Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/març de 2014

Febrièr de 2014

Abriu de 2014

Acorchi [+]
WP:LS

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per març de 2014

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes de març de 2014 :

1^èr de març de 2014 veire/modificar Lo melon (Cucumis melo) es una planta erbacèa annadièra originària d'Africa intertropicala, de la familha de las cucurbitacèas e cultivada subretot coma planta d'òrt per son fals fruch comestible. Lo tèrme designa tanben lo fruch qu'a fòrça gost, sucrat e perfumat. Cal pas lo confondre confondre amb la pastèca).	2 de març de 2014 veire/modificar Lo sètge de Montsegur se debanèt de la prima de 1243 au 2 de març de 1244 durant leis annadas consecutivas a la Crosada deis Albigés (1209-1229) e la repression dau catarisme. D'efèct, lo castèu de Montsegur assostava un nombre important de caps de la Glèisa catara e èra estat ja la buta de tres sètges de 1212 a 1241 per lei Crosats de Simon de Montffòrt o per lo còmte de Tolosa Ramon VII. Aqueu sètge foguèt decidit per l'execucion de dos inquisitors per una tropa formada d'òmes de la garnison dau castèu en 1241 a Avinhonet. Una tropa importanta foguèt donc mandada per lo rèi de França sota lo comandament d'Hugues d'Arcis per prendre lo contraròtle dau castèu e arrestar l'activitat catara dins la region que Montsegur èra sa basa principala. Menat dins de condicions malaisidas en causa de la posicion defensiva fòrta dau castèu, dei dificultats dau relèu de la region e de l'ostilitat d'una partida de seis abitants, lo sètge s'acabèt lo 2 de març de 1244 per la capitulacion de la garnison. Un nombre grand de membres de la Glèisa catara, compres de membres importants de sa ierarquia, foguèron alora capturats. La màger part refusèt d'abjurar e mai de 200 personas foguèron cremadas a l'eissida dau sètge. Aqueu darrier foguèt donc una desfacha importanta per la Glèisa Catara que conoguèt per la seguida de dificultats permanentas d'organizacion que van menar a sa disparicion.
3 de març de 2014 veire/modificar Lo tigre (Panthera tigris) es un mamifèr carnivòr de la familha dels Felids (Felidae) del genre Panthera. De forradura fòrt caracteristica rossa raiada de negre, es lo mai grand felin salvatge del monde. L'espècia es dividida en nòu sosespècias amb de diferéncias menoras en tèrmes de talha o de comportament. Superpredator, caça subretot los cèrvis e los singlars, mas pòt tanben atacar de presas de talha pus importanta coma los bufles. Fins al sègle XIX, lo tigre aviá la reputacion de manjar los Òmes. Es una animal solitari; lo mascle possedís un territòri que conten los domenis de plusors femèlas e participa gaireben jamai a l'educacion dels pichons. S'adapta a tot tipe d'abitat, s'encontra dins tota Asia, malgrat que son airal de reparticion aja demenit fòrça. L'espècia es considerada coma en dangièr per l'Union Internacionala per la Conservacion de la Natura e es aparada sus l'ensemble dels païses ont viu. Caçadas fins a la mitat del sègle XX, las populacions de tigres descreissián fòrça, passant d'un efectiu estimat a 100 000 subjèctes en 1900 a prèp de 3 500 tigres, la majoritat vivent en Índia. La diminucion de son abitat e lo braconatge alimentant la medecina tradicionala chinesa son las menaças principalas pesant sus l'espècia.	4 de març de 2014 veire/modificar La reïncarnacion (retorn dins la carn) es una doctrina o una cresença qu'un tal principi imaterial (« arma », « substància vitala », « consciénça individuala », « energia », veire « esperit » dins un contèxte crestian) complís de passatges de vidas successivas dins diferents còrs (umans, animals o vegetals segon las cresenças). Segon aquela doctrina, a la mòrt del còrs fisic, l'« arma » daissa aquel darrièr per demorar, aprèp una novèla naissença, un autre còrs. La reïncarnacion es un biais de transmigracion de las armas, pròche dels concèptes de metempsicòsi, palingenèsi, e l'Eternal retorn.
5 de març de 2014 veire/modificar L'emoglobina es una proteïna d'estructura quaternària, que la principala foncion es de transportar lo dioxigèn dins l'organisme uman e dels autres vertebrats. L'emoglobina se trapa subretot a l'interior dels globuls roges del sang (13,5 a 17,5 g/dl per l'òme e 12.5 a 15,5 g/dl per la femna de sang d'emoglobina) çò que lor balha la color roge. L'emoglobina umana es constituida de quatre cadenas identicas per doas: doas cadenas α de 141 acids aminats caduna e de doas cadenas β de 146 acids aminats caduna (çò que dona un total de 574 acids aminats per l'emoglobina). Caduna d'aquelas cadenas es associada a un gropament prostetic: l'ème. Lo nom d'emoglobina ven de dos mots: ème e globina. Se ma simboliza per « Hb ». Une molecula d'ème es constituida d'un ion fèrre complexat per una porfirina.	6 de març de 2014 veire/modificar Los gorillas forman lo genre mai grand dels primats. Amb uèit autres genres de monin, fan partida de la superfamilha dels Hominidae. L'ADN dels gorillas es de 98% a 99% identic a lo de l'Òme. Son los parents vius pus pròches de l'Òme aprèp los Chimpanzés. Los gorillas vivon dins las selva tropicalas o subtropicalas d'Africa dins de nautor fòrça variadas. Lo gorilla de las montanhas viu dins las selva dels nívols de las Montanhas de las Virunga, anant de 2200 a 4300 mètres. Los gorillas de plana vivon dins las selvas densas e las paluns de las planas.
7 de març de 2014 veire/modificar Un cuirassat èra un grand naviri de guèrra que teniá un blindatge fòrça important e una artilhariá principala equipada dei calibres de marina pus importants de son epòca. A respèct dau crosaire de batalha, aviá un desplaçament e una artilhariá similars mai èra pus protegit e mens rapid. Dins lo corrent de son existéncia, lo cuirassat a fòrtament evolucionat per s'adaptar ais avançadas tecnologicas per restar au nivèu dei flòtas estrangieras. Lo mòt vèn dau tipe de naviri designat per lo nom battleship en anglés. Aqueu mòt es aparegut vèrs 1749 a partir de la contraccion de line of battle ship (en occitan : naviri de linha de batalha) e designava alora lei naviris de linha que formavan lo còrs dei flòtas majoras dau sègle XVIII. En França, lo mòt es aparegut vèrs 1860 per designar lei premiers cuirassats equipats d'una còca de fèrre. Dins leis annadas 1880, lo mòt battleship venguèt estandard dins lei país anglofons. Lo cuirassat èra un naviri de guèrra poderós e tanben un simbòl de poder, de fiertat nacionala e de dominacion navala. Durant mai d'un decenni, lo nombre e lei capacitats dei cuirassats d'una marina èran de factors determinant dins lei relacions diplomaticas e leis estrategias militaras. Ansin, la corsa ais armaments deis annadas 1900 ambé la construccion accelerada de cuirassats foguèt un dei factors importants a l'origina de la Primièra Guèrra Mondiala. Après la guèrra, de tractats limitèron lo nombre de cuirassats e lor produccion. Pasmens, aquò empachèt pas l'utilizacion de cuirassats tant ancians que modèrns durant la Segonda Guèrra Mondiala.	8 de març de 2014 veire/modificar Lo lengadocian es lo dialècte occitan parlat sus una granda part del Lengadòc istoric (fòra Velai, lo nòrd de Vivarés e la region de Nimes), una part de Guiana (Roergue, Carcin e qualques parçans d'Agenés e de Peiregòrd) e dins lo sud-oèst d'Auvèrnha. Sas caracteristicas màgers son, se se pren pas en compte mantun parlar periferic: lo manten de las oclusivas finalas: cantat [kanˈtat] (en provençal: [kãnˈta]) lo manten de la -s finala: los òmes [luˈzɔmes] (en provençal: [lejˈzɔme]) la casuda de la -n finala: occitan [utsiˈta] (en provençal: [usiˈtãn]) la non-palatalizacion dels grops CA e GA: cantar, gal (en auvernhat: chantar, jal) lo manten de la -l finala non vocalizada: provençal (en provençal: provençau) Aquelas caracteristicas son pas jamai exclusivas e son partejadas amb un o mantun dialècte, çò que ne fa un dialècte a l'encòp central e conservador. Es per aquò que d'unes vòlon far l'estandardizacion de l'occitan (occitan larg) a partir d'aqueste dialècte. Domergue Sumien, dins sa tèsi de novembre 2004, prepausa una estandardizacion pluricentrica per que concernisca pas mai que lo lengadocian e respècte los divèrses centres de l'espaci occitan.
9 de març de 2014 veire/modificar Saturne es la seisena planeta dau Sistèma Solar en distància au Soleu situada entre Jupitèr e Uranus. Es la segonda per òrdre d'importància après Jupitèr. Aisadament visibla a uelh nus, foguèt probablament descubèrta durant la Preïstòria car èra ja coneguda durant l'Antiquitat. Son nom vèn dau dieu roman Saturne. Es un gigant gasós que fa partida dei planetas exterioras (tanben nomenadas jovianas per lor entretòc amb Jupiter). L'aspècte mai caracteristic de Saturne son seis anèus brilhants. Lo premier que leis observèt foguèt Galileo Galilei en 1610 mai la bassa inclinason deis anèus e la qualitat marrida de son telescòpi li faguèron pensar, au començament, que se tractava de grandei lunas. En 1659, Christiaan Huygens, amb de mejans d'observacion melhors, poguèt n'observar clarament. En 1859, James Clerk Maxwell demostrèt matematicament que leis anèus podián pas èsser un objècte unic mai que devián èsser l'agropacion de milions de particulas pichonas. Saturne a 62 satellits naturaus, entre lei quaus se remarca Titan, l'unic satellit dau Sistèma Solar amb una atmosfèra importanta.	10 de març de 2014 veire/modificar Transilvània (en romanés Transilvania o Ardeal; en ongrés Erdély; en alemand Siebenbürgen) es una region formada pels territòris occidentals o centrals de Romania. Foguèt un principat del sègle X fins a 1918, quand s'unifiquèt amb Moldàvia e Valaquia per constituir l'estat romanés.
11 de març de 2014 veire/modificar Siddharta Gautama (sanscrit: सिद्धार्थ गौतम; pali: Siddharttha Gotama) (Kapilavastu, Lumbini, actual Nepal, vèrs 566 ab. C - Kushinagar, vèrs 486 ab. C) foguèt un mèstre espiritual de la region nòrd èst del soscontinent indian qu'ensenhèt çò qu'es a l'origina del bodisme. Dins la majoritat de las tradicions bodistas, es considerat coma lo "Boda Suprèm" (Sammāsambuddha) de nòstra epòca. Las datas de sa naissença e de sa mòrt son incertanas: la majoritat dels primièrs istorians del sègle XX datavan sa vida entre 563 ab. C e 483 ab. C mas mai recentament, en un collòqui d'especialistas d'aquela question, «los especialistas son totjorn mas reticents afirmar sens resèrvas sus los faches istorics de la vida del Boda e de sos ensenhaments».	12 de març de 2014 veire/modificar Un gredon ei un utís d'escriptura e dessenh qu'òm guida damb ua man e mèrque un supòrt. Es gredons actuaus que servissen entà escríuer sus papèr o papèr gròs son elaboradi damb un pigment introdusit en un estropatge cilindric. Diferenciam es gredons des plumes estilografiques basicament perque es prumèrs hèn servir pigment solid e es segones tinta liquida. Un auantatge plan caracteristic deth gredon ei que pòt èster escafat damb facilitat, en tot usar entad aquerò ua goma d'escafar.
13 de març de 2014 veire/modificar L'Òli d'oliva es la matèria grassa alimentària tracha de las olivas (fruches de l'Olivièr) per trissatge dins un truèlh d'òli. Es una de las basas del regim mediterranèu.	14 de març de 2014 veire/modificar Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni o Miquèl Àngel (lo 6 de març de 1475 al castèl de Caprese en Toscana, al nòrd d'Arezzo – lo 18 de febrièr de 1564 a Roma) foguèt un pintre, un escultor, un poèta e un arquitècte italian de la Renaissença.
15 de març de 2014 veire/modificar L'impressionisme es una escòla picturala francesa, nascuda de l'associacion d'artistas francés de la segonda mitat del sègle XIX. Fòrtament criticat al començament, lo movement se manifèsta subretot de 1874 a 1886 par uèit exposicions publicas a París, e marca la ruptura de l'art modèrne amb l'academisme. L'impressionisme se caracteriza subretot per una tendéncia a notar las impressions fugitivas dels fenomèns puslèu que l'aspècte estable e conceptual de las causas.	16 de març de 2014 veire/modificar Annibal Barca (en fenician Hanni-baal significa « qu'a la favor de Baal), plan sovent nomenat Annibal, nascut en 247 AbC a Cartage (al nòrd-èst de la Tunis actuala en Tunisia) e mòrt per suicidi en 183 AbC en Bitinia (près de la Bursa actuala en Turquia), foguèt un general e òme politic cartaginés, sovent considerat coma un dels mai grands tacticians militars de l’istòria. Visquèt dins un periòde de tension dins lo Bacin Mediterranèu, alara que Roma començava d'impausar sa poténcia en Mediterranèa occidentala: aprèp la presa de Sicília e de Sardenha, consequéncia de la Primièra Guèrra Punica, los Romans envièron de tropas en Illiria e contunhavan la colonizacion de l'Itàlia del Nòrd. Elevat, segon la tradicion istoriografica latina, dins l'òdi de Roma, èra, segon sos enemics, a l’origina de la Segonda Guèrra Punica que los Ancians nomenavan « guèrra d’Annibal ».
17 de març de 2014 veire/modificar La Guèrra Ispanoestatsunidenca (de còps dicha en Espanha Desastre de 98) se debanèt d'abriu a aost de 1898 entre leis Estats Units d'America e Espanha. S'acabèt per una victòria estatsunidenca rapida qu'aguèt coma consequéncia l'independéncia de Cuba en 1902 e l'annexion per Washington de Puerto Rico, de Guam e dei Filipinas.	18 de març de 2014 veire/modificar Istoricament, la Sciéncia (del latin scientia, coneissença) deriva de la filosofia. Al cors de l'Edat Mejana, la sciéncia s'es progressivament destacada de l'empresa de la teologia. Al cors del desvolopament de las coneissenças e de l'acumulacion de sabers divèrses, s'es estructurada en disciplinas scientificas : quimia, biologia, fisica, mecanica, optica, astronomia, economia, sociologia... Uèi, la sciéncia designa a l'encòp un procediment intellectual repausant idealament sus un refús dels dògmas e un examen rasonat e metodic del monde e de sas regularitats, e visant a produire de coneissenças resistent a las criticas racionalas, e l'ensemble organizat d'aquestas coneissenças.
19 de març de 2014 veire/modificar L'Empèri Roman (Imperium romanum en latin) foguèt un periòde de la civilizacion romana entre 27 avC e la fin dau sègle V. Creat après la crisi deis institucions de la Republica, l'Empèri capitèt de conquistar totei lei territòris de Mediterranèa per venir una dei poissanças pus importantas de l'Istòria. Pasmens, après son apogèu au sègle I, l'Empèri conoguèt una tièra de crisis e de guèrras civilas entraïnadas per de dificultats de successions au tròne imperiau. D'efèct, l'Emperaire, qu'es lo cap unic de l'Empèri ai nivèus militar, civil e religiós, deguèt sovent luchar còntra l'influéncia creissenta de l'armada que venguèt pauc a pauc la fònt de legitimat dau poder. A partir dau sègle III, lei dificultats de l'Empèri entraïnèron sa division entre uneis emperaires e adjonchs per melhorar sa defensa. Aquela division venguèt permanenta après 395 entre Occident e Orient. L'Empèri Roman d'Occident dispareguèt en 476 après leis invasions barbaras enterin que l'Empèri Roman d'Orient capitèt de resistir per venir l'Empèri Bizantin.	20 de març de 2014 veire/modificar Lo teatre (del grèc θέατρον, «luòc per contemplar») es un art scenic en relacion amb la performança e la representacion d'eveniments, que vòl representar una istòria de ficcion que fa jogar un o mai personatges en un luòc e un temps concrèt e davant un public. S'utilizan d'elements coma los discors e los dialògs, lo gèst, la scenografia, la musica, lo son e l'espectacle. Es tanben lo genre literari que compren las òbras concebudas coma un scenari e per èsser donat davant un public.
21 de març de 2014 veire/modificar Un gratacèl (var. gratacèu, grataciau) o ostalaràs es un immòble plan naut e que se pòt abitar de longa. A mai existiscan pas de definicions oficialas, en general se pren coma critèri una nautor mininimala d'aperaquí 150 mètres per designar aqueste edifici coma un gratacèl. D'autres critèris coma la forma o l'aparença pòdon de segur afectar aquesta qualificacion de gratacèl. Se ditz que la vila de Chicago (Estats Units d'America es lo brèç dels gratacèls.	22 de març de 2014 veire/modificar Leptis Magna o Lepcis Magna (LPQY en punic ; Νεάπολις o Neapolis en grèc : vila nòva), èra una vila d'importància de la republica de Cartage. Jos Dioclecian, en 303, a la particion de l'Africa Proconsulària, venguèt la capitala de la nòva província, la Tripolitània. Los rèstes son prèp de la vilà actuala de Khoms (\|ألخمس), a prèp de 120 km a l'èst de Trípol, sus la bòca de l'oèd Lebda en Libia.
23 de març de 2014 veire/modificar En astronomia, una cometa es un pichon astre brilhant constituit de glaç e de posca del Sistèma Solar, que son orbita a generalament la forma d'una ellipsa fòrça alongada, e sovent acompanhada d'una longa traïnada luminosa deguda a l'interaccion de velocitat elevada entre la cometa prèp del Solelh e de divèrsas fòrças venent del Solelh : vent solar, pression de radiacion e gravitacion. Le mot cometa ven del grèc Κομήτης (komêtês) que significa «cabelut», en rason de l'immensa coa facha de gas e de poscas de 30 a 80 milions de quilomètres.	24 de març de 2014 veire/modificar La trufa (var. truha) o la patana o la mandòrra o la tur(r)a o la tartifla o lo tartifle o la pompira o la poma de tèrra es un tubercul produch per l'espècia Solanum tuberosum. Aparten a la familha de las Solanacèas. S'agís d'un dels legums mai consomits en Euròpa, America del Nòrd e America del Sud. Introducha en Euròpa al sègle XVI, sas qualitats alimentàrias son, d'en primièr estadas malconegudas. En defòra de sas vertuts alimentàrias, la trufa es largament utilizada dins l'industria, que sa fecula a de destinacions multiplas.
25 de març de 2014 veire/modificar Frederic Mistral (Malhana, 8 de setembre de 1830 - 25 de març de 1914) foguèt un escrivan e lexicograf occitan (provençau), un dei grands menaires istorics dau renaissentisme occitan. Per encausa de la riquesa e de la qualitat de son òbra recebèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1904 a l'encòp amb l'escrivan espanhòu José Echegaray. Mistral escriguèt lo Tresaur dau Felibritge, lo diccionari mai complet de la lenga occitana.	26 de març de 2014 veire/modificar Los acarians (Acari o Acarina) son un taxon d'aracnids. Son de talha generalament minuscula : d'unes son microscopics, e mesuran pas que qualques desenats de micromètres, los mai grands depassan pas 2 cm (levat las langastas gavadas de sang que dins las espècias tropicoeqüatorialas pòdon aténher la talha d'una « bèla » cerièsa). Lo còs es particularament compacte per un artropòde acausa de la fusion del prosòmi (l'equivalent del cefalotorax d'autres artropòdes) e de l'opistosòmi (o abdomèn) en una massa unida e de la quasidesaparicion de las traças de segmentacion. Existisson prèp de 50 000 espècias repertoriadas, mas la diversitat vertadièra del grop es probablament superiora al milion d'espècias. La varietat de lors mòdes de vida (abitat, nicha ecologica, mòde d'alimentacion…) es sens egala en çò dels Aracnids.
27 de març de 2014 veire/modificar L’Albricotièr, (Prunus armeniaca), es un arbre fruchièr del genre Prunus de la familha dels Rosaceae, cultivada per son fruch, l'albricòt.	28 de març de 2014 veire/modificar L'art romanic se desvolopèt en l'Euròpa Occidentala del sègle X al sègle XIII, aprèp la dislocacion de l'Empèri Carolingian. En mai de las influéncias evidentas romanas apareisson de novèlas tendéncias lombardas que s'exprimiguèron per de novèlas formas e estructuras inspiradas pels edificis encara subsistissent, tanben i a una assimilacion clara dels modes orientals. L'estil novèl lèu s'espandiguèt per totas las culturas europèas mediterranèas, traversant los Alps cap als païses de Ren e tanben los Pirenèus per tota la Peninsula Iberica.
29 de març de 2014 veire/modificar La pizza es una especialitat gastronomica caracteristica de la cosina tradicionala napolitana, probablament la mai coneguda e consomada dins lo mond entièr.	30 de març de 2014 veire/modificar La cultura dels camps d'urnas es una civilizacion indoeuropèa de l'Edat del Bronze desvelopada en Euròpa Centrala, caracterizada per de necropòlis d'incineracion. Es devesida en tres fasas: preliminara, colonizadora, e d'estabilizacion.
31 de març de 2014 veire/modificar Lo libre de l'Apocalipsi o Revelacion, es lo darrièr libre del Novèl Testament, e es pro diferent del rèsta, perque son contengut es profetic e simbolic sus la fin del monde. Istoricament, se sap que l'Apocalipsi foguèt escrita a la fin del reialme de Domician, vèrs 95, alara que las persecucions romanas contra los crestians, que negavan adorar lo Cesar coma un dieu, s'intensifiquèron.