Hernán Cortés
Hernán Cortés de Monroy y Pizarro (Medellín, 1485 – Castilleja de la Cuesta, 2 de decembre de 1547) es un conquistador espanhòu deis ans 1520-1540. Es famós per aver conquistat e somés l'Empèri Astèc en 1521 e per aver fondat la Ciutat de Mexic tres ans pus tard. Es uei considerat coma una figura istorica controvertida car, se sa conquista es a l'origina de la societat mexicana actuala, es egalament a l'origina de la mòrt de desenaus de milions d'abitants de Mesoamerica.
Nascut dins lo Reiaume de Castelha, traversèt l'ocean per faire fortuna e visquèt dins l'illa d'Hispaniola e a Cuba onte recebèt una proprietat coloniala (una encomienda). A la fin deis ans 1510, organizèt una expedicion de conquista dau continent maugrat l'ostilitat dau governador de la colonia, Diego Velázquez de Cuéllar. Desbarquèt dins lo Golf de Mexic. Comprenguèt rapidament l'ostilitat de mai d'un pòble amerindian còntra la supremacia astèca. Capitèt tanben d'esplechar a son avantatge de mites religiós astècs e la superioritat tecnologica militara europèa. Aquò li permetèt ansin de sometre lo rèi Moctezuma II. Brèvament expulsat per una revòuta, capitèt de rompre la resisténcia astèca au sètge de Tenochtitlan e d'annexar sei territòris a la corona d'Espanha.
En recompensa de sei servicis, Hernán Cortés foguèt nomat marqués de Oaxaca. S'entornèt en Espanha en 1540 amb de richessas fòrça importantas. En 1541, se prepausèt coma volontari per dirigir una ataca còntra Argier que mau capitèt.
Biografia
[modificar | Modificar lo còdi]Familha e jovença
[modificar | Modificar lo còdi]Hernán Cortés nasquèt entre 1483 e 1485[1]. Èra lo fiu unic d’una familha de l’aristocracia auta d’Espanha. Son paire, Martin Cortés de Monroy, es un hidalgo qu'ocupèt plusors cargas oficialas coma aquela de Procuraire generau. Divèrsei membres de la familha avián participat amb succès a la Reconquista, especialament dins la província d'Estremadura ont obteguèron de fèus[2]. La maire de Cortés èra Catalina Pizarro Altamirano qu'èra egalament eissida de l'aristocracia auta espanhòla. Segon la legenda, lei parents de Cortés èran relativament paures en despiech de son estatut mai aquò es contestat per mai d'un istorian[3].
A 14 ans, Cortés foguèt mandat per dos ans a l'Universitat de Salamanca[4]. I aquistèt de basas en latin, en drech e en retorica que li foguèron pus tard utilas durant sei campanhas militaras[5]. Pasmens, per de rasons desconegudas, abandonèt seis estudis après dos ans e comencèt una carriera militara. Après d'esitacions entre lei Guèrras d'Itàlia e l'exploracion d'America, decidèt de s'embarcar en 1504 ò en 1506 per participar a la colonializacion de l'illa d'Hispaniola.
La descubèrta dau mond coloniau
[modificar | Modificar lo còdi]A son arribada en Hispaniola, Cortés recebèt de tèrras e d'esclaus. Durant aqueu periòde, rescontrèt Nicolás de Ovando, governador de l'illa, que li donèt la carga de notari[6]. Puei, après aver participat a una campanha de conquista de Cuba, i recebèt de tèrras suplementàrias e venguèt cònsol de Santiago de Cuba. Pasmens, comencèt a s'interessar ais autrei regions americanas e a escotar lei racòntes deis aventuriers partits dins lo Golf de Mexic. En particular, en 1517, Francisco Hernández de Córdoba menèt d'expedicions en Yucatan e parlèt a son retorn de ciutats ricas amb de tesaurs considerables[7]. Ansin, en 1518, Cortés decidèt de preparar una expedicion en direccion d'aquela region.
La conquista de Mexic
[modificar | Modificar lo còdi]Lei premiers contactes
[modificar | Modificar lo còdi]
La preparacion de l'expedicion foguèt malaisada car Diego Velázquez de Cuéllar, governador de Cuba e bèufaire de Cortés après son maridatge amb Catalina Juárez Marcaida, se fisava pas d'eu. Pasmens, acceptèt en causa de la preséncia d'aur. Cortés vendiguèt donc totei sei bens per crompar e pagar lo materiau e leis òmes necessari. Dins aquò, la maufisança demorèt entre lei dos òmes e lo conquistador foguèt obligat de precipitar sa partença amb solament 11 naviris e mens d'un milier d'òmes[8]. Pasmens, la màger part èran de soudats experimentats qu’avián participat ai guèrras d’Itàlia. De mai, Cortés dispausava d'entresenhas relativament precisas. Per exemple, èra au corrent de la captivitat dau prèire Gerónimo de Aguilar qu'èra esclau d'un cap maia. Gràcias a un recapte de veirotalha, obtenguèt sa liberacion e Aguilar venguèt una fònt preciosa d'informacions sus lei societats mesoamericanas[9].
L'expedicion arribèt lo 22 d'abriu de 1519 a proximitat dau luòc ocupat per la vila modèrna de Veracruz. Lei premiers contactes amb lei Maias foguèron relativament bons. En mai d'Aguilar, Cortés descurbiguèt una esclava, dicha Malintzin[10]. Acceptèt de servir Cortés coma interprèta e venguèt egalament sa mestressa. Aviá una conoissença importanta dei lengas, dei populacions e deis estats de la region. Es donc durant aquela etapa que Cortés aprenguèt l'existéncia d'un país dich « Mexico » que semblava d'èsser lo centre dei richessas circulant en America. Decidèt donc de se dirigir vèrs aquela region.
De la fondacion de Vera Cruz au chaple de Cholula
[modificar | Modificar lo còdi]
Per començar la conquista de Mexic, Cortés decidèt de fondar una vila, la Veracruz actuala, a l'endrech de son desbarcament (9 de julhet de 1519). Ne venguèt lo capitani generau, çò qu'èra una afiermacion d'independéncia a respècte dau governador de Cuba. Aquò maucontentèt una partida de sei tropas e Cortés deguèt eliminar lei caps principaus dau movement per reprendre lo contraròtle de l'expedicion[11]. Per empedir una revòuta novèla, ordonèt tanben la destruccion dei naviris[12]. Puei, laissant una pichona garnison a Veracruz, comencèt son expedicion vèrs Mexic lo 16 d'aost de 1519.
Lo 2 de setembre de 1519, arribèt dins l'Estat de Tlaxcala onte foguèt atacat per leis abitants. Capitèt de rebutar l'ataca gràcias a la superioritat de seis armas. Gràcias ai conseus de Malintzin, comprenguèt rapidament la situacion politica mesoamericana e metèt en plaça de relacions diplomaticas amb de pòbles enemics deis Astècas. Aquò li permetèt ansin de conclure una importanta aliança amb Tlaxcala qu'acceptèt, maugrat lo combat recent, de lo sostenir. Enfin, Cortés descurbiguèt lo dieu Quetzalcoatl, divinitat principala de tota la region d’America Centrala, e lei tradicions parlant de son retorn sota la forma d’un òme blanc.
L'aliança entre Cortés e Tlaxcala permetèt a l'expedicion d'obtenir de renfòrç e de faire una pausa[13]. Favorizèt tanben la difusion de la novèla de son arribada. Lo rèi astèc Moctezuma II decidèt donc de li mandar una ambaissada. Leis Espanhòus recebèron ansin un acuelh favorable dins la vila de Cholula. Pasmens, aquela recepcion èra una leca per eliminar l’expedicion durant la nuech. Avertits, Cortés e sei fòrças ataquèron d’en premier e destruguèron la vila tuant entre 5 000 e 6 000 abitants[14].
L’intrada dins Tenochtitlan
[modificar | Modificar lo còdi]
La destruccion de Cholula permetèt ais Espanhòus d'espaurir leis Astècs que foguèron obligats d'acceptar l’intrada de Cortés e de seis aliats dins Tenochtitlan, sa capitala, lo 8 de novembre de 1519. Lo rèi Moctezuma II lei recebèt dins lo palais de son paire e acceptèt totei seis exigéncias. Entre lei pus importantas, se pòdon citar lo remplaçament de l’estatua d’un dieu astèc per una escultura de la Verge Maria e de liuraments anuaus d'aur per Cortés e lo rèi d'Espanha. Pasmens, maugrat aquel acuelh, leis Espanhòus se maufisèron rapidament deis Astècs e comencèron de crénher un assassinat.
Aquela paur aumentèt après lo debanament de combats a l'entorn de Veracruz. Se lei defensors capitèron de mantenir sei posicions, perdiguèron quauquei soudats. Aquò mostrèt ais Astècs que leis Espanhòus èran pas de dieus mai solament d’òmes normaus. Lei relacions entre lei dos camps venguèron donc rapidament marridas. Per empedir una ataca suspresa còntra sa tropa, Cortés decidiguèt tornarmai d'agir lo premier. Capturèt Moctezuma II e lo prenguèt coma ostatge, çò qu'assegurèt son autoritat a la tèsta de l'Empèri Astèc.
La lucha intèrna entre conquistadors
[modificar | Modificar lo còdi]Quauquei jorns après son succès a Tenochtitlan, Cortés deguèt faciar de problemas novèus amb lo desbarcament d'una segonda expedicion espanhòla. Menada per Panfilo de Narvaez, èra plaçada sota l'autoritat dau governador de Cuba e veniá per l'arrestar[15]. Dispausava d'efectius similars a aquelei de Cortés (600-800 òmes) mai teniá mai d'armas de fuòc (80-90 arcabusiers) e una artilhariá pus importanta (12 a 20 canons). De mai, per fragilizar la posicion de son adversari dins la capitala astèca, anoncièt oficialament lei rasons de sa venguda e lo traïment de Cortés. Donèt tanben lo drech ais Astècs de lo tuar.
En fàcia d'aquela situacion malaisada, Cortés reagiguèt rapidament. Laissant unicament un centenau d'òmes per susvelhar Moctezuma II a Tenochtitlan, organizèt una ataca suspresa còntra Narvaez e lo capturèt. Puei, Cortés contèt l'istòria dei richessas detengudas per leis Astècs per raliar sei tropas a sa causa[16].
La revòuta astèca
[modificar | Modificar lo còdi]
Après sa victòria còntra Narvaez, l'armada de Cortés tornèt intrar dins Tenochtitlan lo 24 de junh de 1520. I recebèt un acuelh ostil e una revòuta generala comencèt. Per assaiar d'amaisar la situacion, Cortés liberèt Cuitláhuac, lo fraire de Moctezuma II, per negociar amb leis insurgents. Pasmens, Cuitláhuac prenguèt la tèsta deis Astècs e foguèt reconegut coma rèi. La situacion espanhòla venguèt alora insostenibla e Cortés ordonèt la retirada.
L'operacion se debanèt dins la nuech dau 30 de junh au 1en de julhet[17]. Dicha Noche Triste (« Nuech Trista » en occitan), permetèt a Cortés e a una partida de l'expedicion de sortir de la vila. Dins aquò, lei pèrdas foguèron importantas amb la mòrt de 150 a 800 soudats espanhòus e de 2 000 guerriers aliats. De mai, la màger part dau materiau (artilhariá, cavaus...) e lei tesaurs sasits per lei conquistadors foguèron perduts. Lei subrevivents foguèron perseguits per una importanta armada astèca e enceuclats dins lei plans d'Otumba lo 7 de julhet. Pasmens, leis Astècs foguèron susprés per una carga dau rèsta de la cavalariá espanhòla e son cap foguèt tuat. Aquò entraïnèt la dispersion de sei fòrças e lei rèstas de l'expedicion Cortés poguèron acabar sa retirada fins a Tlaxcala sensa dificultats suplementària[18].
Maugrat la pèrda de Tenochtitlan, l'aliança entre leis Espanhòus e Tlaxcala se renforcèt e una ataca novèla foguèt preparada còntra la capitala astèca. Obtenguèron tanben lo sostèn de totei leis enemics deis Astècs, çò que li permetèt d'alinhar una armada importanta (benlèu 200 000 òmes). De son caire, leis Astècs devián faciar de dificultats importantas per organizar en causa dei destruccions e dei malautiás importadas d'Euròpa, especialament la variòla, que decimavan la populacion. En particular, Cuitláhuac foguèt tuat per l'infeccion e remplaçat per Cuauhtémoc[19]. L'ofensiva còntra la vila comencèt lo 28 de decembre de 1520 amb la presa de Texcoco, aliat major deis Astècs, per lei tropas de Cortés. Aquò li permetèt de blocar lei accès terrèstres e lacustres de Tenochtitlan e de debutar lo sètge de la vila a partir dau 30 de mai de 1521. La resisténcia foguèt acarnada (entre 120 000 e 240 000 mòrts) mai la ciutat foguèt finalament obligada de capitular lo 13 d'aost. Cuauhtémoc foguèt capturat e torturat per lo questionar – sensa succès – sus lei tesaurs esconduts deis Astècs[20]. En 1524, Cortés aprofichèt la destruccion de la capitala astèca per fondar la Ciutat de Mexic, una vila d'inspiracion europèa, au meteis endrech[21].
L'expedicion vèrs Las Hibueras
[modificar | Modificar lo còdi]En 1524, Cortés decidiguèt d'organizar una expedicion en direccion de Las Hibueras. L'objectiu èra de trobar dei richessas depintadas per d'indigèns e l'estrech permetent lo passatge entre lei doas « mars ». Lo comandament de l'operacion foguèt fisat a Cristóbal de Olid que recebèt 400 òmes, 30 cavaus e de pèças d'artilhariá. Pasmens, deviá passar a Cuba per recuperar una partida dau materiau. Diego Velázquez, totjorn governador de Cuba, aprofichèt l'ocasion per convéncer Cristóbal de Olid de traïr Cortés e de colonizar Las Hibueras per son còmpte personau. Sei tropas, principalament formadas per de veterans de l'expedicion de Narváez, acceptèron aisament sa decision[22].
Informat en junh de 1524, Cortés organizèt una premiera expedicion (un centenau d'òmes dirigits per son cosin Francisco de las Casas) que foguèt capturada après lo naufragi de sei naviris. Dins aquò, Las Casas capitèt de trobar quauquei soudats encara fidèus a Cortés per se liberar. Capturèt a son torn Cristóbal de Olid e ordonèt son execucion après un procès rapide[23]. En parallèl, Cortés menèt una segonda expedicion per lo sostenir. Pasmens, se turtèt rapidament a de dificultats logisticas importantas en causa de la geografia inespitaliera de la region (jungla, paluns...).
Aquelei problemas favorizèron lei rebèls astècs qu'assaièron tornarmai d'organizar una revòuta. Cortés foguèt avertit dau projècte e decidiguèt d'executar Cuauhtémoc e plusors autrei senhors astècs. Pasmens, son problema pus important foguèt lei quatre oficiers reiaus cargats de dirigir Tenochtitlan durant son abséncia. D'efiech, aprofichant una informacion faussa anonciant la mòrt de Cortés, assaièron de s'apropriar l'ensemble de sei bens. Lo conquistador capitèt d'annular sei decisions mai perdiguèt son contraròtle absolut sus lo territòri astèc. De mai, son expedicion vèrs Las Hibueras descurbiguèt ges de richessa e s'acabèt per una revirada.
Leis expedicions vèrs Califòrnia
[modificar | Modificar lo còdi]
Entre 1533 e 1540, Cortés mandèt ò diriguèt quatre expedicions d’exploracion e de colonizacion vèrs Califòrnia. I foguèt encoratjat per lo succès dau viatge de Ferrand Magellan car per lei navegaires de l'epòca, l'existéncia d'un estrech entre leis Oceans Atlantic e Pacific entraïnava necessàriament l'existéncia d'un estrech simetric au nòrd. De mai, aquelei regions foguèron descrichas coma fòrça ricas per d'indigèns.
Après un viatge en Espanha entre 1529 e 1532[24], Cortés organizèt donc sa premiera expedicion vèrs Califòrnia. Capitèt de descubrir la region e d'explorar una partida de son litorau mai perdiguèt plusors naviris en causa de tempèstas. La segonda expedicion aguèt luòc en 1533. Un naviri descurbiguèt de litoraus productors de pèrlas mai seis exaccions (pilhatge dei pèrlas, viòls...) entraïnèt de combats saunós còntra lei tribüs localas[25]. La tresena expedicion, comandada pesonalament per Cortés, fondèt una colonia dins la region mai de tempèstas trebolèron tornarmai l'avitalhament e l'endrech foguèt finalament rapidament abandonat. Enfin, una quatrena expedicion descurbiguèt lei bòcas de Colorado mai deguèt se retirar sensa resultat.
L’expedicion d’Argier e la fin de sa vida
[modificar | Modificar lo còdi]Après lei reviradas de son expedicion vèrs Califòrnia, Cortés s'entornèt en Espanha. I obtenguèt de recompensas importantas de part de Carles Quint e se prepausèt en 1541 per participar a una ataca còntra Argier. Gropant 21 000 òmes sota lo comandament dau rèi, l'expedicion subiguèt de tempèstas violentas e se turtèt a una resisténcia ben organizada. Après 10 jorns de combats e la pèrda d'au mens 150 naviris, leis Espanhòus decidèron donc d'abandonar lo sètge e de se retirar [26]. Après aquela revirada, Cortés preparèt son retorn en America mai sei succès passats foguèron ocultats per aquelei de Francisco Pizarro en Peró. Aguèt donc de dificultats per tornar partir e moriguèt finalament a Castilleja de la Cuesta en Espanha lo 2 de decembre de 1547.
Cortés foguèt inicialament enterrat dins la parròquia dau luòc de son decès, çò que correspondiá a una volontat emesa quauquei setmanas avans sa mòrt[27]. Pasmens, tre 1566, sa familha decidèt de transferir sei rèstas en Nòva Espanha dins la catedrala de Texcoco. En 1629, après la disparicion de la branca ainada de la familha Cortés, leis autoritats colonialas decidèron d'enterrar Cortés amb son darrier eiritier dins lo covent de San Francisco en la Ciutat de Mexic. Puei, en 1794, lei rèstas foguèron plaçats dins la glèisa de Jesús Nazareno, totjorn en la Ciutat de Mexic. Aquò correspondiá a una volontat anciana de Cortés. Dins aquò, foguèron desplaçats plusors còps au sen dau bastiment. De mai, en 1823, lo govèrn organizèt un faus transferiment en Euròpa per amaisar d'independentistas que volián pas de la tomba de Cortés sus lo territòri mexican. La sepultura actuala de Cortés data ansin de 1947. La glèisa foguèt classada monument istoric en 1932 mai, dins leis ans 2010, èra dins un estat de conservacion relativament marrit[28].
Òbra e eiretatge
[modificar | Modificar lo còdi]La conquista de l'Empèri Astèc
[modificar | Modificar lo còdi]Lo premier efiech deis expedicions menada per Cortés en America foguèt l'annexion dau territòri astèc dins lo domeni de la corona d'Espanha. Aquò permetèt ais Espanhòus de s'establir solidament en Mexic e de conquistar rapidament la region avans de s'estendre vèrs lo sud dau continent. Tre leis ans 1540, avián annexat un important empèri anant dau Mexic au Peró actuaus que sei richessas permetèron a Madrid de venir la premiera poissança europèa fins a l'emergéncia de la França de Loís XIII e Richelieu.
Coma recompensa de sei servicis, Cortés foguèt nomat governador e capitani generau dei territòris conquistats. En mai d'aquò, recebèt lo títol de marqués de la vau d'Oaxaca, un fèu comprenent lei regions actualas de Mexico, d'Oaxaca, de Veracruz, de Morelia e de Cuernavaca. Fins a sa mòrt, faguèt ansin partida dei proprietaris terrens pus importants de l'America Espanhòla.
La generalizacion dau sistèma coloniau espanhòu
[modificar | Modificar lo còdi]Après la conquista de l'Empèri Astèc, Cortés i importèt lo sistèma coloniau ja en plaça dins leis illas de Cuba e de Hispaniola. Sa basa foguèt l’encomienda qu'èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un tribut ò de corvadas. Cortés venguèt ansin lo premier encomendero d'America e generalizèt lo sistèma per sei companhons.
Pasmens, dins certanei cas, utilizèron pus simplament l'esclavatge dirècte qu'èra la pena prevista per lei presoniers de guèrra. En particular, utilizèt d'esclaus per trabalhar dins sei minas onte lei condicions de vida èran fòrça malaisadas. De mai, amb d'autrei conquistadors, participèt egalament – ò ordonèt – d'incursions dins de regions insomesas per trobar mai d'esclaus.
La disparicion dei populacions indigènas de Mexic
[modificar | Modificar lo còdi]Amb la variòla importada d'Euròpa per leis explorators europèus en generau, lei guèrras e lo sistèma d'esplecha instaurat per Cortés aguèron un ròtle major dins la disparicion dei populacions indigènas d'America Centrala. D'efiech, certanei batalhas entraïnèron la mòrt dirècta de plusors centenaus de miliers d'Astècs. La pus saunosa foguèt probablament lo sètge de Tenochtitlan que tuèt au mens 100 000 abitants en mens de tres mes[29].
Pasmens, la repression dei revòutas, l'esplecha generalizada de la man d'òbra indigèna e la difusion de malautiás europèas au sen de la populacion indigèna foguèron pus murtrieras en causa dei cargas de trabalh e dei condicions de vida[30][31]. Ansin, la populacion totala de Mexic passèt de 15 a 25 milions d'abitants en 1519 a 1,5 a 3 milions d'abitants en 1568[32][33]. De mai, en fòra d'aquel afondrament demografic, la conquista e l'evangelizacion entrainèron la destruccion dei culturas indigènas localas que son uei relativament mau conegudas en despiech de lor sofisticacion. Enfin, la demenicion dau nombre d'Indians necessitèt de trobar de solucions de remplaçament e favorizèt lo recors ais esclaus negres capturats en Africa[34].
Posteritat
[modificar | Modificar lo còdi]Hernán Cortés fa partida dei conquistadors pus famós e es un cap militar reconegut en causa de l'amplor de sei victòrias. D'efiech, maugrat una inferioritat numerica clara, capitèt de comprendre rapidament la situacion politica mesoamericana e de l'esplechar a son profiech per véncer d'enemics poderós. Es ansin regularament celebrat en Espanha. Per exemple, lo país a emés un bilhet de banca portant un retrach de Cortés en 1992.
Dins aquò, Cortés es sovent vist d'un biais negatiu en causa de l'amplor deis atrocitats perpetradas per sei tropas e per la violéncia dau sistèma coloniau més en plaça a partir de 1521. Au contrari d'autreis explorators autors de chaples importants coma Cristòl Colomb, aquelei denonciacions son pas aparegudas amb la decolonizacion. Tre lo sègle XVI, Bartolomé Casaus denoncièt seis accions e de filosòfs dei Lutz esitèron pas de parlar de « crimes » per lei qualificar[35][36].
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (es) Bartolomé Bennassar, Hernán Cortés: el conquistador de lo imposible, RBA, 2002.
- (fr) Cyril Blanchard, « Quand la guerre devient rituel(le) : la guerre chez les Aztèques », dins La Revue d'Histoire Militaire, 2018.
- (fr) Michel Graulich, Montezuma : L'apogée et la chute de l'empire aztèque, Fayard, 1994.
- (es) Salvador Gutiérrez Contreras, Compostela de Indias, su origen y fundación, 1949.
- (fr) Frederick Alexander Kirkpatrick, Les conquistadors espagnosl, Payot, 1935.
- (fr) Anna Lanyon, Malinche l'indienne : L'autre conquête du Mexique, Payot, 2004.
- (en) Buddy Levy, Conquistador: Hernan Cortes, King Montezuma, and the Last Stand of the Aztecs, Bantam Books, 2008.
- (es) José Luis Martínez, Hernán Cortés, Edicion del Fondo de Cultura Económica y UNAM, 1990.
- (en) Matthew Restall, Seven Myths of the Spanish Conquest, Oxford University Press, 2003.
- (en) Hugh Thomas, Conquest: Cortés, Montezuma, and the Fall of Old Mexico, Simon & Schuster, 1993.
- (en) Jon Manchip White, Cortés and the Downfall of the Aztec Empire, Basic Books, 1971.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ La màger part dei fònts donan l’annada 1485 coma data de naissança.
- ↑ De mai, lo grand de Cortés foguèt nomat grand mèstre de l'Òrdre d'Alcántara, un important òrdre de chivaliers.
- ↑ (fr) Christian Duverger, Cortés, Paris, Fayard, 2001, p. 22.
- ↑ (fr) Bernard Grunberg, « La folle aventure d’Hernan Cortés », dins L'Histoire, n°322, julhet-aost 2007, p.22
- ↑ (fr) Bartolomé Bennassar, Cortés, Payot, 2001, p.47
- ↑ Entre son abandon de l'Universitat e son intrada dins l'armada, Cortés èra estat brèvament aprendís notari.
- ↑ (en) Henry Raup Wagner, The discovery of Yucatan by Francisco Hernández de Córdoba, Cortes Society, 1942.
- ↑ Segon Bartolomé Bennassar (Cortés, Payot, 2001, p.65), l'efectiu complèt de l'expedicion èra de 16 cavaliers (amb 32 cavaus), 518 fantassins, 13 artilhaires (amb 10 pèças leugieras), 32 aubarestiers, 13 arcabusiers, 110 marins e aperaquí 200 Indians e esclaus.
- ↑ (fr) Bernal Diaz del Castillo, Histoire véridique de la conquête de la Nouvelle-Espagne, t. 1, La Découverte, 1980, pp. 124-125.
- ↑ (fr) Bernal Diaz del Castillo, Histoire véridique de la conquête de la Nouvelle-Espagne, t. 1, La Découverte, 1980, p. 158.
- ↑ (fr) Bernal Díaz del Castillo, L'Histoire véridique de la Conquête de la Nouvelle Espagne, capítol XXIV.
- ↑ Aquò permetiá egalament d'integrar lei marins dins l'armada qu'anava atacar Mexic.
- ↑ Lei renfòrç de Tlaxcala son inicialament estimats a 2 000 guerriers e 2 000 portaires. Pasmens, pus tard, agantèt de desenaus de miliers d'òmes.
- ↑ (fr) Michel Graulich, Montezuma : L'apogée et la chute de l'empire aztèque, Fayard, 1994, pp. 361-364.
- ↑ L'expedicion de Pánfilo de Narváez aguèt una gròssa importància per la seguida de la conquista de Mesoamerica per leis Espanhòus car es probablament a l'origina de l'introduccion de la variòla sus lo continent. D'efiech, leis istorians actuaus pòdon i demostrar la preséncia d'un esclau negre tocat per la malautiá.
- ↑ (en) Charles M. Robinson, The Spanish Invasion of Mexico 1519-1521, Osprey Publishing, 2004, pp. 49-50.
- ↑ (fr) Paul Hosotte, La Noche Triste (1520). La dernière victoire du Peuple du Soleil, Economica, 1993.
- ↑ (es) Francisco López de Gómara, La conquista de México, RED Ediciones, 2008, pp. 213-216.
- ↑ (es) Bernardino de Sahagún, Historia general de las cosas de Nueva España, VIII, 1.
- ↑ (fr) Hernan Cortés, La conquête du Mexique, Éditions La Découverte, 1996, p. 375.
- ↑ (fr) Bartolomé Bennassar, Cortés. Le conquérant de l'impossible, Payot, 2001, pp. 116-120.
- ↑ (fr) Bartolomé Bennassar, Cortés, le conquérant de l’impossible, Payot, 2001, p. 132.
- ↑ (fr) Bernard Grunberg, Histoire de la conquête du Mexique, L'Harmattan, 1995, p. 381.
- ↑ Durant aqueu viatge, Cortés portèt de favas de cacau a la cort d'Espanha, çò que favorizèt la difusion dau chocolat en Euròpa.
- ↑ (es) Tello Mañueco Baranda, Diccionario del nuevo mundo. Todos los conquistadores, Editorial Ámbito, 2006, p. 61.
- ↑ (fr) Daniel Nordman, Tempête sur Alger : l'expédition de Charles Quint en 1541, Bouchène, coll. « Histoire du Maghreb », 2011.
- ↑ (es) Colección de documentos inéditos papa la historia de España, J. Perales y Martínez, vol. 4, 1842, pp. 239-277.
- ↑ (es) « La tumba secreta de Hernán Cortés », El País, 3 de junh de 2015.
- ↑ (en) Philip Russell, The Essential History of Mexico: From Pre-Conquest to Present, Routledge, 2015.
- ↑ (es) E. Balaguer Perigüell e R. Ballester Añon, En el nombre de los Niños, Monografías de la AEP, 2003, p. 21.
- ↑ (en) Nathan Nunn e Nancy Qian, « The Columbian Exchange: A History of Disease, Food, and Ideas », Journal of Economic Perspectives, prima de 2010, vol. 24, n° 2, 2010, pp. 163-188.
- ↑ (en) R. Acuna-Sota, D. W. Stahle, M. K. Cleaveland e M. D. Therrell, « Megadrought and megadeath in 16th century Mexico », Emerging Infectious Diseases, vol. 8, n° 4, abriu de 2002, pp. 360-362.
- ↑ (en) Rodolfo Acuna-Sota et al., « When half of the population died: the epidemic of hemorrhagic fevers of 1576 in Mexico », FEMS Microbiology Letters, vol. 240, n° 1, 2004, pp. 1-5.
- ↑ (fr) Eduardo Galeano, Les Veines ouvertes de l'Amérique latine, une contre-histoire, Plon, 1981.
- ↑ (fr) Francine Markovits, Montesquieu : le droit et l'histoire, Vrin, 2008, p. 63.
- ↑ (en) Jonathan Israel, Democratic Enlightenment. Philosophy, Revolution and Human Rights, 1750-1790, Oxford University Press, 2011, pp. 491-492.