Ans 1820
Istòria[modificar | modificar la font]
1820 : dins lo Reiaume Merina, lo rèi Radama Ièr decidèt de renfòrçar lei liames amb lo Reiaume Unit en autorizant l'implantacion de missions protestantas. Aprofichèt aquela concession per obtenir l'ajuda necessària a la creacion d'una armada modèrna de 15 000 òmes (importacion de fusius, de canons e de cavaus europèus).
1820-1821 : en Mexic, mandadís dau coronèu Augustin de Iturbide còntra l'insureccion independentista locala. Pasmens, Iturbide preferiguèt negociar un acòrd amb leis insurgents en febrier de 1821. Dich plan d'Iguala, prevesiá la formacion d'un Empèri de Mexic independent dirigit per lo rèi Ferdinand VII ò un prince de son ostau. Lo catolicisme demorava religion d'Estat e la Glèisa gardava sei bens e sei privilègis. Enfin, l'egalitat juridica èra establida. Iturbide e Guerrero jonhèron sei tropas e, en aost, lei leialistas espanhòus foguèron vencuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre, Iturbide venguèt president d'una regéncia.
1821 : invasion e annexion dau Sultanat de Sennar per leis Egipcians que rescontrèron gaire de resisténcia.
1821 : en Antartida, descubèrta de l'Illa Alexandre, pus importanta illa dau continent, per una expedicion russa menada per Fabian Gottlieb von Bellingshausen (1778-1852).
1821 : començament de la Guèrra d'Independéncia de Grècia.
1822 : refús dau plan d'Iguala per lo rèi espanhòu Ferdinand VII. Mexic èra alora sensa cap d'estat fins a la proclamacion d'Augustin d'Iturbide coma emperaire dau país per mantenir un regime monarquic. Lei sièis províncias de la capitanariá generala de Guatemala jonhèron l'Empèri franc dau Salvador qu'assaièt de resistir mai foguèt finalament conquistat après una brèva campanha militara. Pasmens, lo foncionament autoritari dau regime suscitèt una oposicion importanta, rapidament renfòrçada per la crisi financiera de l'estat novèu.
1823 : aprofichant lo declin de la ciutat-estat d'Oyo, Dahomey restabiguèt son independéncia.
1823 : en Mexic, capitada d'un còp d'estat organizat per lo coronèu Antonio López de Santa Anna còntra lo regime autoritari de l'emperaire Augustin Ièr. Augustin foguèt obligat d'abdicar e de s'exilar. Per remplaçar l'Empèri, una republica foguèt proclamada que deguèt rapidament faciar una instabilitat politica recurrenta fins ais ans 1870. D'autra part, dins lo sud, lei províncias d'America Centrala aprofichèron la situacion per proclamar son independéncia.
1824 : en Mexic, temptativa d'Augustin Ièr de reconquistar son tròne. Pasmens, foguèt capturat e fusilhat.
1824 : independéncia de Peró amb l'arribada de l'armada dau generau Simón Bolívar a Lima. Nomat dictator per lo Congrès perovian (10 de febrier), ataquèt amb l'ajuda dau generau Sucre lei darrierei fòrças espanhòlas d'America dau Sud. Sei victòrias de Junín (6 d'aost) e de Ayacucho (9 de decembre) li permetèron de rompre aquelei fòrças e d'acabar victoriosament la Guèrra d'Independéncia de Peró.
1824 : abolicion de l'esclavatge per la Republica Federala d'America Centrala.
1825 : en Japon, renforçament de la politica isolacionista dau país amb l'adopcion d'un decret ordonant a l'artilhariá japonesa de tirar sus totei lei naviris estrangiers passant lòng dau litorau (→ 1837, 1842).
1826 : sostengut per la populacion, lo sultan otoman Mahmud II ordonèt la dissolucion e lo chaple dei janissaris (120 000 mòrts). L'objectiu èra de permetre la modernizacion de l'Empèri en eliminant un important bastion conservator.
1826 : fondacion dins l'estat de Connecticut de la premiera societat de lucha còntra la consomacion d'alcòl (Societat de promocion de la temperància). Èra la consequéncia de la consumacion importanta d'alcòl au sen de la societat estatsunidenca dempuei l'independéncia, especialament entre lei classas popularas [1]. Aquelei societats anavan venir lo pielon dau premier periòde proïbicionista estatsunidenc.
1826-1828 : guèrra Russopèrsa de 1826-1828. Aprofichant l'interès de Russia per Grècia, Pèrsia ataquèt en Caucàs. Pasmens, lo conflicte s'acabèt amb una victòria russa e la signatura dau Tractat de Turkmanchai. Pèrsia perdèt lei khanats d'Erevan e de Nakhichevan, deguèt pagar una indemnitat importanta e deguèt autorizar la circulacion liura dei marchands rus en Pèrsia e sus la Mar Caspiana.
1827 : après la violenta reconquista otomana d'Atenas, lo Reiaume Unit, França e Russia prepausèron una mediacion per reglar lo conflicte grèc. Puei, après un refús de part de Constantinòble, realizèron una demonstracion de fòrça amb la destruccion de la flòta turca estacionada a Navarin (60 naviris turcs destruchs, 6 000 marins tuats) (→ 1828).
1828-1829 : implicacion dirècta de França e de Russia dins la Guèrra d'Independéncia de Grècia. En particular, Russia ataquèt en Bulgaria ont una guèrra majora comencèt. Batuts, leis Otomans deguèron negociar e cedir ai Rus divèrsei territòris en Caucàs. En Grècia, de negociacions comencèron tanben per organizar l'independéncia dau país (→ 1832).
1828 : en Madagascar, mòrt dau rèi Radama Ièr que foguèt remplaçat per sa frema Ranavalona Ièra. Au contrari de son marit, adoptèt una politica conservatritz que son aisse principau èra lo mantenement de la societat e de la religion tradicionalas.
1829 : darriera temptativa espanhòla de reconquistar Mexic amb un desbarcament dins la region de Tampico. Pasmens, l'expedicion foguèt batuda per lei fòrças dau generau Santa Anna. Aqueu darrier poguèt organizar un còp d'Estat e prendre lo poder.
1829 : en Japon, incendi d'Edo (2 800 mòrts, 370 000 bastiments destruchs).
Cultura[modificar | modificar la font]
Sciéncias e tecnicas[modificar | modificar la font]
1820 : descubèrta d'una relacion entre electricitat e magnetisme per lo sabent danés Christian Orsted (1777-1851) durant una experiéncia d'estudi de la deviacion d'una agulha aimantada per un corrent electric. Aquò marquèt l'aparicion de l'electromagnetisme que foguèt definitivament fondat per James Clerk Maxwell en 1864.
1822 : premiera demonstracion de la possibilitat de crear una maquina electrica (Ròda de Barlow) per lo fisician e lo matematician Peter Barlow (1776-1862). Pasmens, aquela maquina mancava de poissança e lo premier generator d'electricitat que trobèt d'aplicacions apareguèt pas avans 1832.
1822 : realizacion de la premiera fotografia vertadiera per lo Francés Nicéphore Niépce (1765-1833). Pasmens, lo clichat foguèt rapidament destruch car son autor assaièt – sensa succès – de lo pintar. Niépce contunièt sei recèrcas qu'anavan li permetre de melhorar son sistèma de presa d'imatges quatre a cinc ans pus tard (→ 1826-1827).
1823 : desvolopament dau premier radiator permetent de refrejar un motor per l'engenhaire Samuel Brown. Pasmens, lo premier radiator eficaç foguèt solament inventat en 1897.
1823 : descubèrta de silici per lo quimista suedés Jöns Jacob Berzelius (1779-1848).
1824 : lo fisician francés Sadi Carnot (1796-1832) publiquèt lo resultat de seis estudis dei maquinas termicas. I afiermèt lo possibilitat de produrre una energia mecanica a partir d'un transferiment de calor. Aquò marquèt l'aparicion de la termodinamica que foguèt definitivament fondada dins lo corrent dau sègle per Kelvin.
1826 : demonstracion dau matematician norvegian Niels Henrik Abel (1802-1829) a prepaus de l'impossibilitat de trobar un metòde generau de resolucion d'una equacion dau cinquen gras.
1826 : premiera realizacion d'una endoscòpia per lo mètge francés Pierre Solomon Ségalas (1792-1875) que capitèt d'observar l'interior d'una bofiga amb un especúlum esclairat per de candèlas.
1826-1827 : realizacion de fotografias per Nicéphore Niépce amb un sistèma format d'una chambra sorna, d'una lentilha e d'una placa cubèrta d'una substància fotosensibla principalament facha de betum de Judèa. En particular, realizèt la fotografia pus anciana coneguda a l'ora d'ara (lo Ponch de vista dau Gras).
1827 : prepausicion de l'engenhaire e matematician francés Jean-Victor Poncelet (1788-1867) de modificacion de la fòrma dei palas dei ròdas dei molins d'aiga. Aquò permetèt d'aumentar lo rendement dei ròdas de 30% a 60%. Pasmens, lo modèl de ròda Poncelet foguèt pas construch avans la fin deis ans 1830.
1827 : descubèrta de la lèi fondamentala de l'electrocinetica que porta son nom per Georg Simon Ohm (1789-1854). Pasmens, aquò foguèt alora totalament ignorat per la comunautat scientifica e la lèi foguèt tornarmai descubèrta per Claude Pouillet en 1834 qu'ignorava tenir un predecessor.
1828 : premiera sintèsi d'urèa per lo quimista alemand Friedrich Wöhler (1800-1882). Aquò marquèt una evolucion fòrça importanta dins l'istòria de la quimia car demostrèt la possibilitat de formar de moleculas naturalas d'un biais sintetic.
1828 : per melhorar la produccion deis auts fornèus, depaus per l'Escocés James Beaumont Neilson (1792-1865) d'un brevet depintant un procès de caufatge de l'èr utilizat dins l'installacion. Eissit d'una idèa apareguda mai d'un còp dempuei 1799, demostrèt rapidament son interès e entraïnèt divèrseis estudis sus lei gas observats dins un aut fornèu.
1829 : premiera definicion modèrna de l'energia cinetica. Foguèt prepausada per Gaspard-Gustave de Coriolis (1792-1843)[2][3].
1829 : ja autor de l'invencion d'una maquina e dau premier radiator permetent de refrejar un motor en 1823, l'engenhaire britanic Samuel Brown menèt dins lo corrent de l'annada una tiera d'experiéncias sus la propulsion amb un motor de combustion intèrna.
Decès[modificar | modificar la font]
- Niels Henrik Abel, matematician norvegian.
- John Adams, president estatsunidenc.
- Augustin Ièr, emperaire de Mexic.
- Claude Louis Berthollet, quimista francés.
- George Gordon Byron, poèta anglés.
- Jacques Charles, fisician e quimista francés.
- Humphry Davy, quimista anglés.
- Theodor Grotthuss, quimista, quimista alemand.
- Francisco José de Goya y Lucientes, pintre espanhòu.
- William Herschel, astronòm angloalemand.
- Hoti Gaocho, rèi de Kaffa.
- Thomas Jefferson, president estatsunidenc.
- Robert Banks Jenkinson, Premier Ministre dau Reiaume Unit.
- Edward Jenner, mètge anglés.
- Joan VI, rèi de Portugau.
- John Keats, poèta anglés.
- Jean-Baptiste de Lamarck, botanista francés.
- Pierre-Simon de Laplace, sabent e òme politic francés.
- Nicolas Lupot, laütièr francés.
- Napoleon Ièr, emperaire dei Francés.
- Giuseppe Piazzi, astronòm italian.
- Radama Ièr, rèi dau Reiaume Merina.
- Isaac de Rivaz, engenhaire soís.
- Henri de Saint-Simon, filosòf francés.
- Antonio Salieri, compositor italian.
- Louis-Nicolas Vauquelin, quimista francés.
- Giovanni Battista Viotti, compositor italian.
- Alessandro Volta, fisician italian.
- Joseph Franz Weigl, musician austrian.
Liames intèrnes[modificar | modificar la font]
Bibliografia[modificar | modificar la font]
Nòtas e referéncias[modificar | modificar la font]
- ↑ (fr) André Kaspi, Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945, Seuil, 1986, p. 153.
- ↑ (fr) Gaspard-Gustave de Coriolis, Du calcul de l'effet des machines, ou considérations sur l'emploi des moteurs et sur leur évaluation, pour servir d'introduction à l'étude spéciale des machines, Carilian-Gœury, Libraire des corps royaux des ponts et chaussées et des mines, 1829.
- ↑ Lo tèrme « energia cinetica » foguèt prepausat entre 1849 e 1851 per lord Kelvin (Crosbie Smith e M. Norton Wise, Energy and Empire: A Biographical Study of Lord Kelvin, Cambridge University Press, p. 866).