron alora un acòrd per mantenir sei posicions. Puei, en 1841, lei Vietnamians decidèron d'annexar sa partida entraïnant una revòuta generala dei Khmers en 1845 que foguèt reprimida per lei Siamés. Après aquela insureccion, lei dos país trobèron un acòrd e Cambòtja venguèt un protectorat comun.

Lo periòde coloniau

Lo protectorat francés

Organizacion territòriala de l'Indochina Francesa

Interessats tre leis annadas 1840 per Indochina, lei Francés aprofichèron lei dificultats intèrnas de China per establir un protectorat sus la region. D'efèct, l'endrech interessava la marina e lei missions francesas dempuei la premiera mitat dau sègle XIX. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1840-1850, missions e demonstracions de fòrça — generalament per liberar de missionaris arrestats per leis autoritats vietnamianas — se succediguèron fins a la conquista de Saigon en 1859. Puei, entre 1862 e 1867, l'emperaire Tu Duc deguèt abandonar Cochinchina ai Francés. L'ensems venguèt una colonia.

En Cambòtja, aquò creèt una situacion novèla car, se Siam tornèt afirmar sa senhoriá sus lo país, França prepausèt en 1863 son protectorat au rèi Norodom qu'acceptèt. Incapable de s'opausar a la poissança militara francesa, Siam deguèt renonciar a sei revendicacions en 1867. De son caire, Norodom assaièt d'aprofichar la preséncia francesa per modernizar son reiaume. Capitèt de desplaçar la capitala a Phnom Penh mai seis autrei reformas se turtèron au conservatisme de l'aristocracia.

En 1884, aqueu blocatge politic entraïnèt una intervencion dirècte dei Francés que placèron de facto lo protectorat sota la direccion de foncionaris francés. En 1887, Cambòtja foguèt integrat au sen de l'Indochina Francesa. Pasmens, aquò li permetèt de tornar trobar sei frontieras ancianas car Siam deguèt restituir entre 1904 e 1907 totei lei territòris khmers annexats dempuei 1795. Per lo rèsta, l'esplecha coloniala foguèt limitada car lo país aviá pauc de ressorsas susceptiblas d'interessar la metropòli. Ansin, lei projèctes d'infrastructuras foguèron rars, l'administracion subretot fisada a de foncionaris vietnamians e lo contraròtle dau comèrci laissat a de marchands chinés. La formacion d'una elèit khmer occidentalizada foguèt lònga e foguèt pas una realitat avans leis annadas 1930.

L'independéncia

En 1940, après la desfacha francesa còntra Alemanha, Japon aprofichèt la situacion per ocupar l'Indochina Francesa ambé l'acòrd de Vichy. La preséncia japonesa entraïnèt la retrocession a Tailàndia dei territòris frontaliers annexats entre 1904 e 1907. Causèt tanben l'emergéncia de sentiments autonomistas e independentistas. Enfin, lei Japonés obliguèron en 1945 lo rèi Norodom Sihanouk de proclamar l'independéncia.

A son retorn dins la region en 1945-1946, lei Francés deguèron tenir còmpte dau movement nacionalista khmer. Arrestèron ansin Song Ngoc Thanh, cap important dei movements independentistas, mai donèron una autonòmia intèrna au país tre 1946. Foguèt renfòrçada en 1949 fins a l'obtencion de l'independéncia totala en 1954 a l'eissida de la Conferéncia de Genèva. Intrèt a l'ONU l'annada seguenta.

Lo Cambòtja independent

Lo periòde Sihanouk

Cap de Cambòtja dempuei 1952, Sihanouk dominèt la vida politica dau país fins a 1970. En 1955, abdiquèt au profiech de son paire, Suramarit, per poder se consacrar a una carriera politica enebida per son estatut de rèi. Fondèt lo Sangkum que ganhèt leis eleccions de 1955. Proclamèt la neutralitat de Cambòtja en 1957 e assaièt de tenir una politica d'equilibri entre lei dos blòts. Ansin, tre 1956, se raprochèt de China. Vengut « cap de l'Estat » après la mòrt son paire en 1960, ordonèt una tiera de nacionalizacions dins l'encastre de l'adopcion d'un « socialisme bodista ». Aquò mau contentèt lei partits de drecha e lei país de la region coma Tailàndia qu'èran ostils au comunisme.

L'extension e la generalizacion de la Guèrra de Vietnam a tota l'anciana Indochina Francesa agravèt la situacion e menacèt la neutralitat dau país. Sihanouk mau capitèt d'amaisar lei tensions entre la drecha, dirigida per lo generau Lon Nol e sostenguda per leis Estatsunidencs, e lo Partit Comunista Khmer (PCK). En 1968, acomencèt una insureccion armada organizada per lo PCK e certanei regions khmers venguèron de basa de sostèn per lo Vietcong vietnamian. En fàcia d'aquela situacion, Sihanouk foguèt obligat de nomar Lon Nol coma cap dau govèrn en març de 1970. Pasmens, ambé l'ajuda deis Estats Units, lo novèu Premier Ministre lo reversèt rapidament e prenguèt la totalitat dau poder.

La premiera guèrra civila e lo regime dei Khmers Roges

De 1970 a 1975, Cambòtja foguèt lo teatre d'una premiera guèrra civila saunósa que causèt la mòrt d'aperaquí 600 000 personas. D'efèct, en fàcia dau generau Lon Nol, se formèt rapidament una coalicion gropant lo Frònt Unit Nacionau de Kampuchea (FUNK) de Sihanouk, refugiat en China e sostengut per Vietnam, e lo PCK. La reaccion de Lon Nol foguèt de chaplar e d'expulsar lei Vietnamians installats en Cambòtja (100 000 mòrts, 100 000 refugiats) per assaiar d'eliminar una comunautat sospichada de sostenir la guerilha comunista. Pasmens, aquò entraïnèt au contrari un renfòrçament de l'ajuda vietnamiana que permetèt ai Khmers Roges de prendre lo contraròtle dei zònas ruralas.

En octòbre de 1970, Lon Nol, d'ara endavant sostengut per la preséncia dirècta de soudats estatsunidencs e sud-vietnamians, proclamèt la republica. Dins aquò, son regime foguèt rapidament minat per la corrupcion, la manca de competéncias e la manca d'eficacitat dei bombardaments aerians estatsunidencs còntra lei Khmers Roges. Ansin, après lo retirament de Washington en 1973, lo regime de Lon Nol conoguèt una evolucion similara a aquela dau Vietnam dau Sud. En dificultat a partir de 1973, s'afondrèt totalament en abriu de 1975 e lei Khmers Roges de Pol Pot prenguèron la direccion dau país.

Lo regime novèu decidèt de « ruralizar » lo país e defendre un modèl de desvolopament basada sus la cultura de ris amb una distincion entre lo « pòble ancian », lei païsans aguent sostengut la guerilha, e lo « pòble novèu », leis abitants dei vilas que foguèron desportats a la campanha. Lo segond grop subiguèt un « genocidi » amb aperaquí 1,7 milions de mòrts en causa de faminas liadas a la desorganizacion de l'economia, a de persecucions e ai condicions de la desportacion.

En 1976, Cambòtja prenguèt lo nom de Kampuchea Democratic. Lo regime deguèt faciar la question de sei relacions ambé seis ancians aliats devesits entre lei partisans de Vietnam (e donc de l'Union Sovietica) e de China. En 1977, Pol Pot chausiguèt lo camp chinés e acomencèt d'atacar lei comunautats vietnamianas installadas en Cambòtja. Aquò entraïnèt una reaccion viva de Hanòi que sostenguèt la formacion d'un Frònt Unit de Salut Nacionau gropant lei comunistas opausats a Pol Pot. Puei, au començament de 1979, ocupèt militarament lo país per reversar ei Khmers Roges.

La guèrra de Cambòtja

En despiech dei crimes dei Khmers Roges, l'invasion vietnamiana mau capitèt de restablir la patz. Au contrari, marquèt l'acomençament d'una segonda guèrra civila entre lo govèrn provietnamian, la Republica Populara de Kampuchea (RPK), e lei Khmers Roges, sostenguts per una coalicion eteroclita d'enemics de Vietnam (China, Estats Units, Tailàndia... etc.) e per una partida de la ruralitat. De negociacions de patz acomencèron en 1987 e l'armada vietnamiana se retirèt dau territòri khmer l'annada seguenta.

En 1991, un acòrd de patz generau foguèt signat a París e lei Nacions Unidas installèron una autoritat provisòria per organizar lo desarmament dei diferentei guerilhas e organizar d'eleccions liuras en 1993. Sihanouk tornèt venir rèi — mai sensa poder vertadier — e Hun Sen, Premier Ministre de la RPK dempuei 1985, demorèt cap dau govèrn. La RPK cambièt tanben de nom per venir l'Estat de Cambòtja.

Cambòtja dempuei 1991

En 1993, leis eleccions venguèron la victòria dau partit reialista Frònt Uni Nacionau per un Cambòtja Independent, Neutre, Pacific e Cooperatiu (FUNCINPC) seguit per lo Partit dau Pòble Cambotjan (PPC) de Hun Sen. Una constitucion foguèt proclamada lo 24 de setembre e lo reiaume de Cambòtja oficialament restablit. Norodom Ranariddh e Hun Sen ocupèron la foncion de Premier Ministre. Lei Khmers Roges assaièron de s'opausar a aqueu procès mai, d'ara endavant privat de sostèns estrangiers, foguèron definitivament eliminats entre 1996 e 1999.

En 1997, se debanèt una grèva crisi politica en causa de rumors d'aliança entre reialistas e Khmers Roges. Hun Sen capitèt d'organizar un còp d'estat que li permetèt d'arrestar Norodom Ranariddh. Una purga entraïnèt l'execucion de plusors foncionaris e caps dau FUNCINPC. Dempuei aquela annada, Hun Sen domina sensa dificultat la vida politica cambotjana. A contuniat la politica de pacificacion dau país e assaia de favorizar son desvolopament ambé la bastida d'infrastructuras e la creacion progressiva d'un sector toristic.

Cultura

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !