Mexic

	Mexic
	Estados Unidos Mexicanos
	Bandièra Escut d'armas
	Capitala e ciutat mai granda Ciutat de Mexic; 23° N, 102° O
	Lengas oficialas espanhòl
	Religion (2020) 88,9 % Cristianisme 77,7 % Catolics; 11,2 % Protestants; ; 8,1 % Irreligion; 2,4 % Autres; 0,5 % Non indicat;
	Forma de govèrn Republica federala
	President Andrés Manuel López Obrador
	Superfícia 14en
	• Totala 1 972 550 km²
	• Aiga 2,5 %
	Populacion 11en
	• Totala (2015) 121 736 809 ab.
	• Densitat 57 ab./km²
	PIB (2017) 987.3 miliard USD
	IDH (2013) 0.756
	Indicatiu telefonic 52
	ISO 3166 MX
	Fus orari −8 a −5; (estiu UTC−7 a −5)
	Domeni internet .mx
	modificar

Mexic, oficialament leis Estats Units Mexicans (en espanhòu: México [ˈmexiko], Estados Unidos Mexicanos), es un país d'America Centrala e d'America dau Nòrd. Situat entre leis Estats Units d'America au nòrd, Guatemala e Belize au sud, l'Ocean Pacific a l'oèst e lo Golf de Mexic a l'èst, es lo tresen estat pus estendut dau continent. Es un estat federau amb un regime presidenciau que sa capitala es Ciutat de Mexic (ò Mexico). Lo gentilici es mexican -a.

Lo país es caracterizat per de regions autas qu'agantan sovent 2 000 mètres e per un clima tropicau moderat per l'altitud au sud e arid ò semiarid au nòrd. La populacion viu principalament dins lei regions centralas e es en majoritat catolica. La lenga oficiala es l'espanhòu qu'es parlat per la màger part de la populacion. Pasmens, de desenaus de lengas indigènas an un estatut de lenga nacionala que permet sa proteccion.

Lo territòri mexican es una region istoricament importanta que foguèt lo brèç dei civilizacions mesoamericanas (Olmècs, Maias, Toltècs, Astècs...). Conquistada per leis Espanhòus dins lo corrent dei sègles XVI e XVII, venguèt lo còr de l'Espanha Novèla e una pèça importanta de l'Empèri Espanhòu. Entraïnant la disparicion de la màger part dei societats indigènas e la mòrt de milions d'Indians, la preséncia espanhòla favorizèt l'esplecha de la region au profiech de la metropòli e d'una elèit limitada sovent eissida de l'aristocracia. Dins aquò, lo declin d'Espanha afebliguèt l'autoritat de Madrid e Mexic venguèt independent en 1821. Fins ais annadas 1870, foguèt tocat per una instabilitat cronica e perdèt en 1848 la mitat nòrd de son territòri annexat per leis Estats Units. En 1911, acomencèt una guèrra civila lònga e saunosa (Revolucion Mexicana) que s'acabèt en 1920 per la formacion d'un regime presidenciau poderós mai limitat a un mandat unic. Aquò permetèt d'estabilizar la vida politica e favorizèt lo desvolopament economic dins la fauda deis Estats Units d'America.

Toponimia

Après d'aver obtengut son inpendéncia d'Espanha, s'es decidit que lo país se deviá nomenar coma sa capitala, la ciutat de Mexic, que son nom original èra Mexico-Tenochtitlan, en referéncia a la tribú nahua dels mexicas, lo pòble principal de la civilizacion astèca. L'origina del nom dels mexicas es pas conegut amb precision e se son fachas nombrosas interpretacions e teorias. Per d'unes^[2], seriá derivat de la paraula nahuatl Mexitl o Mexitli, un nom secret del dieu de la guèrra e patron dels Astècas, Huitzilopochtli; en aquel cas, Mexic significa "luòc ont abita Mexitli". Una autra ipòtesi suggerís que la paraula nahua Mexiko, se deriva de metztli, "luna", xictli, "embonilh", "centre" o "filh", e lo sufixe -co, "luòc", e doncas significa "Luòc al centre de la luna", o "luòc al centre del Lac de la Luna", en referéncia al Lac de Texcoco. Lo sistèma de lacs interconnectats, que Texcoco èra lo mai grand e se trobava al centre, aviá la forma d'un conilh, lo meteis imatge que los astècas vesián subre la luna. Tenochtitlan, doncas, se trobava al centre (o al embonilh) del lac (luna/conilh)^[3]. Finalament, una autra ipotèsi suggerís que lo nom se deriva de Meclti, la diva de l'agave^[3].

Lo nom de la ciutat s'es transliterat en castelhan/espanhòl México, amb la valor fonetica de la x en castelhan medieval, que representava la fricativa postalveolara sorda (/ʃ/). En castelhan, aquel son, e la fricativa postalveolara sonora (/ʒ/), representada amb la grafia j, se son fusionat en una fricativa velara sorda (/x/) durant lo sègle XVI^[4], çò que produguèt la varianta ortografica Méjico en divèrsas publicacions, principalament en Espanha, mentre que en Mexic e autres païses castelhanoparlants, México es l'unica varianta ortografica utilizada. Recentament, la Real Academia Espanhola, l'institucion encargada de regular la lenga castelhana, declarèt que l'ortografia recomandada en castelhan es México^[5]. En occitan, la x de Mexic representa pas lo son original, mas la consonanta dobla /ts/ o fricativa postalveolara sonora.

Geografia

Mexic fa partida del subcontinent de l'America del Nòrd. Geologicament la frontièra entre l'America del Nòrd e l'America Centrala es l'istme de Tehuantepec, çò que plaça 12% del territòri mexican en aquesta darrièra region; fisiograficament l'ais volcanic transversal de la Sierra Nevada dividís las doas regions.^[6] Geopoliticament, pasmens, la frontièra entre l'America del Nòrd e l'America Centrala es la frontièra amb Belize e Guatemala, e Mexic es considerat un país nòrd-american.

La superfícia totala de Mexic es de 1 972 550 km², qu'inclutz aproximativament 6000 km² d'illas situadas dins l'ocean Pacific (coma las illas Guadalupe e Revillagigedo), dins la mar Cariba e dins lo Golf de Califòrnia. Mexic parteja una frontièra al nòrd amb los Estats Units de 3141 km; al sud amb Guatemala de 871 km e amb Belize de 251 km.

Geografia fisica

Lo territòri e la topografia mexicana son fòrça accidentadas car lo país es situat una dei zònas tectonicas pus dinamicas de la planeta. D'efèct, Mexic fa partida de la Cencha de fuòc del Pacific qu'es una region d'activitat volcanica e sismica fòrça importanta^[7] e se troba a l'interseccion entre la Placa nòrdamericana, la Placa de Cocos e la Placa de Cariba.

La geografia fisica de Mexic se pòu subdividir entre nòu regions principalas:^[8] :

la peninsula de Bassa Califòrnia au nòrd-oèst dau país.
lei tèrras bassas de l'Ocean Pacific, una franja fòrça estrecha entre lo Golf de Califòrnia e l'Ocean Pacific.
lo Replanat Mexican, situat entre la Sierra Madre Orientala e la Sierra Madre Occidentala.
la Sierra Madre Orientala, extension dei cadenas montanhosas nòrd-americanas (la Sierra Nevada de Califòrnia e lei Montanhas Rocosas). S'estend dau nòrd vèrs lo sud onte convergís amb la Sierra Nevada
la Sierra Madre Occidentala, qu'es tanben una extension de las Montanhas Rocosas, que s'estend dau nòrd au sud onte convergís amb la Sierra Nevada.
la Sierra Nevada, que s'estend d'èst en oèst e que s'i troban los ponchs pus elevats de Mexic coma lo Pic d'Orizaba (5636 m), Popocatepetl (5426 m), Iztaccíhuatl (5230 m) e lo Nevado de Toluca (4680 m). Tres deis aglomeracions principalas de Mexic (Puebla, la Ciutat de Mexic e Toluca) se troban dins lei vaus situadas entre aquelei cimas.
lei plans costièrs dau Golf de Mexic, una franja plana entre lo Golf de Mexic e la Sierra Madre Orientala.
la Sierra Madre del Sud, que traversa l'Istme de Tehuantepec. Au sud, lei cadenas de Chiapas contunhan en Guatemala.
la peninsula de Yucatan, una region fòrça plana au sud dau Golf de Mexic.

Clima

Lo clima mexican presenta de variacions fòrça importantas liadas a la latitud, a l'altitud e au nivèu de precipitacions. D'efèct, Mexic es devesit entre doas zònas termicas situadas d'un costat e de l'autre dau Tropic dau Càncer. Au nòrd, se troba una zòna temperada amb de temperaturas frejas dins lo corrent dei mes d'ivèrn e, au sud, se troba una zòna cauda amb de temperaturas pron constantas tota l'annada. De mai, dins aquelei zònas, la temperatura evoluciona en foncion de l'altitud. Au sud dau Tropic dau Càncer, lei temperaturas mejanas evolucionan generalament entre 24 e 28°C fins a 1 000 m, entre 16 e 20°C entre 1 000 e 2 000 e entre 8 e 12°C en delà de 2 000 m. L'altitud permet ansin de moderar la calor de l'estiu.

Lei precipitacions mejanas varian abòrd segon la situacion geograficas e lei sasons. D'efèct, Mexic conois de sasons umuda e seca marcadas. La màger part dei precipitacions an luòc entre junh e octòbre. En Califòrnia Bassa, dins lo nòrd-oèst e una partida dau sud, son fòrça feblas (300 a 600 mm anuaus) e lo clima i es arid. Dins lei regions sud, especialament dins leis endrechs pus poblats (Mexico e Guadalajara), lo nivèu mejan de precipitacions evoluciona entre 600 e 1 000 m. Lei territòris bas situats lòng dau Golf de Mexic recebon mai de 1 000 mm anuaus (fins a 2 000 mm au sud-èst de Tabasco). Enfin, se pòu observar de tombadas de nèu dins certanei regions meridionalas e sus lei cimas pus autas.

De junh a novembre, lo país pòu èsser menaçat per de ciclònes venguts de l'Ocean Pacific ò de l'Ocean Atlantic. Lei vents pòdon alora passar 200 km/h e èsser acompanhadas per de pluejas fòrça importantas entraïnant de degalhs grèus. Lei ciclònes atlantics entraïnan generalament mai de destruccions que leis auragans pacifics.

Demografia

En 2010, la populacion de Mexic agantava 112,3 milions d'abitants (11^en reng mondiau) amb un taus de creissença de 1,70%/an entre 2005 e 2010. Dins lo corrent dau sègle XX, la populacion a conegut una aumentacion importanta evolucionant de 13,6 milions d'abitants en 1900 a 97,5 milions en 2000, especialament entre 1970 e 2000. La populacion èra relativament jova amb 27,9% deis abitants qu'avián un temps entre 0 e 14 ans, 18,1% entre 15 e 24 ans, 40,4 entre 25 e 54 ans e solament 13,9% de mai de 55 ans. L'esperança de vida èra de 75,4 ans en 2014 e es en aumentacion regulara dempuei la fin dau sègle XX entraïnant l'envielhiment de la populacion.

Lo taus d'urbanizacion èra grand (78,1% en 2011) e leis abitants son principalament concentrats dins de vilas gròssas. Ansin, en 2004, 53% de la populacion viviá dins 55 aglomeracions. La principala èra aquela de Mexico (20,1 milions d'abitants en 2008). Leis autrei ciutats importants èran Guadalajara (4,4 milions), Monterrey, (4,1 milions), Puebla (2,7 milions), Toluca (1,9 milions), Tijuana (1,8 milions), León (1,6 milions), Juárez (1,5 milions), Torreón (1,3 milions), Querétaro (1,1 milions), San Luis Potosí (1 milion) e Mérida (0,97 milion). Lei densitats de populacion pus importantas son situadas dins lo centre dau país e lòng dei litoraus èst e oèst.

Leis originas etnicas de la populacion son variadas en causa dau mestissatge fòrça important entre lei pòbles indigèns, lei colons europèus e leis esclaus africans ò sei descendents. Dins aquò, lo recensament precís de l'apartenéncia etnica deis abitants (en 2010, 65% de mestís, 17,5% d'indigèns e 16,5% d'europèus) es malaisat car, en causa de la promoccion oficiala dei culturas indigènas e mestissas, un nombre important de Mexicans preferisson se revendicar indigèns ò mestís en despiech d'originas diferentas. De mai, certanei critèris culturaus (per exemple, lo fach de pas parlar la lenga tradicionala d'una comunautat) an tanben un ròtle important dins la definicion de l'apartenéncia etnica e complican l'establiment de critèris estables.

Lengas

La politica lingüistica de Mexic es definida per una lèi adoptada en 2001 (Lèi dei Drechs Lingüistics) que dona l'estatut de lenga nacionala a l'espanhòu e a un seissantenau de lengas indigènas. L'espanhòu es la lenga oficiala de facto car es utilizat per la totalitat dei documents oficiaus e es parlat per la quasi totalitat deis abitants (98,8% en 2008). Lei lengas indigènas son parladas per 5 a 10 % de la populacion, principalament au sud-èst dau país. Son eissidas dei civilizacions mesoamericanas e 15 son parladas per mai de 100 000 personas. Lei pus importantas son lo nahuatl (1,5 milions de locutors), lo maia yukatek (770 000), lo mistèc (420 000), lo zapotèc (410 000), lo maia tzeltal (370 000) e lo maia tzotzil (330 000). De temptativas existisson per assaiar de sauvar lei lengas parladas (creacion d'alfabet, de mòts adaptats a la societat modèrna... etc.) per de comunautats reduchas mai certaneis idiòmas son menaçats de disparicion coma lo chiapanec qu'èra parlat per mens de 20 personas en 1990.

En fòra dei minoritats lingüisticas autoctònas, l'imigracion dempuei Euròpa a entraïnat la formacion de comunautats minoritàrias parlant de lengas europèas. Ansin, aperaquí 681 000 an l'anglés coma lenga mairala, principalament en Califòrnia Bassa e dins lei vilas de San Miguel de Allende, Chapala e Taxco. Dins leis Estats de Chihuahua, Zacatecas e de Durango, se troba de minoritats mennonitas (75 000 locutors) que parlan lo bas-saxon. Enfin, dins la vila de Chipilo, fondada per d'Italians dins lo corrent dau sègle XIX, se parla un dialècte dau venèt.

Religion

Mexic a ges de religion oficiala e sa constitucion assegura la libertat religiosa. Pasmens, lo catolicisme es la religion dominanta de la màger part dei Mexicans. En 2010, 82,7% de la populacion se reclamava dau catolicisme e lo país es lo segond estat catolic dau mond après Brasil. En causa de l'influéncia cultura deis ancianeis civilizacions mesoamericanas, lo catolicisme mexican presenta certanei trachs especifics car a gardat de traças de rites pagans, especialament dins lei regions maias. De mai, totjorn en causa de l'influéncia dau politeïsme mesoamerican, lo culte dei Sants e de la Verge Maria a una gròssa importància.

En 2010, lo protestantisme representava aperaquí 11% de la populacion. La mitat se reclamava de l'evangelisme. Lo desvolopament dau protestantisme aproficha lo declin relatiu dau catolicisme (96% de la populacion en 1970 còntra 82,7% en 2010) e s'estend a partir deis estats protestants frontaliers e dins lei regions onte l'autoritat de l'Estat es febla.

Leis autrei religions (bodisme, islam, resurgéncia de religions mesoamericanas, religions novèlas) representavan 2,9% de la populacion en 2010. Formavan de minoritats fòrça feblas que son sovent centradas sus de minoritats indigènas ò estrangieras. Enfin, lo nombre d'abitants que se declaravan sensa religion èra fòrça feble (4,7%).

Istòria

Article detalhat: Istòria de Mexic.

Preïstòria

La question dau poblament dau continent american fa l'objècte d'unei teorias scientificas diferentas. Lo scenari classic, dich Modèl de Clovis, depinta una arribada de l'Òme a partir de l'Estrech de Bering i a 14 000 ans e una migracion progressiva en direccion dau sud. Pasmens, dempuei leis annadas 1980, de descubèrtas e d'estudis novèus an mostrat l'existéncia d'uneis ondas de poblament pus ancianas dempuei la region de Bering, Oceania e Euròpa qu'acomencèron probablament i a 55 000 ò 60 000 ans.

Lo territòri mexican actuau foguèt descubèrt e abitat per de grops de caçaires-culheires fa possiblament 30 000 ans. Lei traças de preséncia umana pus vièlhas (rèstas de fuòcs dins la Val de Mexic) i son datats de 21 000 ans (carbòni 14 radioactiu). L'agricultura acomencèt de s'i desvolopar a partir de 9000 avC. Lo milh, cultivat a partir de 5000 avC^[9], la cocorda e lo faiòu aguèron un ròtle fòrça important dins l'expansion dei societats agricòlas. La terralha, apareguda vèrs 2500 avC, favorizèt mai la sedentarizacion. Ansin, lei premierei civilizacions precolombianas se formèron vèrs 1200 avC a partir dei societats agricòlas mai ò mens ierarquizadas dau sud dau Mexic actuau e de la peninsula de Yucatan. En revènge, lei grops dau nòrd, installats dins de regions pus aridas mens favorablas a l'agricultura, gardèron un mòde de vida principalament basat sus un nomadisme ò un semi-nomadisme de caça e de culhida.

Lo periòde preispanic

La cronologia dau periòde preispanic es generalament entre tres epòcas per leis istorians. La premiera es dicha Periòde Preclassic e s'estend de 1200 avC a 250 apC. Es dominada per leis Olmècs que son a l'origina dei civilizacions ulterioras de la region. La segonda epòca es dicha Periòde Classic e va de 250 a 950. Es caracterizada per l'apogèu dei Maias, dei Zapotècs e de la vila de Teotihuacan. Enfin, la tresena e darriera epòca s'estend de 950 e 1500 e es dicha Periòde Postclassic. Es dominada per lei Toltècs e per leis Astècs.

Lei civilizacions mesoamericanas presentan un ensems de trachs comuns eissits deis Olmècs. A respècte dei civilizacions europèas, asiaticas e africanas, presentan unei trachs originaus e mai desconcertants ò inquietants. D'efècte, la metallurgia i es limitada a la produccion d'ornaments e ai metaus natius (aur, argent, coire...). De mai, la ròda es desconeguda (ò a ges d'aplicacion) e ges d'animau es utiizat per lo transpòrt. L'escritura, franc dei Maias e dei Zapotècs, es desconeguda ò demorèt fòrça somària en despiech de l'existéncia d'estats estenduts e fòrça centralizats. Enfin, la religion es basada sus un politeïsme amb un nombre fòrça important de divinitats — de còps comunas a unei pòbles — que necessitavan de sacrificis umans frequents. Dins aquò, en despiech d'aquelei limits, lei pòbles de Mesoamerica èran fòrça avançats en matèria d'arquitectura, d'urbanisme, d'agricultura e de matematicas (especialament la realizacion de calendiers).

Leis Olmècs

Article detalhat: Civilizacion olmèca.

La civilizacion olmèca apareguèt vèrs 1200 avC dins lo nòrd de la region de l'istme de Tehuantepec. Declinèt a partir de 500 avC e dispareguèt vèrs 300 avC. Unei caracteristicas deis Olmècs son mau conegudas, especialament l'organizacion intèrna de sa societat e l'existéncia d'una escritura formada de glifs. Pasmens, lei vestigis olmècas mostran l'existéncia d'unei trachs que foguèron comuns ai civilizacions ulterioras de Mesoamerica amb la bastida de piramidas monumentalas, lo mestritge d'una escultura massiva, l'existéncia de jòcs de bala, l'invencion de calendiers astronomics complèxs, l'utilizacion de glifs^[10] e una religion politeïsta necessitant de sacrificis umans e donant una importància gròssa au jaguar.

Lei Maias

Article detalhat: Civilizacion maia.

La civilizacion maia se formèt dins la region tropicala de la peninsula de Yucatan a partir de societats agricòlas aparegudas vèrs 2600 avC. Influenciadas per leis Olmècs, s'organizèron a partir de 250 apC segon un sistèma de ciutats-estats que se gropèron au sen de coalicions rivalas dirigidas per lei vilas pus importantas coma Calakmul, Tikal, Palenque (tanben dicha Baak), Copan ò Uxmal. De guèrras regularas opausèron lei diferentei ciutats fins au sègle X que veguèt l'afondrament de la màger part dei vilas maias probablament abandonadas en causa d'una crisi environamentala grèva. Dins aquò, la civilizacion maia capitèt de se redreiçar dins la mitat nòrd de Yucatan e dins certanei regions isoladas dau Guatemala modèrne. Aqueu periòde tardiu es marcat per d'influéncias toltècas e per la dominacion dei vilas de Chichen Itza (sègles X-XII) e de Mayapan (sègles XIII-XV) e per la perseguida de conflictes recurrents entre ciutats-estats rivalas.

Lei Maias formèron una societat fòrça ierarquizada e avançada. Modernizèron l'eiretatge olmèc amb la bastida de temples-piramidas permetent d'observar e de nòtar lo movement deis astres, lo desvolopament de matematicas permetent de preveire lo movement dau Soleu e dei planetas e d'establir de calendiers precís e la formacion progressiva d'un art fòrça rafinat. De mai, desvolopèron un sistèma d'escritura format d'aperaquí 800 glifs permetent de formar de combinasons per exprimir ò designar d'idèas complèxas. La religion maia es en revènge mau coneguda mai demorèt similara ais autrei religions de Mesoamerica amb un nombre fòrça important de dieus e de sacrificis umans regulars.

Lei Zapotècs e lei Mistècs

Lei civilizacions zapotèca e mistèca se desvolopèron dins lo sud e lo sud-oèst de l'istme de Tehuantepec. Probablament influenciats per leis Olmècs, lei Zapotècs acomencèron de formar un estat estructurat a partir de 500 avC que conoguèt son apogèu entre 300 e 700. Monte Albán, vila principala de la region, foguèt alora una metropòli majora de Mesoamerica. Après son declin, lei Zapotècs fondèron d'autrei centres urbans a partir dau sègle X coma Mitla. Formèron una societat avançada que desvolopèt un sistèma d'escritura pròpri. Pasmens, au sègle XIII, deguèron faciar l'emergéncia dei Mistècs, influenciats per de refugiats toltècs venguts de Tula, que venguèron la poissança principala de la region. D'efècte, lei Mistècs capitèron de conquistar Mitla e de restaurar Monte Albán. Pasmens, dins lo corrent dau sègle XV, foguèron vençuts per leis Astècs e deguèron li pagar un tribut regular.

La civilizacion de Teotihuacan

Article detalhat: Teotihuacan.

Teotihuacan èra una ciutat-estat dau centre dau Mexic actuau probablament fondada per lei Totonaques au començament dau sègle II avC. Conoguèt son apogèu entre lei sègles III e VI mai foguèt abandonada per de rasons mau conegudas (probablament un ensems de crisis agricòlas e militaras^[11]) ai sègles VII-VIII. Foguèt un centre demografic, intellectuau e religiós major dau Periòde Classic amb una populacion estimada entre 100 000 e 200 000^[12]. Desvolopèt de sistèmas d'irrigacion nombrós e bastiguèt unei edificis monumentaus coma la Piramida dau Soleu, la Piramida de la Luna ò la Cauçada dei Mòrts. L'importància de la ciutat sembla tanben liada au culte dau dieu Quetzalcoatl. Probablament originària de Teotihuacan, aquela divinitat prenguèt una plaça fòrça importanta dins tota la region mesoamericana e au sen dei civilizacions ulterioras, especialament lei Toltècs e leis Astècs.

Lei Toltècs

Article detalhat: Civilizacion toltèca.

Lo pòble toltèc faguèt son aparicion dins la region mesoamericana dins lo corrent dau sègle IX après lo declin e l'abandon de Teotihuacan. Au sègle seguent, fondèron la vila de Tula que venguèt la capitala d'un estat que dominèt la region fins au sègle XII. Pasmens, durant la segonda mitat d'aqueu sègle, una tiera de crisis afebliguèt aquela civilizacion. Tula foguèt pilhada e destrucha per lei Chichimècs probablament en 1168. Aquò entraïnèt l'afondrament de l'estat centrat sus la vila mai lei Toltècs semblan pas disparéisser. D'efèct, de vestigis arqueologics e de cronicas indican un movement d'emigracion vèrs lei regions orientalas de Mesoamerica, especialament lo nòrd de la peninsula de Yucatan. I favorizèron un novelum de la civilizacion maia en crisi dempuei la fin dau Periòde Classic. Dins sa region d'origina, laissèron de roïnas impressionantas que marquèron lei civilizacions ulterioras. Ansin, lei Toltècs ancians foguèron assimilats a de dieus per unei pòbles coma leis Astècs que se presentèron coma sei successors per legitimar son poder.

Leis Astècs

Article detalhat: Civilizacion astèca.

Leis Astècs èran inicialament un pòble nomada dau nòrd que migrèt vèrs la Vau de Mexico après la disparicion dei Toltècs. Au contacte dei civilizacions mesoamericanas, se sedentarizèt e fondèt la vila de Tenochtitlan sus una illa dau lac Texcoco vèrs 1325 ò 1345. Dins leis annadas 1370, s'i desvolopèt un poder reiau (tlatoani) que venguèt independent entre 1426 e 1428 après una guèrra victoriosa còntra la ciutat-estat d'Azcapotzalco que dominavan la Vau de Mexico. Dins lo corrent d'aqueu conflicte, se formèt una aliança poderosa entre Tenochtitlan, Texcoco e Tlacopan que se mantenguèt e venguèt la basa de la dominacion astèca establida sus la Vau en 1440. Puei, l'expansionisme astèc permetèt la formacion d'un empèri important entre lo Golf de Mexic e l'Ocean Pacific enviroutat per d'estats tributaris. Certaneis estats, coma Tlaxcala, foguèron tanben pas destruchs per permetre d'incursions regularas destinadas a la captura dei presoniers necessaris ai sacrificis umans demandats per la religion astèca.

La societat astèca èra fòrça ierarquizada coma leis autrei civilizacions de la region. Dispausava tanben de coneissenças avançadas en arquitectura, en matematicas e en agricultura. Desvolopèron tanben un art variat amb una literatura rica e una mestria de remarca de l'escultura, de la pintura, de la metallurgia dei metaus preciós. Regardant la religion, lo panteon astèc evolucionèt mai d'un còp car integrèt pauc a pauc de divinitats originaris dei pòbles vençuts. L'importància dei sacrificis umans i demorèt importanta car certanei ceremònias semblèron necessitar lo sacrifici d'unei centenaus, e de còps d'unei milièrs, d'individús.

Lei pòbles dau Nòrd

Vestigis d'un vilatge ancian bastit per lei Pueblos (uèi sus lo territòri deis Estats Units).

Dins lo nòrd dau Mexic actuau, lei condicions climaticas favorizèron pas l'agricultura e lei pòbles locaus adoptèron generalament un mòde de vida parcialament ò totalament nomada. Ansin, se lo milh foguèt pauc a pauc cultivat dins la region dins lo corrent dau millenari I avC, la caça e la culhida i demorèron totjorn importantas e la sedentarizacion foguèt limitada. Regardèt principalament lei Pueblos, installats dins lo nòrd-oèst dau Nòu Mexic modèrne. Protegit per lo relèu malaisat de la region, bastiguèron de vilatges de quauquei centenaus d'abitants e desvolopèron una cultura pròpria caracterizada per una produccion de terralhas, la creacion d'un ret d'irrigacions e lo teissedura dau coton. Devesits entre diferentei tribús parlant de lengas diferentas, conoguèron son apogèu entre 1100 e 1300 avans de declinar lentament probablament en causa d'un cambiament climatic que causèt una demenicion dei precipitacions.

Article detalhat: Chichimècs.

Lei populacions nomadas foguèron dichas Chichimècs per lei pòbles sedentaris de Mesoamerica. Aqueu mòt aviá una significacion quasi identica au tèrme europèu de « Barbars ». Formavan de tribús que desvolopèron d'interaccion amb lei grandei civilizacions de la region similaras a aquelei deis nomadas eurasiatics amb l'Empèri Bizantin ò amb China. En temps normau, un equilibri militar precari èra establit marcat per incursions regularas per pilhar lei regions sedentàrias e d'expedicions punitivas per se venjar ò sometre lei nomadas. En temps de crisi dei civilizacions mesoamericanas, lei Chichimècs èran capables de conquistar lo sud sedentarizat entraïnant l'afondrament deis estats locaus. Pasmens, en causa de la feblesa demografica dei venceires e de la prefondor culturala dei vençuts, lei nomadas adoptavan rapidament lo mòde de vida dei sedentaris entraïnant la formacion de civilizacions novèlas que gardavan un nombre important de trachs comuns amb leis estats ancians. Un exemple d'aqueu procès es donat per lo pòble toltèc que fasiá probablament partida dei Chichimècs que pilhèron Teotihuacan au sègle VIII. Pasmens, tre lo sègle seguent, avián adoptat la màger part de la cultura d'aquela vila e foguèron alora a l'origina d'una civilizacion brilhanta. A son torn, destrucha per lei Chichimècs au sègle XII, venguèt la fònt d'inspiracion culturala deis estats seguents, especialament d'aqueu deis Astècs de Tenochtitlan.

Lo periòde espanhòu

La descubèrta e la conquista espanhòla

Après la descubèrta d'America per Cristòl Colomb en 1492, leis Espanhòus s'installèron dins leis illas principalas de la Mar Cariba. En 1514, la conquista de Cuba li permetèt de dispausar d'una basa poderosa per organizar d'expedicions lòng dau continent a l'iniciativa dau governador Diego Velázquez. A l'origina, leis Espanhòus se limitèron a l'exploracion dau litorau. A partir deis annadas 1510, lei contactes se multipliquèron amb leis estats mesoamericans. En 1518, lo conquistador Hernán Cortés organizèt una expedicion importanta que se dirigiguèt vèrs la peninsula de Yucatan. I obtenguèt d'ensenhaments sus l'existéncia de la civilizacion astèca e i trobèt de sostèns au sen dei ciutats-estats maias, especialament aqueu de traductors que li permetèron de comprendre e d'aprofichar lei divisions entre lei pòbles mesoamericans.

Ansin, en novembre de 1519, se dirigiguèt vèrs l'Empèri Astèc. Formèt rapidament d'alianças amb leis enemics tradicionaus de Tenochtitlan, especialament Tlaxcala, e intrèt dins la capitala astèca que son rèi, Moctezuma II, èra indecís per quant a l'atitud d'adoptar en fàcia de Cortés. Dins la vila, lo conquistador capitèt d'organizar una ataca suspresa per lo capturar. Son projècte èra alora de dirigir l'Empèri gràcias au contraròtle dau sobeiran. Dins aquò, deguèt quitar rapidament la ciutat amb la màger part de sei tropas per luchar còntra l'expedicion de Pánfilo de Narváez, mandat dins la region per lo governador Velázquez, inquiet dei succès e deis ambicions de Cortés. Lòng dau litorau, capitèt de tuar Narváez e de raliar sei soudats a sa causa. Pasmens, enterin, leis Astècs se revoutèron sota la direccion de Cuitlahuac, un nebòt de Moctezuma II que foguèt tuat dins lo corrent dei combats^[13]. Lo 30 de junh, Cortés ordonèt la retirada qu'entraïnèt la pèrda de centenaus de soudats espanhòus e de milièrs d'aliats indigèns. Lei subrevivents se gropèron dins l'estat de Tlaxcala ont organizèron una campanha novèla que permetèt finalament de conquistar Tenochtitlan après un sètge saunós e de destrurre l'Empèri Astèc, minat per lei malautiás vengudas d'Euròpa, en mai de 1521.

Après aquela victòria, leis Espanhòus se dirigiguèron vèrs lo sud e l'oèst. En despiech de resisténcias duras, la màger part deis estats mesoamericans foguèron conquistats après quauqueis annadas de combat. Coma per leis Astècs, lei malautiás europèas qu'èran encara desconegudas sus lo continent american (vairòla, senepion...) foguèron d'aliadas importants per lei conquistadors. En revènge, la conquista de la peninsula de Yucatan foguèt fòrça malaisada en causa de la resisténcia acarnada de certanei pòbles maias que repleguèron doas invasions avans de capitular en 1542. Dins lo sud de la peninsula, certanei ciutats-estats, protegidas per la jungla, resistiguèron fins a la fin dau sègle XVII (Tayasal fins a 1697). Puei, au nòrd de la Vau de Mexico, leis Espanhòus se turtèron a la resisténcia dei nomadas chichimècs. De 1550 a 1590, una tiera d'expedicions assaièron sensa succès de lei sometre. Pasmens, dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle seguent, una estrategia novèla basada sus la negociacion e lo desvolopament de l'agricultura permetèt ais Espanhòus d'estendre pauc a pauc son influéncia dins la region. Vèrs 1650, l'autoritat espanhòla i èra plus contestada e lei Chichimècs avián largament adoptat la cultura mestissada de l'Empèri Espanhòu.

Enfin, dins lo corrent dau sègle XVIII, leis Espanhòus assaièron de se dirigir vèrs lo nòrd e vèrs lo nòrd-èst per blocar l'avançada dei Rus, dei Britanics e, subretot, dei Francés. Ansin, acomencèt la colonizacion de Tèxas amb la fondacion de San Antonio en 1718. Puei, se debanèt la colonizacion de la Califòrnia Auta dins leis annadas 1770. Dins aquò, en causa de mejans limitats, la preséncia espanhòla i demorèt limitada. De mai, per avançar vèrs aquelei regions, leis Espanhòus deguèron luchar còntra lei tribús nomadas amerindianas coma lei Navajos e leis Apaches.

L'esplecha coloniala de Mexic

Representacion d'un *endomendero* castigant un Indian (vèrs 1836).

Après la conquista espanhòla, lo territòri mexican foguèt integrat au sen de l'Empèri Espanhòu e de seis institucions que permetián d'esplechar sei ressorsas au profiech d'Espanha e d'una minoritat de grands proprietaris terrenaus. Aquel empèri èra dirigit per lo Conseu deis Índias installat en Espanha. Pasmens, en causa dei distàncias importantas entre America e Euròpa, una administracion coloniala foguèt creada. Seis institucions pus importantas foguèron lei Vice-reiautat, cargadas de la direccion militara e administrativa, e leis audiencas, cargadas de la gestion deis afaires administratius, financiers e economics, que pòdon despendre dirèctament d'un vice-rèi ò èsser fòrça autonòmas. Regardant Mexic, èra sota lo contraròtle de la Vice-reiautat de Mexico e devesit entre leis audiencas de Mexico e de Guadalajara. En causa de la distància febla entre aquelei vilas, lo vice-rèi, que teniá de poders militars e administratiu largs aviá una influéncia importanta sus leis audiencas.

Lo nivèu inferior de l'administracion èra ocupat per lei governadors de províncias e per leis autoritats localas, especialament aquelei dei vilas qu'èran elegits per lei captaus. Una caracteristica d'aquela administracion èra l'importància de la corrupcion entre lei foncionaris. D'efèct, certanei, magerament lei corregidors que tenián de poders fiscaus e de policía, èran mau pagats per lo govèrn espanhòu e assaiavan donc de s'enriquir au detriment de la populacion. Lei zònas poblats d'Indians foguèron generalament pus tocadas per aqueu fenomèn.

La darriera institucion importanta de l'Empèri Espanhòu èra la Glèisa. Format unicament de Blancs fins a la segonda mitat dau sègle XVIII, èra caracterizat per sei ressorsas economicas fòrça importantas e per la rivalitat permanenta entre lei diferents òrdres religiós e lo clergat secular. La richessa de la Glèisa èra liada ai dons e ai laissas dei fidèus, lei revenguts eissits d'aquelei bens e lo dèime. Gràcias a aquelei ressorsas, la Glèisa poguèt finançar la bastida de glèisas, s'ocupar de l'ensenhament e de la santat, ajudar lei paures e prestar de sòus. Enfin, aguèt un ròtle major dins l'evangelizacion deis Indians e contunièt per la seguida de considerar que lei pòbles autoctòns fasián partida de son ressòrt.

Lei resèrvas e jaciments d'aur e d'argent concentrèron inicialament l'atencion deis Espanhòus. Pasmens, en fòra de Zacatecas, lei minas foguèron finalament raras e la produccion declinèt a partir de la fin dau sègle XVII. L'activitat principala venguèt alora l'agricultura que son desvolopament foguèt rapidament encoratjat per l'immigracion d'Espanhòus venguts participar a l'esplecha miniera. Se formèt alora un modèl de tenements fòrça grands tenguts per una aristocracia terrenala (hacienda). Un monopòli dau comèrci entre Espanha e sei colonias foguèt establit — contornejat per la còntrabanda encoratjada per leis Anglés, leis Olandés e lei Francés — e lo pòrt foguèt desvolopat per permetre lei cambis amb la metropòli.

La formacion de la societat ispanoamerica

La societat ispanoamerica se devesiguèt entre dos ensems separats. Lo premier èra la societat coloniala formada de Blancs, d'Africans, de mestís e d'Indians vivent en fòra de sa comunautat d'origina. Lo segond èra l'ensems dei comunautats indianas gaire mestissadas que gardavan sa lenga e de trachs indians fòrça importants.

La societat coloniala

Lei Blancs èran principalament originaris d'Espanha. Dins aquò, l'emigracion dei Blancs vèrs Mexic es mau coneguda car lei documents oficiaus s'interessèron solament ais arribadas legalas. Òr, de clandestins nombrós arribèron tanben dins lei colonias espanhòlas. Dins lo corrent dei generacions, lei Blancs se devesiguèron entre dos grops dichs criollos per designar aquelei nascuts sus lo territòri mexican e peninsulares per designar aquelei d'Espanha. Dos principis importats de l'aristocracia europèu dominèron son mòde de vida : la volontat de tenir de tenements importants e la volontat de conservar la « puretat » de son sang. Coma lei familhas de criollos avián quauquei rèires mestís, aquò entraïnèt l'aparicion de prejutjats dei peninsulares còntra lei criollos. Pasmens, que situacion que siegue, de grops de familhas blancas, mesclant criollos e peninsulares, se maridant entre elei dominavan la societat. En dessota de l'aristocracia terrenala, existiá tanben una classa mejana blanca formada d'artesans, de marchands, de foncionaris, de regidors ò proprietaris terrenaus mejans. Coma l'elèit, donavan fòrça d'importància a la « puretat » de son sang e assaiavan d'exclure lei non Blancs de seis activitats per ne'n limitar la concurréncia economica e sociala.

Leis Africans foguèron inicialament utilizats coma esclaus dins lei plantacions e lei minas. Foguèron ansin nombrós dins lo sud de Mexic. Pasmens, tre la fin dau sègle XVII, leis afranquiments acomencèron de se generalizar e, dins lo corrent dau sègle seguent, la màger part dei populacions originàrias d'Africa venguèron liuras. En revènge, aquela liberacion s'acompanhèt pas d'un progrès e leis Africans demorèron dins lo debàs de la societat.

Lei populacions mestissadas apareguèron rapidament après la conquista espanhòla en causa dau nombre limitat de fremas espanhòlas. De mai, en despiech dau sostèn de la Glèisa a l'arribada de fremas vengudas de la Peninsula Iberica, lei relacions en fòra dau maridatge entre Espanhòus e Indianas contunièron. Dins aquò, aquelei mestís èran generalament bandits per lei Blancs siá per de rasons religiosas (lei mestís èran sovent nascuts en fòra dau maridatge) siá en causa dau risc de concurréncia economica. Ansin, divèrsei lèis foguèron adoptadas per enebir certanei domenis economics ò mestiers ai mestís. L'aplicacion d'aqueu sistèma evolucionèt pauc a pauc segon lei regions en causa de la generalizacion progressiva dau mestissatge au sen de la societat ispanoamericana. Tre lo sègle XVI, lei premierei falhas apareguèron amb la creacion dei habilitaciones permetent ai mestís d'èsser considerats coma de Blancs en cambi dau pagament d'una soma. De mestís eissits de relacions entre Blancs e Africans ò entre Indians e Africans existián tanben. Pasmens, avián encara mens de consideracions que leis autrei mestís.

La societat indiana

Lei comunautats indianas gaire mestissadas e demoradas alunchadas de la societat coloniala gardèron una partida importanta de sei trachs pròpris e son a l'origina de la societat indiana actuala. Au començament de la colonizacion, leis Indians foguèron somés au sistèma de l’encomienda. Aquò èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un tribut ò de corvadas. Aqueu sistèma foguèt fòrça atacat per lei Dominicans, especialament Bartolomé de las Casas, e en 1542, lo rèi d'Espanha adoptèt lei Lèis Novèlas qu'ordonèron la restitucion a la Corona deis encomiendas après la mòrt de sei proprietaris. Pasmens, en fàcia de l'ostilitat dei colons, la monarquia deguèt finalament adoptar una posicion pus complasenta après una revòuta dei proprietaris (1544-1548). Premier, acceptèt la prolongacion de l’encomienda per la durada de vida de l'eiretier de son proprietari. Puei, se creèt un sistèma suplementari de prolongacion per lei generacions seguentas.

En parallèl de l'establiment de la dominacion espanhòla, de campanhas d'evangelizacion foguèron organizadas per convertir leis Indians au cristianisme. Aquò acomencèt tre la conquista de l'Empèri Astèc amb la destruccion dei temples pagans, deis idòlas, dei libres religiós indians ò de batejaments generaus de populacions. Pasmens, aquela estrategia evolucionèt rapidament vèrs de metòdes pus amagestrats per penetrar dirèctament au sen de la cultura indiana. Ansin, lo cristianisme catolic se generalizèt sota la forma d'un sincretisme mesclant la liturgia crestiana, lo culte de la Santa Verge, dei sants, la musica religiosa e lei processions amb d'elements e de rites eissits de la religion mesoamericana anciana.

Enfin, l'afondrament demografic foguèt la darriera caracteristica de la societat indiana après la conquista. D'efèct, en causa dei conflictes, dau trabalh fòrçat e, subretot, dei malautiás vengudas d'Euròpa qu'èran desconegudas sus lo continent american (vairòla...), lo nombre d'Indians demeniguèt fòrça rapidament. L'amplor d'aqueu fenomèn es mau conegut en causa de l'abséncia de donadas precisas sus la populacion avans l'arribada deis Espanhòus. Regardant lo territòri mexican, leis estimacions evolucionan entre 11 e 25 milions d'individús en 1519 e solament entre un e dos milions a la fin dau sègle XVII. De mai, lei migracions d'Indians en direccion dei centres economics de la societat ispanoamerica, especialament lei regions minieras, agravèron lo despoblament dei territòris indians. Aquò aguèt per consequéncia la disparicion progressiva de l'aristocracia e deis institucions dei comunautats indianas, compres aquelei deis estats aliats a Espanha coma Tlaxcala.

Lo declin dau poder coloniau

Felipe II (1556-1598) assaièt d'organizar la gestion e de l'administracion de l'empèri coloniau espanhòu. Pasmens, en causa dei distàncias e de la superficia estendudas, la Corona mau capitèt e l'autoritat reiala declinèt pauc a pauc. En parallèl, la poissança militara d'Espanha s'afebliguèt. Après la desfacha a l'eissida de la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763), lo govèrn de Madrid decidiguèt tornarmai de s'ocupar de l'organizacion de sei colonias. L'influéncia dei familhas de criolos foguèt tanben reducha amb la creacion de pòstes administratius importants fisats a de peninsulares.

Aquelei reformas permetèron ansin de melhorar lei revenguts reiaus. Pasmens, aquò entraïnèt un maucontentament important, magerament au sen dei criolos, basat sus l'aumentacion deis impòsts, lo ròtle important donat ai peninsulares ò lei limits comerciaus impausats per lo monopòli espanhòu. Ansin, una partida importanta de l'elèit revendicava un reequilibratge dei cambis e dei relacions amb la metropòli. En revènge, donava d'importància a sei privilègis e èra fòrça maufisanta dei classas popularas. En particular, après lei combats durs de la Revolucion en Haití, leis idèas dei Lutz avián gaire de partisans. La rompedura entre Mexic e la metropòli foguèt donc progressiva e entraïnada per l'afebliment d'Espanha, ocupada per França, e per lo refús continú de Madrid d'acceptar lei principalei revendicacions mexicanas.

L'independéncia e lo periòde d'instabilitat politica

La guèrra d'independéncia

En 1807-1808, l'invasion de l'Espanha peninsulara per lei Francés de Napoleon I^èr e l'acomençament de l'insurreccion populara espanhòla entraïnèt l'afondrament de l'autoritat reiala remplaçada per una junta suprèma que se transformèt rapidament en conseu de regéncia. De combats durs e saunós se debanèron fins a la fin de 1813 còntra lei Francés e lo conseu convoquèt de Cortes cargadas de redigir una constitucion, adoptada en 1812, d'inspiracion liberala. Lei Cortes associèron lei colonias a aqueu procès e l'elèit dei criolos poguèt i mandar de delegats. Obtenguèron d'assegurenças regardant lei libertats individualas ò l'organizacion d'eleccions liuras. Pasmens, en 1814, après la restauracion de la monarquia, aqueleis avançadas foguèron largament oblidas e l'autoritat reiala foguèt restablida sus tot l'empèri franc de la region dau Rio de la Plata. Pasmens, en 1820, una revòuta novèla en Espanha afebliguèt lo poder reiau e marquèt lo començament d'un periòde pus liberau.

Dins lo corrent d'aqueu periòde, lo vice-rèi de Mexico, qu'assaiava de formar una junta amb lei criolos, foguèt reversat per un còp d'estat organizat per lei peninsulares. Lo poder foguèt alora tengut per l'audienca e sa milicía. Aquò permetèt de blocar lei revendicacions dei criolos mai lo maucontentament se generalizèt dins tota la vice-reialtat de Novèla Espanha. Lo 16 de setembre de 1810, una premiera insurreccion importanta acomencèt sota la direccion dau prèire Miguel Hidalgo. Revendicant la supression dau tribut pagat per leis Indians, la restitucion de certanei territòris indians ò l'eliminacion deis Espanhòus, lo movement s'estendèt rapidament e alinhava 80 000 combatents en octòbre. En fàcia, criolos e peninsulares s'alièron per s'opausar a una insurreccion populara menaçant sei privilègis e defendiguèron victoriosament Mexico. En març de 1811, Hidalgo e sei tropas foguèron anientats dins la region de Guadalajara e lei caps de la revòuta fusilhats. Pasmens, una autra insurreccion acomencèt lèu dins lo sud sota la direccion d'un autre prèire mestís dich José Maria Morelos. Au contrari de Hidalgo, capitèt d'organizar e de disciplinar sei tropas que conquistèron Oaxaca e Acapulco en 1812-1813. Una guèrra lònga foguèt necessària per leis afeblir que s'acabèt solament en 1815 amb la captura de Morelos e son execucion. Pasmens, Vicente Guerrero, un luòctenent de Morelos, capitèt de contuniar la lucha.

Lo poder en Mexico demorèt entre lei mans dei conservadors mai l'influéncia dei criolos aumentèt. Favorables a l'autonòmia per aparar sei privilègis en fàcia dau liberalisme vengut de Madrid. La Glèisa, menaçada per l'anticlericalisme de certanei tendàncias revolucionàrias espanhòlas, èra tanben fòrça maufisanta a respèct de la metropòli. En 1820, lo coronèu Augustin de Iturbide, cargat de luchar còntra leis insurgents de Guerrero, passèt au contrari un acòrd amb seis adversaris en febrier de 1821. Dich plan d'Iguala, prevesiá la formacion d'un Empèri de Mexic independent dirigit per lo rèi Ferdinand VII ò un prince de son ostau. Lo catolicisme demorava religion d'Estat e la Glèisa gardava sei bens e sei privilègis. Enfin, l'egalitat juridica èra establida. Iturbide e Guerrero jonhèron sei tropas e, en aost, lei leialistas foguèron vençuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre, Iturbide venguèt president d'una regéncia. Pasmens, Ferdinand VII refusèt l'acòrd d'Iguala. Ansin, lo 18 de mai de 1822, Iturbide, desirós de mantenir un regime monarquic, foguèt proclamat emperaire per sei soudats. Lei sièis províncias de la capitanariá generala de Guatemala jonhèron l'Empèri^[14].

Pasmens, tre 1822, l'Empèri autoritari d'Augustin I^èr suscitèt una oposicion importanta renfòrçada per la crisi financiera de l'estat novèu. En 1823, un còp d'estat organizat per lo coronèu Antonio López de Santa Anna entraïnèt l'abdicacion e l'exili de l'emperaire. Augustin I^èr foguèt fusilhat l'annada seguenta après una temptativa mancada de reconquistar lo poder. La republica foguèt proclamada mai un periòde lòng d'instabilitat acomencèt. Lei províncias d'America Centrala aprofichèron la situacion per proclamar son independéncia.

L'instabilitat politica e lei pèrdas territòrialas mexicanas

En 1824, una constitucion d'inspiracion liberala foguèt adoptada. Pasmens, de tensions apareguèron rapidament amb lei conservadors. Ansin, après la victòria electorala conservatritz de 1828, un còp d'estat foguèt organizat per lei liberaus que donèron lo poder a Vicente Guerrero. Ordonèt l'expulsion deis Espanhòus en 1828 e capitèt de replegar un còrs expedicionari espanhòu l'annada seguenta. Dins aquò, tre 1830, Guerrero foguèt reversat per un còp d'estat conservador e fusilhat l'annada seguenta après una insurreccion mancada.

En 1832, lo generau Santa Anna capitèt de reconquistar lo poder amb lo sostèn dei liberaus. Demorèt la personalitat principala de la vida politica mexicana fins a la segonda mitat dau sègle XIX mai perdiguèt unei còps la presidéncia e deguèt s'exilar en 1844. Dins lo corrent d'aqueu periòde, unei govèrns se succediguèron rapidament. Assaièron de centralizar l'estat entraïnant la revòuta de Tèxas que venguèt de facto independent en 1835.

La question de Tèxas entraïnèt un conflicte còntra leis Estats Units d'America de 1846 a 1848. Sa causa premiera foguèt l'annexion de Tèxas per leis Estats Units en 1845. Puei, leis intradas de tropas estatsunidencas dins lei territòris contestats entre Tèxas e Mexic e aquela de soudats mexicans au nòrd de Rio Bravo causèron lo començament vertadier de la guèrra. En aost de 1846, lo govèrn demandèt lo retorn de Santa Anna mai la situacion militara mexicana venguèt rapidament catastrofica. Lei vilas de Monterrey (setembre de 1846), de Veracruz (març de 1847) e de Mexico (setembre de 1847) foguèron perdudas e Mexic deguèt reconoisser sa desfacha. Lo 2 de febrier de 1848, signèt lo tractat de Guadalupe Hidalgo entraïnèt la cession de la màger part dau nòrd dau país (Tèxas, Califòrnia Auta, Nòu Mexic) en cambi dau pagament d'una indemnitat de 15 milions de dolars. En 1853, aquelei pèrdas foguèron completadas per la venda d'una partida suplementària dau nòrd de Mexic (Crompa Gadsden).

En 1853, lo poder foguèt tornarmai fisat a Santa Anna reversat tre 1855 per lei generaus Juan Alvarez e Ignacio Comonfort. Santa Anna deguèt s'exilar tornarmai e sa partença marquèt lo començament d'una tiera de reformas liberalas en despiech dau mantenement de resisténcias importantas de part dei reialistas e dei conservadors. L'influéncia de la Glèisa, que sei bens inalienables representavan un patrimòni fòrça important, foguèt una question majora dau periòde. En 1856-1857, divèrsei mesuras anticlericalas (fin de l'inalienabilitat dei bens eclesiastics, adopcion d'una constitucion sensa referéncia au catolicisme) entraïnèron de protestacions importantas puei una guèrra civila novèla. En 1858, lei conservadors conquistèron lei regions centralas e lei liberaus, dirigits per Benito Juárez, s'installèron a Veracruz. Nacionalizèron lei bens de la Glèisa en 1859 e capitèron finalament de reconquistar la capitala en 1860.

L'intervencion francesa

Article detalhat: Guèrra de Mexic.

Après l'eleccion de Juárez coma president en 1861, lo govèrn mexican deguèt faciar la question de son deute public. Foguèt rapidament obligat d'arrestar son remborsament. Aquò entraïnèt una intervencion dau Reiaume Unit, de França e d'Espanha que mandèron un còrs expedicionari qu'ocupèt lei doanas de Veracruz. Juárez capitèt de trobar un acòrdi amb lei Britanics e leis Espanhòus. En revènge, l'emperaire francés Napoleon III èra desirós de crear un empèri mexican catolic susceptible d'equilibrar la poissança estatsunidenca. Mau conselhat per de conservadors mexicans, Napoleon III pensava obtenir un acuèlh favorable a sei projèctes. Pasmens, sei tropas se turtèron a l'oposicion dei liberaus de Juárez e aguèron de dificultats per intrar dins la capitala en 1863. Lei Francés prepausèron lo tròne a Maximilian, fraire de l'archiduc d'Àustria, que foguèt coronat en junh de 1864 amb lo sostèn dei conservadors. Lei liberaus e Juárez se retirèron vèrs lo nòrd.

Lei Francés e lei tropas imperialas deguèron alora luchar còntra divèrsei guerilhas. A partir de 1866, Napoleon III èra desirós de se retirar dau teatre mexican e lei liberaus prenguèron l'avantatge. En març de 1867, après la retirada totala dei Francés, la situacion militara de Maximilian s'agravèt rapidament. En junh, foguèt capturat e fusilhat per lei fòrças republicanas.

La republica foguèt restablida mai la situacion financiera demorèt marrida e lei venceires se devesiguèron entre elei, especialament Benito Juárez e Porfirio Díaz. D'efècte, lo govèrn de Juárez venguèt rapidament fòrça autoritari. En 1872, après la mòrt de Juárez, Sebastián Lerdo de Tejada li succediguèt acomençant un programa de modernizacion (bastida dau premier camin de fèrre entre Veracruz e Mexico) fins a son reversament per Diaz en 1876.

Lo « Porfiriato »

L'estabilizacion politica e economica

Porfirio Díaz gardèt lo poder fins a 1911 d'un biais autoritari. D'efècte, aqueu periòde dich « Porfiriato » es caracterizat per d'eleccions trucadas, una censura activa de la premsa e la formacion de milicías paramilitarizadas per mantenir l'òrdre. De mai, formèt un ret de liames personaus amb de captaus dins tot lo país. Pasmens, Díaz mantenguèt leis aparéncias d'un regime constitucionau, capitèt d'estabilizar la situacion economica e de melhorar lei relacions entre lo govèrn e lei catolics.

D'efècte, la situacion conoguèt divèrseis evolucions permetent sa creissença a partir de la privatizacion dei tèrras indianas e la formacion d'esplechas agricòlas de talha gròssa que sei produccions èran destinadas a l'exportacion. La populacion aumentèt ansin de 7,5 milions en 1850 a 14 milions en 1910. Aquò favorizèt l'arribada de capitaus estrangiers que foguèron investits dins la bastida d'un ret de camin de fèrre e lo sector minier (aur, argent, coire, zinc...). Au començament dau sègle XX, lo sector minier èra vengut fòrça per l'economia mexicana e representava la mitat deis exportacions. Lei classas mejanas urbanas e l'oligarquia foguèron lei beneficiaris d'aqueleis annadas. Pasmens, aqueu desvolopament se faguèt au detriment deis Indians e dei païsans que sa condicion se desgradèt. Dins lo sud conservador, capitèron de gardar lo contraròtle de la màger part dau territòri. En revènge, dins leis autrei regions, la formacion d'haciendas limitèt lo nombre de tenements disponibles e entraïnèt l'aparicion d'un proletariat rurau.

Regardant leis afaires religiós, Diáz reglèt lo conflicte amb lei catolics en 1877. Anoncièt la fin dei persecucions còntra la Glèisa.

Lo declin e la fin dau regime de Porfirio Diaz

A partir de 1900, lei partisans de Diáz acomencèron de se devesir entre elei regardant leis orientacions de donar au país. Un grop de tecnocratas dichs cientificos recomandèt la creacion d'un partit politic per enquadrar totei lei diferentei practicas dau « Porfiriato ». Aquò se turtèt a l'oposicion dei caps regionaus. En 1904, per contentar lei captaus provínciaus, Diáz acceptèt de prolongar de doas annadas suplementàrias lo mandat dei governadors. Pasmens, après aquela crisi intèrna, la situacion interiora s'agravèt. En 1906 e 1907, de grèvas duras se debanèron dins lo sector minier. L'inflacion e lo chaumatge aumentèron. Aquò favorizèt lo maucontentament e, en 1910, la reeleccion de Diáz èra menaçada per Francisco Madero. Per s'aparar còntra son adversari, Diáz ordonèt son arrestacion, çò que li permetèt d'èsser tornarmai elegit president. Pasmens, aquò entraïnèt una insurreccion grèva e marquèt lo començament d'una guèrra civila lònga de 1910 a 1920.

La Revolucion Mexicana

Article detalhat: Revolucion Mexicana.

Lo revolucion de Francisco Madero

En 1911, la fin dau periòde Porfirio Diaz entraïnèt una guèrra civila dicha Revolucion Mexicana que durèt fins a 1920. Causèt la mòrt d'aperaquí un milion de personas. Lo conflicte acomencèt après la liberacion de Francisco Madero que s'exilèt en Tèxas. Organizèt lèu una revòuta amb l'ajuda de caps revolucionaris coma Pancho Villa ò Emiliano Zapata. Dins lo corrent d'aquela annada, Madero ocupèt una partida dau nòrd mexican e installèt un govèrn provisòri. Puei, capitèt de negociar un acòrd amb lo grop dei cientificos e de desarmar leis insurgents franc de Zapata. Aquò entraïnèt la fin dau regime Diaz e lo debanament d'una eleccion liura en octòbre.

Amb lo sostèn dei cientificos, Madero ganhèt l'escrutinh e venguèt president. Pasmens, son autoritat demorèt febla, especialament en causa de la perseguida de la Revolucion per Emiliano Zapata. Au contrari, Zapata prepausèt un plan per rendre sei tèrras tradicionalas ais Indians. L'agitacion continuala entraïnèt un còp d'estat organizat per lei cientificos que mau capitèt (9 - 18 de febrier de 1913). Lo generau Victoriano Huerta aprofichèt lo caòs per prendre lo poder. Madero foguèt assassinat e Huerta s'alièt ai cientificos e ais Estats Units d'America per se proclamar president.

L'anarquia politica de 1913-1917

De 1913 a 1917, lei conflictes intèrnes se multipliquèron dins lo país. D'efècte, après sa presa dau poder, Victoriano Huerta decidèt d'atacar lei fòrças d'Emiliano Zapata situadas dins lo nòrd. Pasmens, après unei desfachas, leis insurgents se reorganizèron au sen d'una « armada constitucionala » dirigidas per Venustiano Carranza, governador de Coahuila, Pablo Gonzalez, Pancho Villa e Álvaro Obregón. En parallèl, de combats opausèron lei païsans paures, ajudats per lei tropas de Zapata, ai fòrças dei grands proprietaris.

La conjugason d'aquelei conflictes entraïnèt una generalizacion de la guèrra civila sus tot lo país. De mai, la diplomacia estatsunidenca agravèt la situacion car Washington sostenguèt per torn lei diferentei faccions per assaiar d'estabilizar la situacion. En abriu de 1914, lo president Woodrow Wilson mandèt un còrs expedicionari que desbarquèt dins lo pòrt de Veracruz e bombardèt la vila. Aquò destabilizèt Huerta e permetèt a seis adversaris d'avançar en direccion de la capitala. En julhet, sei tropas foguèron desfachas entraïnant sa desmission e son exili.

Pasmens, lei venceires mau capitèron de s'unir e la guèrra contunièt. En octòbre de 1914, Pancho Villa reüniguèt una convencion que permetèt a Zapata d'obtenir l'aprovacion de son programa. Lo mes seguent, Carranza e Obregón s'alièron per formar un govèrn provisòri installat en Veracruz. Lei combats contunièron alora entre lei constitucionalistas e lei tropas de Villa e de Zapata. En abriu de 1915, Obregón capitèt de desfaire Villa e Zapata perdiguèt definitivament lo contraròtle de Mexico. Après aquelei victòrias, lo govèrn de Carranza foguèt finalament reconegut per leis Estats Units dins lo corrent de setembre. Pasmens, lei combats contunièron dins lo país fins a l'assassinat de Zapata en 1919 e la somission de Villa en 1920^[15].

La constitucion de 1917 e lo reglament de la crisi

En 1917, una convencion foguèt reünida per redigir una constitucion novèla. Lo tèxte foguèt publicat dins lo corrent de l'annada e permetèt d'acomençar lo reglament dau conflicte. D'efècte, permetèt de renfòrçar l'autoritat dau govèrn federau e de contentar certanei revendicacions popularas (possibilitat de restituir de tèrras ais Indians, drech de grèva, jornada de trabalh d'uèch oras, separacion de la Glèisa e de l'Estat, limits impausats a l'influéncia dau clergat...).

Fins a 1920, Carranza gardèt la màger part dau poder e capitèt d'estabilizar son poder. Assaièt de reprodurre lo modèl instaurat per Diaz mai Obregón obtenguèt lo sostèn dei captaus dau nòrd, dei sindicats obriers e de Pancho Villa. Ansin, quand Carranza ordonèt l'arrestacion de son ancian aliat, se turtèt a una oposicion fòrta que formèt una « armada liberala constitucionala » poderosa. Deguèt alora abandonar Mexico avans d'èsser assassinat sus lo camin de Veracruz.

Lei venceires prenguèron lo poder sota l'autoritat d'Obregón elegit president dins lo corrent de setembre. Formèron un ret gropant captaus tradicionaus, caps de sindicats ò de gropaments de païsans, oficièrs superiors de l'armada e caps politics. Aquò permetèt au regime novèu d'enquadrar la populacion. Per completar aqueu sistèma, foguèt adoptada una ideologia novèla enaurant lei culturas indianas e mestissas, la gèsta revolucionària e desvalorant lo periòde coloniau.

Lo Mexic modèrne

La presidéncia d'Obregon

Álvaro Obregón gardèt lo poder de 1920 a 1924. Adoptèt una politica economica similara a aquela dau periòde Diáz moderada per la necessitat de contentar una partida de sa basa revolucionària. Donèt donc la prioritat au desvolopament d'una industria capitalista exportatritz finançada gràcias a d'investiments estrangiers e s'ocupèt d'equilibrar lo budget de l'Estat. Pasmens, organizèt tanben una refòrma agrariana que permetèt de distribuir de tèrras a 10% dei païsans mexicans. Limitada, aquela decision cambièt pas lo modèl d'una agricultura centrada sus lei grands proprietaris e aguèt d'efèctes febles sus la produccion car lei païsans beneficiaris, generalament paures, aguèron de dificultats per esplechar sei tèrras novèlas.

Se la presidéncia d'Obregón permetèt d'amaisar lei tensions eissidas de la Revolucion Mexicana, la fin de son mandat foguèt marcada per una guèrra civila brèva regardant sa succession. D'efècte, segon la Constitucion de 1917, lo president mexican podiá se presentar a sa reeleccion. Per lo remplaçar, Obregón chausiguèt de sostenir la candidatura de Plutarco Elias Calles e se turtèt a l'oposicion d'unei generaus partisans d'Adolfo de la Huerta. Una insurreccion aguèt luòc que s'acabèt per la victòria dei partisans d'Obregon e l'execucion d'unei caps revolucionaris. D'eleccions trucadas permetèron alora l'eleccion de Calles.

La presidéncia Calles e lo « Maximato »

Plutarco Elías Calles foguèt president de 1924 a 1928 e demorèt lo cap vertadier dau país fins a 1934. Contunièt la politica economica de son predecessor mai adoptèt, en matèria de religion, una atitud ostila a la Glèisa qu'entraïnèt una guèrra civila de 1926 a 1929. D'efècte, tre 1925, son govèrn decidèt d'encoratjar lo desvolopament de l'escòla laïca. L'annada seguenta, ordonèt l'aplicacion deis articles de la Constitucion de 1917 permetent de redurre leis activitats de la Glèisa. Aquò entraïnèt una oposicion fòrta au sen dei classas mejanas e dau clergat qu'ordonèt la suspension de totei lei celebracions religiosas. Lei païsans de l'oèst de Mexico se revoutèron alora e l'insurreccion resistiguèt ais atacas de l'armada fins a la conclusion d'una trèva en 1929.

Aquelei trèbols afebliguèron Calles e una modificacion de la constitucion permetèt a Álvaro Obregón d'èsser elegit president un segond còp en 1928. La durada dau mandat presidenciau foguèt tanben aumentada de quatre a sièis annadas. Pasmens, foguèt assassinat tre lo 17 de julhet de 1928 per un militant catolic. Aquò permetèt a Calles de renfòrçar sa posicion amb la fondacion dau Partit nacionau revolucionari (PNR) e l'eleccion d'aliats politics sensa autoritat de son partit a la presidéncia. Dins lei fachs, Calles, d'ara endavant dich « jefe maximo » gardèt la realitat dau poder e acomencèt de negociar amb la Glèisa la suspension dei lèis anticlericalas de 1926.

Dins aquò, lei problemas de la crisi religiosa foguèron rapidament remplaçats per lei dificultats pus grèvas de la crisi economica de 1929. D'efècte, fòrça despendanta deis exportacions, l'economia mexicana foguèt fòrça tocada per la reduccion dau comèrci mondiala. Aquò entraïnèt de tensions importantas dins lei classas popularas e mejanas tant dins lei vilas que dins lei zònas ruralas. Lo regime i respondèt per de mesuras autoritàrias e per un renfòrçament de la repression. Pasmens, aquò mau capitèt d'empachar lo desvolopament de l'oposicion, compres au sen dau PNR. En 1934, Calles foguèt donc obligat de laissar lo poder e de designar lo generau Lazaro Cardenas coma successor.

La presidéncia Cardenas e lo renfòrçament dau regime

Leis annadas Cardenas aguèron un ròtle decisiu dins lo renfòrçament dau regime eissit de la Constitucion de 1917. D'efècte, après l'eliminacion dei partisans de Calles entre 1924 e 1926, donèt una impulsion novèla au movement revolucionari gràcias a una refòrma agrariana, a un sostèn regular ai sindicats e a la nacionalizacion de l'industria petrolièra. Sa popularitat li permetèt d'assegurar lo mantenement de la patz intèrna e dau regime que s'institucionalizèt.

Lo president, elegit per un mandat de sièis ans, èra lo cap quasi absolut de l'Estat mai aviá pas lo drech de se representar. En revènge, podiá designar son successor que son eleccion èra assegurada gràcias a d'eleccions regularament trucadas. Pasmens, en despiech de l'aspèct non democratic d'aqueu foncionament, divèrsei drechs fondamentaus protegits per la constitucion foguèron mai ò mens respectats coma la libertat d'opinion, la diversitat de la premsa, la libertat religiosa, divèrsei drechs sociaus ò l'existéncia d'autrei partits politics. Lo modèl politic mexican evolucionèt ansin entre democracia e dictatura e lo PNR, que venguèt lo Partit revolucionari institucionau (PRI) en 1946, gardèt lo poder de 1940 a 1997.

Lo desvolopament economic deis annadas 1940-1970

De 1940 a la fin deis annadas 1960, Mexic conoguèt un periòde de creissença economica importanta que favorizèron l'industrializacion e l'urbanizacion dau país. Lei presidents chausiguèron d'adoptar una politica economica capitalista que venguèt mai e mai liberala dins lo corrent dau sègle. D'efècte, Manuel Ávila Camacho (1940-1946) e Miguel Alemán Valdés (1946-1952) restaurèron de relacions bònas amb leis Estats Units d'America e favorizèron lo sector privat, especialament dins l'agricultura e lo torisme, permetent d'atraire d'investiments estrangiers importants. Sota Adolfo Ruiz Cortines (1952-1958), aquela tendància se confirmèt e l'influéncia de tecnocratas liberaus se renforcèt. En particular, una politica d'economias drasticas permetèt de redreiçar la situacion dei finanças nacioalas mai entraïnèt de tensions socialas fòrça importantas.

Son successor Adolfo López Mateos (1958-1964) deguèt reprimir unei grèvas duras e orientar sa politica vèrs la senèstra (reforma agrariana novèla, mantenement de relacions diplomaticas amb Cuba...). Pasmens, aquò permetèt pas de resòuvre la crisi sociala e Gustavo Díaz Ordaz (1964-1970) chausiguèt lo metòde autoritari per contraròtlar lei movements revendicatius encoratjats per l'organizacion dei Jòcs Olimpics en Mexic en 1968. Ansin, lo 2 d'octòbre, l'armada tirèt sus una manifestacion d'estudiants tuant aperaquí 250 personas. En mai d'aquò, la fin deis annadas 1960 marquèt lo començament d'un periòde lòng de problemas economicas. Lei revendicacions politicas e socialas aumentèron e lo PRI aguèt alora de dificultats recurrentas per faciar la situacion.

Lo declin dau regime dau PRI

Dins lo corrent de la fin deis annadas 1960 e dau començament deis annadas 1970, la conjugason entre lei mutacions prefondas de la societat mexicana (exòdi rurau, formacion de barris de barracas fòrça pauras a l'entorn dei vilas principalas, aumentacion deis inegalitats socialas ja fòrça importantas, industrializacion...) e lei dificultats economicas devesiguèt prefondament lo PRI e, pus generalament, tota la vida politica dau país. La drecha, sovent formada ais Estats Units, èra venguda fòrça liberala mentre que la senèstra èra favorabla au modèl cuban. Aquò afebliguèt lo partit e favorizèt l'emergéncia de revendicacions demandant l'instauracion d'una democracia vertadiera.

La presidéncia de Luis Echeverría (1970-1976) foguèt ansin marcada per de combats entre l'armada e de guerilhas urbanas en 1971. En parallèl, la situacion economica contunièt de s'agravar. Pendent son mandat, José López Portillo (1976-1982) adoptèt un plan d'austeritat per sostenir e estabilizar la moneda nacionala que demeniguèt lo nivèu de vida e aumentèt lo chaumatge. De mai, leis efèctes negatius d'aquela politica foguèron agravats per la descubèrta de jaciments de petròli dins divèrsei regions. Son esplecha entraïnèt una competicion acarnada e d'aumentacions fòrça importantas de la corupcion, de l'inflacion e deis importacions. En 1982, la situacion economica èra tant catastrofica que Mexico deguèt arrestar lo pagament deis interès dau deute nacionau. Miguel de la Madrid (1982-1988) assaièt de redreiçar la situacion financiera gràcias a un plan d'austeritat novèu mai aquò aguèt tornarmai de consequéncias negativas sus lei classas popularas. Entraïnèt tanben una scission dau PRI amb la partença de son ala progressita que fondèt lo Partit de la revolucion democratica (PRD) en 1989. Son successor Carlos Salinas de Gortari (1988-1994), elegit amb solament 50,3% dei sufragis exprimits, contunièt aquela politica e chausiguèt d'intrar au sen d'un mercat economic comun dich ALENA format amb Canadà e leis Estats Units d'America. Lei consequéncias d'aquel acòrd sus lei revenguts dei païsans paures entraïnèron en 1994 una guèrra civila brèva dins lo sud-èst còntra l'Armada Zapatista de Liberacion Nacionala (EZLN) que se revendica de Zapata. Un alta-au-fuòc permetèt d'arrestar lei combats mai lei negociacions mau capitèron e la guerilha zapatista ocupa e administra totjorn quauquei vilatges de Chiapas.

Mexic dempuei 1994

En 1994, l'eleccion dau candidat dau PRI, Ernesto Zedillo, foguèt fòrça malaisada (48,7%) e, en 1997, lo partit perdiguèt sa majoritat a la Chambra dei deputats. Puei, en 2000, per lo premier còp dempuei la fin de la Revolucion Mexicana, lo PRI perdiguèt lo poder au profiech de Vicente Fox dau Partit d'accion nacionala (PAN, un partit conservador, liberau e catolic fondat en 1939). En 2006, lo PAN gardèt lo poder just just (35,9% per lo PAN e 35,3% per lo PRD) e Felipe Calderón venguèt president. Sa politica fòrça liberala favorizèt la creissença economica mai agravèt leis inegalitats socialas. De mai, deguèron faciar lo problema de la criminalitat organizada mexicana qu'es venguda poderosa en causa dau desvolopament dei trafegs, especialament aquelei de drògas, en direccion dau territòri estatsunidenc. Acomençada per Fox, la lucha còntra lei cartèus de la dròga se transformèt en guèrra civila saunosa (entre 60 000 e 100 000 mòrts pendent lo periòde 2006-2012) amb la participacion dirècta de l'armada decidida per Calderon.

Organizacion politica e territòriala

Mexic es una republica presidenciala democratica e federala de 31 Estats e d'un districte federau. La seperacion dei poders es assegurada per la constitucion de 1917. Lo poder executiu es tengut per lo president, lo poder legislatiu per lo Congrès e lo president e lo poder judiciari per divèrsei corts especializadas que la pus importanta es la Cort Suprèma de Justícia. Pasmens, en despiech d'unei reformas destinadas a limitar sei poders, lo president garda un ròtle fòrça important au sen deis institucions. De mai, la corupcion es un problema recurrent au sen dei tres poders maugrat de campanhas regularas de lucha còntra lo problema.

Poder executiu

Lo poder executiu es tengut per lo president de la Republica qu'es elegit per un mandat non renovelable de sièis annadas au sufragi universau dirèct amb un torn unic. I a ges de Premier ministre. Lo president a lo drech de nommar e de revocar lei ministres, leis ambaissadors e lei cònsols generaus. Es tanben lo cap suprèm dei fòrças armadas e, amb l'acòrdi day Congrès, a lo drech de declarar una guèrra ò de signar una patz. Regardant leis afaires diplomatics, pòu negociar de tractats. Enfin, lo president a un drech de vèto sus lei lèis votadas per lo Parlament.

Poder legislatiu

Lo poder legislatiu es tengut per lo Congrès qu'es devesit entre una chambra auta e una chambra bassa e per lo president que tèn certanei drechs legislatius, especialament un drech de vèto sus lei lèis votadas e lo drech d'adoptar de decrèts. Lei doas chambras an de drechs legislatius identics. La premiera assemblada es dicha Senat e es formada de 128 senators (4 per cada entitat federala) elegits per un mandat de sièis annadas. L'eleccion se fa segon un sistèma de dos escrutinhs parallèls. 96 senators son designats per un vòte organizat amb un torn unic dins cada circonscripcion. Lo venceire ganha dos sèti e lo segond ne'n ganha un. Lei 32 autrei senators son elegits segon un sistèma de representacion proporcionala establit au nivèu nacionau. Totei lei mandats son non renovelables.

La segonda chambra dau Parlament es dicha Chambra dei deputats e es formada de 500 deputats elegits au sufragi universau dirèct per un mandat de tres annadas. I a dos sistèmas d'elecicons. 300 deputats son elegits amb un escrutinh d'un torn organizats dins 300 circonscripcions e 200 son designats d'un biais proporcionau. Coma per lo Senat, lo mandat de deputats es pas renovelable.

Lo Congrès a lo poder de discutir e de vòtar lei lèis federalas, declarar una guèrra, fixar lo montant deis impòsts, discutir e vòtar lo budget e ratificar lei tractats. Coma lo president, lo Congrès pòu adoptar de decrèts que son de tèxtes legislatius de portada e de durada limitadas. Un decrèt dau Congrès pòu pas èsser blocat per lo vèto presidenciau.

Poder judiciari

Lo poder judiciari es dirigit per una Cort Suprèma de Justícia que sei jutges son nommats per un mandat de 15 ans per lo president amb l'acòrdi dau Congrès. Es cargada d'interpretar lei lèis e lei decisions de justícia federalas presas per de corts inferioras e de jutjar leis afaires regardant la constitucion. En matèria electorala, l'autoritat suprèma es tenguda per lo Tribunau Electorau dau Pòble Judiciari de la Federacion.

Organizacion territòriala

Leis Estats Units Mexicans son una federacion de trenta un estats liures, autonòms e sobeirans dirigits per un govèrn, un parlament e una justícia locaus. An lo drech de tenir lei sieunas lèis e constitucion, compres en matèria de còdis civius e penaus. Pasmens, aquelei tèxtes pòdon pas èsser en desacòrdi amb la constitucion federala. De mai, regardant leis afaires estrangiers, un estat pòu pas contractar d'aliança amb d'autreis estats ò nacions sensa l'autorizacion de la federacion. Lo govèrn de cada estat es presidit per un governador elegit cada sièis ans sensa possibilitat de reeleccion. Lo poder legislatiu deis estats repausa subre un Congrès deis Deputats unicamerau, que lo nombre de sei sètis despend de cada estat. La justícia es dirigida per un Tribunau Superior.

Cada estat es a son torn devesit entre de municipalitats que pòdon gropar unei vilas ò vilatges. Aqueleis entitats son en partida autonòmas e recebon una partida deis impòsts locaus. La ciutat de Mexic es lo Districte federal, sèti dei poders dau govèrn de l'Union, e capitala deis Estats Units Mexicans.

Leis estats de la federacion mexicana son :

Simbòls nacionaus

Lo drapèu mexican foguèt adoptat en 1821 amb l'independéncia dau país. Conoguèt diferentei versions, magerament definidas per de modificacions de l'emblèma centrau e de la talha. La version actuala data de 1968 e foguèt chausida per diferenciar lo drapèu mexican dau drapèu italian pendent lei Jòcs Olimpics organizats en Mexico. A l'origina, lo vèrd representava l'independéncia, lo blanc la religion catolica e lo roge l'union entre Europèus e Americans. Pasmens, amb la laïcizacion de la societat en 1857, la significacion dei colors cambièt e, d'ara endavant, lo vèrd representa l'esperança dau pòble dins lo futur de sa « raça », lo blanc la puretat deis ideaus de la populacion e lo roge lo sang deis eròis.

L'emblèma centrau dau drapèu es lo blason de Mexic. Representa un agla qu'es ajocat sus una figuiera de Barbaria e que devora un sèrp. Aqueleis animaus èran fòrça presents dins la mitologia dei pòbles mesoamericans. Coma per lo drapèu, unei versions foguèron utilizadas dempuei l'independéncia e l'actuala foguèt adoptada en 1968.

L'imne nacionau es dich Himno Nacional Mexicano (« Imne Nacionau Mexican » en occitan). Escrich en 1853 per Francisco González Bocanegra per celebrar la defensa de Mexic còntra la temptativa de reconquista espanhòla de 1829, foguèt adoptat coma imne nacionau oficiau tre 1854. Foguèt modificat en 1943 amb la supression d'uneis estròfas. Enfin, Mexic a ges de devisa oficiala.

Drapèu de la Regéncia d'Augustin Iturbide de 1821.
Drapèu dau Premier Empèri de Mexic.
Drapèu de la Republica Mexicana de 1823 a 1864 e de 1867 a 1893.
Drapèu dau Segond Empèri de Mexic.
Drapèu de la Republica Mexicana de 1893 a 1916.
Drapèu de la Republica Mexicana de 1916 a 1934.
Drapèu de la Republica Mexicana de 1934 a 1968.
Drapèu actuau de la Republica Mexicana adoptat en 1968.
Blason actuau de Mexic adoptat en 1968.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

Mexic es una poissança regionala que fa partida de la màger part deis organizacions internacionalas e regionalas pus importantas (ONU, OMC, OEA, G20, OSCE... etc.). Après un periòde lòng de neutralitat relativa definida per la doctrina Estrada (non-intervencion dins leis afaires intèrnes deis autreis estats, reconoissença dei govèrns estrangiers...), lo govèrn mexican assaia dempuei l'acomençament dau sègle XXI d'adoptar una diplomacia novèla pus intervencionista. Es basada sus quatre axes principaus dictats per de rasons economicas que son lo desvolopament dei relacions amb lei país d'America Latina, lo melhorament dei relacions amb leis Estats Units d'America tocadas d'un biais negatiu per lei trafecs de dròga entre lei dos estats, lo mantenement de relacions bònas amb l'Union Europèa e lo desvolopament dei relacions amb Asia.

Lo desvolopament dei relacions amb l'America Latina es basat sus l'afirmacion d'una cultura comuna ais estats ispanofòns de la region. Es tanben dictat per la volontat mexicana de tornar venir una poissança regionala importanta en America e per l'importància deis investiments mexicans dins aquelei país. Lei relacions amb Washington son fòrça importantas en causa dau ròtle dominant deis Estats Units d'America sus lo continent e de l'importància dei cambis economics entre lei dos territòris. D'efèct, Estats Units, Canadà e Mexic fan partida d'un mercat comun de liure comèrci dich ALENA qu'es vengut lo motor principau de l'economia mexicana. Pasmens, en causa dei trafecs frontaliers illegaus fòrça importants (dròga, imigracion...), lei relacions entre Mexico e Washington son sovent problematicas. L'objectiu principau dau govèrn mexican es donc de « normalizar » lei discussions entre lei dos país. De mai, lo sostèn dau govèrn estatsunidenc es important dins l'encastre de la lucha intèrna còntra lei cartèls.

La relacion amb Asia es considerada coma una prioritat en causa dau dinamisme economic de la region. Japon i es un partenari ancian de Mexic que tèn d'interès importants dins l'industria nacionala. China i es un partenari novèu mai la relacion es fòrça desequilibrada en favor de Pequin qu'importa relativament pauc de produchs mexicans.

Fòrças armadas

En 2012, lei fòrças armadas mexicanas tenián aperaquí 260 000 òmes amb un budget de 7 miliards de dolars (0,5% dau PIB) qu'èra lo cinquen dau continent american. Èran devesidas entre doas brancas principalas qu'èran l'Armada Mexicana, gropant lei fòrças terrèstras e aerianas, e la Marina Mexicana. Cada branca teniá lo sieu estat-major e es plaçada sota l'autoritat dau President de la Republica. Lo recrutament dei militars es basat sus lo volontariat. La conscripcion existís mai lo servici militar es en realitat pas aplicat ò fòrça limitat. Coma Mexic a pas conegut de conflictes d'amplor dempuei la fin de la Revolucion Mexicana, leis armaments son relativament ancians e leugiers en despiech d'un començament de modernizacion. De mai, l'industria militara mexicana es pauc desvolopada e lo país despend de poissanças estrangieras (principalament leis Estats Units d'America, Russia e Alemanha) per la crompa de seis armaments pus importants.

L'Armada Mexicana èra en 2012 la branca numericament pus importanta amb aperaquí 192 000 òmes. Utilizava ges de carri de combat e seis armaments pus pesucs èran formats de 1 200 veïculs blindats (Sedena-Henschel HWK-11, Panhard VCR), de 490 pèças d'artilhariá e d'unei milièrs de veïculs leugiers (VBL, Humvee). L'aviacion gropava aperaquí 11 000 militars 240 avions e 140 elicoptèrs principalament destinats au transpòrt. Leis unitats principalas son 10 caçaires multiròtles (F-5), 40 avions de transpòrt, 3 AWACS leugiers, 6 elicoptèrs de combat (UH-60), 111 elicoptèrs de transpòrt e 5 drones.

La Marina alinhava en 2012 aperaquí 59 000 òmes, 189 naviris e 139 aeronaus. Sei missions principalas èran d'assegurar lo mestritge dei zònas maritimas economicas e la susvelhança dau litorau. Èra ansin dotada d'un nombre important de naviris leugiers e rapides e seis unitats pus importantas èran 2 destroièrs, 6 fregatas polivalentas, 5 naviris de desbarcament, 2 corvetas, 6 naviris de guèrra dei minas, 32 patrolhaires maritims e 36 patrolhaires costièrs. Teniá tanben un còrs d'infantariá de marina de 20 000 òmes.

Conflictes intèrnes

Mexic facia a l'ora d'ara dos conflictes intèrnes que son la Revòuta de Chiapas acomençada en 1994 e la Guèrra còntra lei narcotraficaires mexicans. Lo premier conflicte foguèt entraïnada per la signatura de l'acòrd de creacion de l'ALENA e opausèt una guerilha indigèna dicha EZLN (Armada Zapatista de Liberacion Nacionala) de Chiapas a l'armada mexicana. Après quauquei jorns de combat, l'armada reconquistèt la màger part dau territòri ocupat per la guerilha e un alta-au-fuòc foguèt signat. D'escaramochas regularas opausan encara la guerilha a d'unitats paramilitaras mai dempuei la fin dau sègle XX, lei combats son rars. De negociacions son oficialament en cors per resòuvre la crisi mai lei progrès son febles. Ansin, dempuei 1994, 32 municipalitats de Chiapas son dirigidas per l'EZLN.

Lo segond conflicte es una guèrra vertadiera e fòrça saunosa acomençada en 2006 quand lo govèrn assaièt d'eliminar lei poderós cartèls mexicans de la dròga. Se turtèt a una gròssa resisténcia e deguèt mobilizar lei fòrças armadas per sostenir la polícia. Leis operacions son fòrça complèxas e opausan lo govèrn ai cartèls e certanei cartèls entre elei. D'organizacions criminalas estrangieras que participan au comèrci internacionau de la dròga en direccion dau territòri estatsunidenc son tanben sospichats de tenir un ròtle dins lo conflicte en ajudant seis aliats locaus. Unei vilas e regions dau nòrd e de l'èst de Mexic son ansin vengudas fòrça perilhosas car lei cartèls atacan lei populacions que sostènon lo govèrn ò lei cartèls advèrs. En 2014, lei combats avián entraïnat la mòrt de 160 000 personas e lo desplaçament de 1,6 milions d'abitants.

Economia

Article detalhat: Economia de Mexic.

Generalitats

En 2013, Mexic aviá un PIB d'aperaquí 1,327 miliards de dolars estatsunidencs e èra la quatrena economia dau continent american après leis Estats Units d'America, Brasil e Canadà. Es caracterizada per l'existéncia de sectors fòrça modèrnes que coexistisson amb de sectors tecnologicament pauc desvolopats. D'efèct, dempuei 1994 e la creacion de l'ALENA, lo país conois un periòde de mutacions economicas prefondas amb lo desvolopament d'un sector industriau exportator fòrça important, una aumentacion dau revengut mejan e la formacion d'una economia fòrça liberalizada e duberta. Pasmens, aquò se faguèt au detriment de certanei regions, especialament aquelei dau sud, ò de certanei classas socialas, magerament lei païsans e lei classas obrieras, e Mexic es vengut lo país pus inegalitari de l'OCDE. Per exemple, en 2012, lo taus de pauretat i èra de 52,3% mai la segonda fortuna pus gròssa dau mond èra mexicana. De mai, l'economia mexicana es tanben venguda fòrça dependenda de la conjontura deis Estats Units d'America que representavan, en 2012, 78% deis exportacions de Mexic e 50% de seis importacions. Enfin, lo país, qu'a bastit una partida de son desvolopament sus sei salaris febles, dèu d'ara endavant faciar la concuréncia de la man d'òbra chinesa que son còst es encara mens important.

En 2013, l'agricultura formava respectivament 3,6% dau PIB mexican e 13,4% deis emplechs, l'industria e leis activitats minieras 36,6% e 24,1% e lo sector dei servicis 59,8% e 61,9%. Lo taus de chaumatge èra oficialament de 4,9% mai son estimacion vertadiera es malaisada en causa de l'importància de l'economia informala dins certanei regions. Certaneis estudis evocavan un taus de sosemplech reau d'aperaquí 25%.

Agricultura

L'agricultura es un sector que son importància demenís pauc a pauc au sen de l'economia mexicana. D'efècte, representava 25% dau PIB en 1970, 7% en 1990 e solament 3,6% en 2013. Pasmens, coma èra pauc encara pauc mecanizada, representava en 2013 una part relativament importanta de la man d'òbra activa (13,4%). Dempuei la creacion de l'ALENA, lo sector a conegut de transformacions importantas e leis inegalitats i son fòrça importantas. De mai, solament 13% dau territòri es pron druda per sostenir una activitat agricòla.

Lo modèl pus frequent es aqueu de tenements pichons destinats a de culturas alimentàrias de subsisténcia. Lei revenguts i èran febles. Ansin, 85% dei tenements èra en 2013 a l'origina de solament 15% de la produccion agricòla nacionala. Lei tenements modernizats èran pus rars (15%) e donavan 85% de la produccion mexicana. La causa principala d'aquela estructura duala es la concurréncia dirècta amb leis agriculturas estatsunidenca e canadiana, entre lei pus modèrnas dau mond, que son capablas de produrre de volums pus importants amb un còst pus feble. Aquò a entraïnat la disparicion d'unei tenements de talha intermediària qu'èran pas capables de demenir mai sei còsts de produccion.

En 2012, lei culturas pus importantas èran lo gròs blat (20 milions de tonas, 4^en reng mondiau), lei cebas (1^en reng), leis èrbas, leis agrums (1^èr reng mondiau per lei citrons, 3^en per leis aranges), lei flors destinadas a l'orticultura (1^èr reng) e la cana de sucre. Lo noirigatge regardava principalament lo polet (3^en reng mondiau).

En fòra de l'agricultura e dau norrigatge, la fusta es una ressorsa non negligibla car la superficia dei seuvas representava en 2012 23% dau territòri. Uneis espècias preciosas i èran esplechadas (ebèn, acajó, noguier... etc.). La desforestacion agantava aperaquí 700 000 dins lo corrent dau decenni 1980. Aquò èra important mai èra pas encara una menaça a respèct de l'importància dei superficias abosquidas.

Industria e activitat miniera

En 2013, lo sector industriau e minier representavan 36,6% dau PIB e emplegava 24,1% de la man d'òbra activa. La produccion agroalimentària, la transformacion de tabat, la fabricacion de produchs quimics, la produccion de betum, la siderurgia, la produccion e la transformacion dau petròli, l'esplecha de metaus e de mineraus (argent, fluorina, cadmi, arsenic, plomb, zinc, coire, sofre), l'industria textila, l'industria automobila e la produccion de bens de consomacion correnta son leis activitats principalas dau sector.

L'industria conois dempuei leis annadas 1990 una creissença importanta gràcias au nivèu de qualificacion relativament aut de la man d'òbra e a son còst feble que favorizan lei deslocalizacions vèrs lo territòri mexican. Lei condicions de trabalh son donc marridas, especialament dins leis industrias exportatritz que sa valor aponduda es febla (fenomèn dei maquiladoras). Pasmens, Mexic assaia pereu de desvolopar d'industria amb una valor aponduda auta, especialament dins lei tecnologias novèlas e dins l'aviacion.

Servicis

En 2013, lo sector terciari formava 59,9% dau PIB e emplegava 61,9% de la man d'òbra. Es un sector amb un taus de creissença important qu'es vengut en 2001 lo pus important d'America après aquelei deis Estats Units d'America e de Canadà. Lo torisme e leis activitats financieras ne'n son lei dos pielons. En particular, Mexic es lo uechen país pus visitat dau mond amb aperaquí 20 milions de toristas en 2007.

Cultura

Arquitectura

Article detalhat: Arquitectura mexicana.

Brèç de mai que d'una civilizacion anciana, lo territòri mexican a un patrimòni arquitecturau ric que comença amb lo periòde mesoamerican. En partida destrucha en causa dei degalhs entraïnats per la conquista espanhòla ò l'abandon dei vilas, presenta de vestigis fòrça importants de bastiments publics (jòcs de bala, palais...) ò religiós (piramidas...) e d'infrastructuras majoras (rotas, canaus, fortificacions...) que fasián partida dei bastidas pus importantas de son epòca.

Après la colonizacion, apareguèt l'estil coloniau espanhòu que dominèt lei premiers sègles dau periòde. Èra inspirat per l'arquitectura de la Peninsula Iberica dei sègles XVI-XVII (estils Renaissença, mossarab...). Foguèt principalament utilizat per la bastida de monuments religiós destinats a l'evangelizacion dei pòbles indigèns. Pasmens, integrèt quauquei modificacions localas coma de capèlas dubèrtas ò d'estructuras defensivas. Dins lo corrent dau sègle XVIII, se formèt l'estil barròc chorigueresc caracterizat per una gròssa abondància ornamentala inspirada deis arquitecturas aràbias e mesoamericanas. Puei, a la fin dau periòde coloniau, se fondèt en 1798, l'Academia de San Carlos en Mexico, premiera escòla artistica dau continent american, que promoguèt lo neoclassicisme inspirada de la Roma e de la Grècia antica pendent la premiera mitat dau sègle XIX.

Lo neoclassicisme demorèt popular après l'independéncia fins a la Guèrra de Mexic. D'efèct, maugrat sa durada limitada, l'ocupacion francesa aguèt una influéncia importanta sus l'arquitectura mexicana fins a la Revolucion Mexicana que son ideologia oficiala se raprochèt dei tradicions indigènas. Ansin, dins lo corrent dau sègle XX, se mesclèt lei movements artistics europèus ò estatsunidencs amb d'estils eissits deis ancianeis civilizacions mesoamericanas.

Monte Albán
Piramida d'El Tajín (vèrs 600-1200).
Palenque
Uxmal
Tulum
Glèisa d'estil Renaissença dins la peninsula de Yucatan.
Catedrala d'estil chorigueresc de Zacatecas (premiera mitat dau sègle XVIII).

Escultura

L'escultura apareguèt sus lo territòri mexican tre lo començament de la sedentarizacion de l'òme dins la region. Ansin, lei civilizacions mesoamericanas mestrejavan d'estiles variats d'escultura anant de l'ornamentacion interiora a la realizacion d'estatuas monumentalas. Au sègle XVI, l'arribada deis Espanhòus entraïnèt l'introduccion de l'escultura europèa que foguèt fòrça utilizada dins l'art religiós per sostenir l'evangelizacion dei pòbles indigèns (ornamentacion de glèisas, autars, retaules...). L'aplicacion de l'escultura dins d'autrei domenis foguèt progressiva e se desvolopèt subretot a partir dau sègle XVIII. Fins au sègle XIX, leis estiles europèus importats en Mexic foguèron aquelei que dominavan lo periòde en Espanha (manierisme, neoclassicisme, Art novèu... etc.). A la fin dau sègle XIX, una influéncia francesa se manifestèt en causa de l'efèct de la preséncia dau còrs expedicionari francés. Puei coma en arquitectura, au començament dau sègle XX, leis idèas veïculadas per la Revolucion favorizèron l'emergéncia d'estiles mesclant leis ancianei tradicions indigènas amb lei corrents internacionaus dominants.

Tèsta monumentala olmèca (entre 1200 e 500 av. JC).
Terralha representant un jòc de bala (entre 200 av. JC e 500 ap. JC).
Estatua zapotèca representant lo dieu Cocijo (vèrs 600-800).
Escultura religiosa d'una glèisa catolica (entre sègle XVI e XIX).
Escultura dau rèi Carles IV d'Espanha (sègle XVIII-XIX).
Retaule de La Profesa (començament dau sègle XIX).
Escultura mexicana modèrna (sègle XX).
Escultura mexicana modèrna (sègle XX).

Pintura

Article detalhat: Pintura mexicana.

La pintura apareguèt tre la fin de la Preïstòria (5500 av. JC) sus lo territòri actuau de Mexic dins la region de Califòrnia Bassa. Aquel art se desvolopèt amb lo desvolopament de societats complèxas e prenguèt una plaça importanta au sen dei civilizacions mesoamericanas. D'efèct, la pintura i èra fòrça utilizada per l'ornamentacion dei bastiments, dei codèxs, de la terralha ò dei vèstits. Après la conquista, la pintura gardèt un ròtle important, especialament per la decoracion murala deis edificis religiós (glèisas, monastèris... etc.). Puei, la pintura d'Espanha Novèla foguèt influenciada per lei corrents principaus d'Euròpa (manierisme, barròc... etc.). Au sègle XIX, lo romantisme aguèt una influéncia importanta amb de pintors coma Hermenegildo Bustos, Santiago Rebull, José Salomé Pina, Félix Parra, Eugenio Landesio e José María Velasco Gómez. La realizacion de païsatges e de retrachs dominèron aqueu periòde. Puei, au sègle XX, lei tematicas economicas e socialas foguèron favorizadas per leis idèas veïculadas per la Revolucion Mexicana. Coma dins leis autreis arts majors, Mexic demorèt influenciat per lei movements mondiaus principaus (subre-realisme...) mai gardèt de trachs locaus (influéncias indigènas, gròssa libertat dins la chausida dei colors e dei texturas). En particular, l'utilizacion de muralhas coma supòrt a gardat una importància granda (muralismo).

Pintura murala de Teotihuacan (sègles V-VII).
Reconstitucion d'una pintura murala de Cacaxtla.
Pintura murala maia de Bonampak.
Codex dau Matrícula de Tributos (1520-1530).
Pintura dau monastèri de Tecamachalco (sègle XVI).
La familia del Valle a los pies de la Virgen de Loreto, pintura barròca d'Espanha Novèla (sègle XVIII).
Païsatge de la Vau de Mexico (sègle XIX).
Pintura sus una muralha (sègle XX).
Pintura modèrna d'Arias Murueta (sègle XXI).

Musica e dança

La musica e la dança mexicanas apareguèron tre lo periòde mesoamerican. Leis instruments pus utilizats èran la batariá, la flaüta, lei maracas. La dança e lo cant èran tanben fòrça desvolopats car leis arts musicaus avián una plaça important au sen de la societat indiana. Aqueleis estils existisson totjorn a l'ora d'ara dins certanei comunautats indigènas.

Pasmens, coma dins la màger part deis autreis arts mexicans contemporanèus, la musica e la dança mexicanas modèrnas prenguèron forma dins lo corrent de la colonizacion espanhòla e après l'independéncia amb la mescla entre leis estils europèus e unei tradicions mesoamericanas. Ansin, a l'ora d'ara, musica e dança mexicanas presentan una gròssa varietat qu'es sostenguda per l'importància economica dau país. D'efèct, Mexic a l'industria musicala pus importanta d'America Latina, çò que li permet de difusar sa musica dins tot lo continent e d'atraire un nombre important d'artistas que vènon trabalhar amb lei productors mexicans.

Literatura

Article detalhat: Literatura mexicana.

La literatura mexicana es eissida dau mestissatge entre lei literaturas mesoamericanas e espanhòla que se debanèt ai sègles XVI e XVII, de la creolizacion de la societat coloniala au sègle XVIII e de la dubertura dau país ais influéncias internacionalas dominantas. D'efèct, la literatura èra un art fòrça dinamic dins lo corrent dau periòde mesoamerican e, en despiech dei destruccions e dei pèrdas entraïnadas per lei combats, una partida subrevisquèt gràcias ai vestigis laissats per lei civilizacions ancianas, ai racòntes oraus ò ai trabalhs d'enregistrament dei tradicions indigènas. Après la conquista, l'espanhòu venguèt la lenga de la literatura mai un nombre important de mòts d'origina americana i foguèron rapidament aponduts. Coma en arquitectura, l'estil barròc e sei derivats dominèron fins a la fin dau sègle XVIII amb d'escribans coma Bernardo de Balbuena, Carlos de Sigüenza y Góngora, Juan Ruiz de Alarcón ò Sor Juana Inés de la Cruz.

A la fin dau periòde coloniau, se difusèt l'estil picaresc illustrat per José Joaquín Fernández de Lizardi. Dins aquò, l'instabilitat consecutiva ai desòrdres de l'independéncia entraïnèt una demenicion de la produccion literària fins a la segonda mitat dau sègle XIX. L'estabilizacion politica li permetèt de prendre alen e una generacion novèla d'escrivans ò de poètas (Amado Nervo, Manuel Gutiérrez Nájera... etc.) aguent adoptat lei principalei tendéncias internacionalas apareguèt.

Au començament dau sègle XX, la Revolucion Mexicana favorizèt lo desvolopament dau genre jornalistic e venguèt una tematica majora d'inspiracion. Iniciada per d'autors coma Mariano Azuela e Rodolfo Usigli. Aquò permetèt l'emergéncia d'una literatura nacionala novèla (Rosario Castellanos, Juan Rulfo... etc.) e d'una literatura indigèna (Ricardo Pozas, Francisco Rojas Gonzalez... etc.^[16]) depintant la vida e la pensada dei pòbles autoctòns mexicans. Pereu, se desvolopèt de movements literaris coma l'Estridentismo (Arqueles Vela, Manuel Maples Arce... etc.) ò lei Contemporáneos (Salvador Novo, Xavier Villaurrutia, José Gorostiza... etc.) influenciats per de corrents d'avans-gàrdia europèas. Puei, dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XX, la literatura mexicana se diversifiquèt au contact dei grands movements internacionaus (Octavio Paz).

Cinèma

Lo cinèma mexican apareguèt en 1896 amb l'arribada de dos tecnicians francés (Gabriel Veyre e Claude Ferdinand Von Bernard) venguts filmar de presas de vistas en America Latina. Suscitèron de vocacions e lei premiers cineastas mexicans apareguèron tre 1897 (Ignacio Aguirre, Don Juan Tenorio, Guillermo Becerril, Enrique Rosas... etc.). Lo govèrn de Diáz, qu'utilizava lo cinèma per illustrar e mostrar l'estabilitat dau país, sostenguèt lo desvolopament d'un cinèma nacionau. Lei revolucionaris dau periòde 1910-1920, especialament Pancho Villa, contunièron aquela politica.

Dins leis annadas 1930, lo passatge dau Sovietic Sergei Eisenstein e d'una partida de son còla entraïnèt de rescòntres amb lei pintors muralistas mexicans coma José Clemente Orozco, David Alfaro Siqueiros e Diego Rivera. Fascinat per lei païsatges e lei comunautats indigènas dau país, sa recèrca estetica aguèt una influéncia importanta. D'efèct, Eisenstein creèt una escòla e acomencèt de realizar un film sus la Revolucion Mexicana. Acabèt jamai son projècte mai la lucha dei classas inspirèt d'ara endavant lo cinèma mexicana e, en 1934, lo president Cárdenas decidèt de sostenir unei films sus aquela tematica.

Lo periòde deis annadas veguèt tanben l'aparicion dei films sonòrs e leis annadas 1930-1950 son considerats coma l'apogèu dau cinèma mexican. L'industria cinematografia foguèt desvolopada e d'actors venguèron rapidament famós. Aprofichant l'installacion de govèrns faissistas en Espanha e en Argentina, Mexic dominava alora lo cinèma d'America Latina e èra lo premier productor de films dau mond ispanofòns. Un trach important d'aqueu periòde èra la realizacion de films inspirats per la vida e l'identitat mexicanas que permetèron d'obtenir un estil diferent dei produccions estatsunidencas d'Hollywood. Leis actors principaus d'aqueleis annadas foguèron Sara García, Cantinflas, Dolores del Río, Pedro Infante, Evita Muñoz e Ninón Sevilla e lei realizators principaus foguèron Emilio Fernández, Gabriel Figueroa, Alejandro Galindo e Luis Buñuel.

Dins lo corrent deis annadas 1960 e 1970, l'industria cinematografica conoguèt una crisi en causa de la demenicion dei finançaments e lo govèrn foguèt finalament obligat de crear d'estudiòs dichs Nuevo cine Mexicano. Una generacion novèla de realizators (Arturo Ripstein, Alfonso Arau, Alfonso Cuarón e Maria Novaro... etc.) participa d'ara endavant ai competicions internacionalas de cinèma. Aquò a entraïnat una internacionalizacion dei films, especialament sota l'influéncia de corrents europèus.

Bibliografia

Vejatz tanben

Nòtas & referéncias

↑ «Censo Población y Vivienda 2020».
↑ Modèl:Ref-llibre
↑ ^3,0 et ^3,1 Modèl:Es icon «Nombre del Estado de México».
↑ «Evolution of the pronunciation of "x"». Real Academia Española.
↑ «Diccionario Panhispánico de Dudas». Real Academia Española.
↑ Nòrd-Amèrica, de la Gran Enciclopèdia Catalana
↑ [1] Encyclopaedia Britannica
↑ [2] Encyclopaedia Britannica
↑ «Pre-Columbian Mexico - Mexico.». Autor: Encyclopedia Britannica. Data d'accés: 2 d'abril de 2008
↑ L'existéncia d'un sistèma d'escritura, probablament basat sus aquelei glifs, es totjorn l'objècte de debat entre lei scientifics. D'efècte, de descubèrtas raras a La Venta, Tlatilco e Cascajal semblan indicar l'utilizacion d'una escritura a partir de 650 avC. Pasmens, i a de contestacions regardant l'origina olmèca d'aquelei vestigis car lei glifs utilizats son generalament fòrça similars a aquelei inventats per lei Maias.
↑ Lo scenari classic depinta l'invasion, lo pilhatge e l'incendi de la vila per de nomadas chichimècs. Pasmens, de cavaments pus recents an mostrat la concentracion dei destruccions dins lei quartiers e lei zònas reservadas a l'aristocracia e ais elèits. Es ansin apareguda una teoria depintant lo declin e l'abandon de la ciutat en causa d'una crisi sociala intèrna, probablament entraïnada per de crisis agricòlas recurrentas a partir de 535-536.
↑ Early, Middle, and Late Formative periods. Mexico. Encyclopedia Britannica. Data d'accés: 2 d'abril de 2008
↑ Diferentei versions de la fin dau rèine de Moctezuma II existisson e lei circonstàncias de sa mòrt son desconegudas (execucion per leis insurgents, mòrt per error tuat per de tirs deis insurgents, execucion per leis Espanhòus...).
↑ Lo Salvador refusèt mai una invasion mexicana en 1822 l'integrèt per fòrça dins l'Empèri.
↑ Pancho Villa foguèt assassinat per de rasons desconegudas en 1923.
↑ D'un biais un pauc paradoxau, la màger part deis autors d'aqueu movement son pas eissits dei pòbles indigèns.

Estats membres de l'Organizacion per la Cooperacion e lo Desvolopament Economic (OCDE)

Estats membres de l'Acòrdi de liure escambi nòrd-american (NAFTA)

Canadà | Estats Units d'America | Mexic

Wikimedia Commons prepausa de documents multimèdia liures sus Mexic.

[1] «Censo Población y Vivienda 2020».

[2] Modèl:Ref-llibre

[edomex-3] 3,0 et ^3,1 Modèl:Es icon «Nombre del Estado de México».

[4] «Evolution of the pronunciation of "x"». Real Academia Española.

[5] «Diccionario Panhispánico de Dudas». Real Academia Española.

[6] Nòrd-Amèrica, de la Gran Enciclopèdia Catalana

[7] [1] Encyclopaedia Britannica

[8] [2] Encyclopaedia Britannica

[Britannica-9] «Pre-Columbian Mexico - Mexico.». Autor: Encyclopedia Britannica. Data d'accés: 2 d'abril de 2008

[10] L'existéncia d'un sistèma d'escritura, probablament basat sus aquelei glifs, es totjorn l'objècte de debat entre lei scientifics. D'efècte, de descubèrtas raras a La Venta, Tlatilco e Cascajal semblan indicar l'utilizacion d'una escritura a partir de 650 avC. Pasmens, i a de contestacions regardant l'origina olmèca d'aquelei vestigis car lei glifs utilizats son generalament fòrça similars a aquelei inventats per lei Maias.

[11] Lo scenari classic depinta l'invasion, lo pilhatge e l'incendi de la vila per de nomadas chichimècs. Pasmens, de cavaments pus recents an mostrat la concentracion dei destruccions dins lei quartiers e lei zònas reservadas a l'aristocracia e ais elèits. Es ansin apareguda una teoria depintant lo declin e l'abandon de la ciutat en causa d'una crisi sociala intèrna, probablament entraïnada per de crisis agricòlas recurrentas a partir de 535-536.

[12] Early, Middle, and Late Formative periods. Mexico. Encyclopedia Britannica. Data d'accés: 2 d'abril de 2008

[13] Diferentei versions de la fin dau rèine de Moctezuma II existisson e lei circonstàncias de sa mòrt son desconegudas (execucion per leis insurgents, mòrt per error tuat per de tirs deis insurgents, execucion per leis Espanhòus...).

[14] Lo Salvador refusèt mai una invasion mexicana en 1822 l'integrèt per fòrça dins l'Empèri.

[15] Pancho Villa foguèt assassinat per de rasons desconegudas en 1923.

[16] D'un biais un pauc paradoxau, la màger part deis autors d'aqueu movement son pas eissits dei pòbles indigèns.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

v · m Estats d'America del Nòrd
Estats independents	Canadà • Mexic • Estats Units d'America
Estats dependents	Alaska (Estats Units) • Bermudas (Reiaume Unit) • Groenlàndia (Danemarc) • Sant Pèire e Miquelon (França)