Enluminadura

Enluminura d'una letrina extracha del codex Gigas, sègle XIII.

L'enluminadura es l'art de pénher o de dessenhar a la man per decorar o illustrar un tèxte, mai sovent un manuscrit. Las tecnicas de l'impression e de la gravadura gaireben faguèron desapareisser l'enluminadura. Pasmens, existís unes libres estampats que'n son ornats.

Lo tèrme « enluminura » es sovent associat a aqueste de « miniatura ». L'enluminura se mescla al tèxte e tanben se'n pòt alunhar, quitament, a vegadas, d'aver pas pus de relacion amb el. Se pòt destriar: las scènas figuradas, composicions decorativas, inicialas o letrinas, autres signes.

Lo vèrbe latin "illuminare" (enlusir, illuminar) donèt "enluminar". L'enluminadura es l'art d'utilisar l'ensemble dels elements decoratius e de las representacions imatjadas (las enluminuras) realizat dins un manuscrit per l'embellir, mas al sègle XIII fasiá subretot referéncia a l'usatge de la dauradura.

L'enluminadura compòrta tres activitats: l'esbòç, la mescla dels pigments de colors amb de pèga animala e lo coloratge per sisas. L'enluminadura es facha per un « enluminaire », son trabalh consistís a embellir un tèxte, un raconte.

Enluminura o miniatura

Lo tèrme « enluminura » es sovent associat a aqueste de « miniatura », que ven del latin minium, designant un roge vermelhon. Antan, lo tèrme s'aplicava, de preferéncia, a de letras ornementalas majusculas (letrinas) dessenhadas en roge (amb un oxid de plomb de color roja) suls manuscrits; puèi lo raprochament (sens fondament etimologic) amb los mots « minium » e « minimum » (« minuscula ») se realizèt, e la miniatura venguèt a designar los imatges penchs, de talha pichona, al respècte dels quadres e de las pintures muralas (frescas). S'aplicant a tota representacion de format redusit, lo tèrme designèt tanben las scènas pichonas penchas sus d'autres objèctes que los manuscrits. Lo mot "manuscrit" ven del latin: manus (man) e scribere (escriure), es a dire un tèxte escrit a la man.

Se pòt donc parlar de « manuscrits enluminats », de « manuscrits amb miniaturas », e quitament de « manuscrits amb pinturas », que l'artista encargat d'aquesta partida de l'òbra èra nomenat pictor a l'Edat Mejana, pel destriat del scriptor (« aquel qu'escriu » mas copista es mai adaptat per l'Edat Mejana) encargat de la sola copia del tèxte.

Los tipes d'enluminuras

L'enluminura es pas sonque la simple letrina (la letra colorizada) pels copistas al començament dels capítols o dels paragrafs, permetent atal de comprene aisidament l'estructura del tèxte.

Sul plan material, un obratge escrich compòrta un tèxte que los caractèrs an una forma: quand l'escritura a una fina estetica, se dich calligrafia. L'estudi de las escrituras ancianas es l'objècte de la paleografia.

L'enluminura a vegada se mescla al tèxte e a vegada se'n alunha, quitament a aver pas pus de relacion amb el. Se pòt establir las distinccions seguentas, notant lor caractèr arbitrari, los artistas agradans mesclare los genres:

scènas figuradas (istoriadas):
- plenas paginas (ex. los Beatus) ;
- inseridas entre dos paragrafs o capítols;
- en marge;
  Enluminuri dans las Oras de Carles d'Angolema.
composicions decorativas:
- òrles (ex. los manuscrits flamands del sègle XV);
- bendèls en marge;
- cartochas (ornaments en forma de pergamin que los tèrmes son enrotlats (mai sovent en sens invèrs) destinats e recebre, dins la partida centrala una inscripcion);
- frontispicis (composicion plaçada en primièra pagina);
- fins de linhas (motiu mai o mens alongats, avent la nautor del còrs des letras, e destinats a colomar lo vuèj entre lo darrièr mot escrich e la marge de dreche);
- signes de paragrafs o pé de mosca (quand lo tèxte es copiat en continú, un motiu pench, pro simple e estereotipat, marcava la separacion entre dos paragrafs o entre dos verses del tèxte original);
- drôleries o grotescas (dins las marges, en tèstas e pés de paginas dels manuscrits gotics tardièrs, se vei, dins los entrelaces vegetals de creaturas oniricas mai o mens monstruosas e comicas. Lo tèrme « grotesc » ven de l'italian « pittura grottesca », que designava d'imatges penchas descobèrtas a partir del sègle XV a Tivoli dins la Villa Hadriana, lo mot « grottes » designant alara los monuments aclapats);

inicialas o letrinas:
- letras penchas o « rubricadas » (del latin « ruber », « roge ») :
  - letras « simplas » (lor estudi se parteja entre l'estetica e la paleografia);
  - letras campisas (letras, gaire sempre dauradas, plaçadas sus un fons pench, enauçadas de motius estereotipadas);
  - letras filigranadas (letras decoradas d'un motiu d'inspiracion vegetal dessenhada a la pluma fina);
- letras ornadas (letras encastre: son constituidas pel dessenh de la majuscula que s'apondon d'entrelaces, de plantas, d'animals e tanben de personatges, sens que siá un scèna d'esperela);
- letrinas sinteticas (lo decòrs sol dessenha la letra: monges copant de fust, per exemple);
- letras istoriadas (de scènas narrativas son presentadas dins los espacis liures de la letra);
autres signes (s'agís pas d'enluminuras veraias, mas unes d'aquestes signes an una valor estetica que las pòt far dintrar dins aquesta nomenclatura):
- signes de paginacion;
- signes d'oblits e de mancas dins las marges;
- signes de notacions (dins las marges, la manicula destinada avisar lo lector sus un passatge particular del tèxte);
- i a tenben d'esboces a una futura enluminura, realizats de tinta pale o, a partir del sègle XIII, a la mina de plomb, e destinadas a pénher.

Tecnica d'enluminadura

Los monges enluminavan los livbes redactats per de monges copistas. L'enlumunadura se compausa de tres activitats: l'esbòç, la mescla dels pigments de colors amb de pèga animala e lo coloratge per sisas.

Un còp lo pergamin prèst a èsser utilizat, l'enluminaire realiza son dessenh amb tinta. Lo dessenh acabat, plaça las fuèlhas d'aur e après pausa la pintura. En darrièr, ven cerclar las zonas penchas amb un trach de contorn per mai de netetat. De detalhs pòdon èsser portats amb de blanc per far ressortir las colors.

Volumen e codex

Los primièrs manuscrits enluminats son lo obratges de l'Egipte faraonica, constituidas de papir e en forma de rotlèu mai o mens longs. Lo Libre dels mòrts d'Ani (British Museum) mesura 24 mètres, e le manuscrit de Turin unes 58 mètres.

Aquí, se tracta sonque que de l'enluminadura occidentala, tala que se trapa subretot sul pergamin.

Fins al sègle XII, los manuscrits son copiats dins los establiments ecclesiastics, subretot las abadiás. Los monges copistas trabalhan tota l'annada, s'arrestant de copiar sonque quand la tinta se calhava de gèl. A partir del sègle XIII, un artesanat e un mercat, pas sonque tenguts per de clèrgues, se desvolopan amb lo vam de l'universitat e de las administracions e l'emergéncia d'un public novèl amator de libres.

Se nomena volumen lo libre format d'una fuèlha unica facha d'unes fulhets cordurats a la seguida los uns dels autres, e enrotlada sus ela mèsma o sus un bastonet. Lo mot ven del latin volvere, rotlar, enrotlar.

Lo codex^[1] es un libre amb paginas corduradas, qu'apareis al sègle II^[2]. Es un progrès remarcable al respècte dels volumen:

lo codex conten dos còps mai de tèxte que se pòt escriure sul recto e lo verso;
Es mai aisit de transportar, de manejar e de servar;
sul plan intellectual, lo codex presenta fòrça avantatges dins la mesura ont pel lector es mai aisit de far la « navigacion » dins lo tèxte: lo volumen fa malaisit lo retorn en rèire, la recerca d'un passatge, çò que permet a la lectura selectiva de venir al vam. Lo tèxte ven alara mai precís, las citacions mai exactas;
se vei apareisser de tecnicas novèlas de mesa en relacion, coma las taulas de concordanças, las glòsas e las nòtas;
lo codex permet lo gropament de tèxtes dins una mèsma religadura;
l'enluminadura se desvelopa melhor dins lo codex en pergamin que sul volumen en papir.

Pasmens, lo codex fa pas desaparéisser lo volumen enluminat. Atal, es servada dins l'abadiá de Sant-Bavon de Gand, un volumen datant de 1406 e comportant una enluminadura de tria istoriada. Mas sovent los rollèu tardièrs son pas enluminats: son utilizats per de genealogias, de cronicas, d'inventaris, pèças de proceduras, etc.^[3].

Lo pergamin, supòrt de tria

Lo papir es plan fragil e beu fòrça tinta e colors. Lo pergamin es fòrça mai resistent e ofrís mai de possibilitats a la creacion artistica del fach que supòrta melhor l'accion quimica de las tintas e de las colors^[4].

Lo papièr, fabricat a partir de pelhas, es une invencion chinesa transmesa pels Arabs. Aparéis en Espanha al sègle XII, mas son usatge demora rar al nòrd del pirenèus abans lo sègle XIV, pendet las primièras molinas de papièr son installadas a Tròias.

Lo pergamin mai capable per recebre un tèxte calligraficat e enluminat es preparat a partir de pèl d'animals magres, coma la feda e la cabra. Dins los periòdes de granda produccion, ligadas al vam de las universitats dins las vilas, las diferentas estapas de la fabricacion sont confiadas a de còrs de mestièrs especifics: blancariá, camosariá, e pergaminariá.

Lo pergamin mai bèl es lo velin^[5] que se realiza amb las pèls dels animals mòrt recent nascut (vedèl, anhèl, cabrit). Los manuscrits sus velin èran los mai rars e mai cars. Uèi encara, lo velin de vedèl es lo sol supòrt utilizat pels Josieus per copiar la Torah.

Dins lo codex, las linhas èran enseguida traçadas amb un estilet segon d'espacis regulars, sus tota la pagina. La traça demora visibla. Lo tèxte èra enseguida copiada en gardant d'espacis pels títols, las inicialas e los imatges. L'escriba realiza sa copia lentament amb una pluma d'aucèl o una cana afilat nomenat un calame que talha amb un cotèl. Lo tèxte es escrich amb de tinta negra, los títols de tinta roja. Existís encara dins las marges de leugièrs esboces de letrinas o d'imatges destinats als artistas.

Tintas, colors e ligants

Tintas

Tinta roja: a basa de minium (oxid de plomb, Pb₃ O₄).
Sépia (brun plan escur), lo liquid de l'animal dona aquesta tinta. E tanben realizat amb de tinta de nòga.
Negra: dissolucion del negre de fum dins de l'aiga o de la cassenòla (Cynips kollari) mesclada de vitriòl e de goma arabica.
Blava: oxid de cobalt, polvera de lapislazuli (carestissim), azurita (minerala) (carbonat de coire).
Roja viva e iranja: sulfur de mercuri (s'utiliza lo tèrme cinabre quand son origina es minerala, e vermelhon quand es artificial).
Roja iranjada mat: aurpiment^[6] e realgar^[7], que son de sulfurs d'arsenic (As₂ S₂).
Verda: a basa d'argila o de compausats de coire.
Jauna: a base d'aur pur e de safran.

Colors

Las colors son obtengudas a partir de produchs vegetals, animals e minerals: flor de safran (jaune), raiç de garança (roge) e de curcuma (jaune), cochenilhas (roge), flor d'ibiscus (roge), coquilhums, fetges d’animals, urina, lapislazuli (blau) e a vegada, los pintres pòdon utilizar de la grassa animala. Aquò permetava d’obténir una mescla flaca e pegosa. Es lo biais melhor per eles d’obténer una mescla qui resistissiá al grand freg. La grassa animala èra subretot de la grassa de feda o d’anhèl qu'es la mai densa. Las estapas:

Se mesclava la grassa de fins a que venga omogenèa,
S'apondava de produchs quimics que permetavan de li donar la color desirada,
La grassa èra enseguida un pauc servada dins un luòc fresc,
Enseguida se la tornava mesclar puèi espandida sus un grand plan que forme una placa prima,
Se l'apondava enseguida dins la pasta que serà mai tard lo pergamin.

Ligants

S'utilisava de ligants e de pegants per permetre a la color d'aderir sul pergamin: pègas de peis, clara d'uòu (que s'apond de polvera de giròfle per assegurar la conservacion), resinas, gomas (subretot goma arabica), etc.

Las colors se mesclan plan mal, e sovent pas gaire. L'artista trabalha « ton sus ton » après secatge, e utliza ligants per realizar las nuanças a partir d'un mèsme pigment.

Fins al sègle XIV, amb l'apareisson de la goacha, la pintura es obligatòriament cernada d'un trach de tita dessenada a la pluma o al pincèl.

Enluminadura ara

L'enluminadura se practica encara sus pergamin pels artesans d'art.

Après sa crompa, cal preparer lo pergamin en lo poncivar per levar la grassa de tota la superfícia. Lo dessenh es prepara a l'escart e es retranscrich sul pergamin dins un segond temps. Quand lo dessnh es posicionat, cal passar una sisa de pèga de vessiga d'esturion, que permet a la pintura d'aderir. Ven enseguida l'estapa de la quita enluminadura, es a dira la pausa de las fuèlhas d'aur, puèi de las colors^[8].

Nòtas e referéncias

↑ La lenga espanhòla gardèt lo tèrme de códice per nomenar un manuscrit ancian.
↑ A son apareission, es adoptat subretot pels crestians. Es sonque al començament del sègle IV que se generaliza dins lo mond roman. Es adoptat al sègle V dins l'Empèri bizantin. A l'epòca, lo codex èra considerada coma mai practic, mas se pensava lo volumen coma mao seriós.
↑ Lo « ròtle » d'un actor se trapa sul ròtle contenent la pèça de teatre. « Enrotlar » un soldat, es l'inscriure son nom sus una lista en rotlèu.
↑ Segon una legenae, Ptolemèu V (vèrs 210 AbC - vèrs 181 AbC) auriá enebit l'exportacion de papir a Pergama, que la bibliotèca rivalisava amb aquesta d'Alexandria. Es çò qu'auriá permés lo vam del supòrt en pèl per l'escritura. Lo mot "pergamin" ven del latin pergamena, que significa « de Pergama ».
↑ De l'ancian francés « veelin », format a partir del mot « veel », « vedèl ».
↑ Del latin auripigmentum, color d'aur.
↑ De l'arabi rejh-al-ghar, polvera de cava o tua-rats
↑ Ficha d'inventari de l'"Enluminure" del patrimòni cultural immaterial francés, sus culturecommunication.gouv.fr (consultat lo 9 de març de 2015)

Vejatz tanben

Bibliografia

Understanding Illuminated Manuscripts. A Guide to Technical Terms. Malibu et Londres: J. Paul Getty Museum in association with the British Library. ISBN 9780892362172. .
Vocabulaire codicologique. Paris: éditions CEMI (Rubricae).
Une histoire des manuscrits enluminés. Londres: Phaidon. ISBN 9780714890371.
Codices illustres. París: Taschen. ISBN 382285963X. .
L'enluminure médiévale. Macula, p. 220. ISBN 978-2865890545.
Images dans les marges. Aux limites de l'art médiéval. Gallimard.
Le langage de l'image au Moyen Âge. Le Léopard d'or. ISBN 2-86377-014-4.

Filmografia

L’enluminure au Moyen Âge, documentaire de Georges Combe, film vidéo de 26 min, coproduction Delta-Image et Vision Age, Modèl:1re France 3 Île-de-France / Centre, 24 mai 1997.
Jardins de parchemin, par Gabriel Peynichou, Sylvie Germain et Pierre-Gilles Girault, film vidéo de 26 min, Chamaerops productions (coauteur avec première diffusion France 3, 7 novembre 2003).

Articles connèxes

Ligams extèrnes

Initiale : catalogue de manuscrits enluminés de l'Institut de recherche et d'histoire des textes
Manuscrits enluminés des bibliothèques de France : portail donnant accès aux manuscrits enluminés des bibliothèques municipales, des bibliothèques de l'enseignement supérieur, et de la Bibliothèque nationale de France
e-codices : la bibliothèque virtuelle des manuscrits en Suisse Propose notamment des enluminures à très haute résolution
Fiche d'inventaire du patrimoine culturel immatériel de l'enluminure, sur culturecommunication.gouv.fr.

[1] La lenga espanhòla gardèt lo tèrme de códice per nomenar un manuscrit ancian.

[2] A son apareission, es adoptat subretot pels crestians. Es sonque al començament del sègle IV que se generaliza dins lo mond roman. Es adoptat al sègle V dins l'Empèri bizantin. A l'epòca, lo codex èra considerada coma mai practic, mas se pensava lo volumen coma mao seriós.

[3] Lo « ròtle » d'un actor se trapa sul ròtle contenent la pèça de teatre. « Enrotlar » un soldat, es l'inscriure son nom sus una lista en rotlèu.

[4] Segon una legenae, Ptolemèu V (vèrs 210 AbC - vèrs 181 AbC) auriá enebit l'exportacion de papir a Pergama, que la bibliotèca rivalisava amb aquesta d'Alexandria. Es çò qu'auriá permés lo vam del supòrt en pèl per l'escritura. Lo mot "pergamin" ven del latin pergamena, que significa « de Pergama ».

[5] De l'ancian francés « veelin », format a partir del mot « veel », « vedèl ».

[6] Del latin auripigmentum, color d'aur.

[7] De l'arabi rejh-al-ghar, polvera de cava o tua-rats

[8] Ficha d'inventari de l'"Enluminure" del patrimòni cultural immaterial francés, sus culturecommunication.gouv.fr (consultat lo 9 de març de 2015)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]