Auvernhat

Definicions de l'auvernhat.
Silon P. Bonnaud, entre las linhas roge e iranja.
Silon R. Teulat, entre las linhas roge e vard (emai los puntejats).
Silon J. Roux, extension au Sud jusqu'a la linha varda continua.

Variacion dialectrometrica de l'occitan silon Hans Goebl : l'auvernhat es associat a 'na part dau vivaroaupenc (partida en jaune viu au nòrd e nòrd-èst)

L'auvernhat o auvernhàs (ancianament alvernhatz) es le dialècte occitan parlat dins la majura part d'Auvèrnhe (fuòra vèrs Orlhac), dins la majura part de Velai (levat vèrs Sinjau) e dins la mitat sud dau Borbonés, 'quo-es dire le departament entèir dau Puèi Domat e 'na part dau Cantau, dau Naut Léger, d'Alèir e de Cruesa (petita partida entre Bòrt e Ausança, Aubuçon, Aiun, La Saunièra, Sent Laurenç e 'na partida dau terme d’Ajain situada au sud de la RN 145). La 'partenença d'Ussèl a un o autre domeni es contestada.

'Quo-es un parlar nòrd-occitan, particularament evoluit sobre le plan fonetic dins sas varietats dau nòrd (le nòrd-auvernhat); silon le lingüista Albèrt Dauzat las innovacions foneticas e las innovacions lexicalas son franc pus nombrosas dins le Massís Central, estent los parlars auvernhats mai diferenciats entre ilhs que le lemosin. Pasmens l'auvernhat ten par le còp de recors expressius dreit conservators dins le lexic e la morfosintaxi.

Caracteristicas

Quauquas caracteristicas de l'auvernhat:

Article detalhat : Velaiés (sosdialècte).

• Palatalizacion de las consonantas davant i e u: libre [ˈljibrə], nus [njy]. Aquela palatizacion mena a de realizacions variablas segon los luòcs.

• Lo diftòng "au" en posicion atòna baila [uw] vèrs lo mèijorn e [œ] vèrs la bisa (= lo nòrd)
• Lo diftòng "ai" en posicion atòna baila [ej] o [ij]

• Lo digraf òl se vocaliza en òu mas en los parlars de l’est de Velai se consèrva la L: sal, mal, Sant Pal, Monistròl

• Los grops "qu" e "cu" se pronóncian [tʝ]

• "an"/anh en posicion tonica se pronóncia [ɔ/ɔɲ]

• "gl" se pronóncia [ʎ]/[j], "la glèisa"; [la 'ʎejza]

• "gu" abotís a [dʝ]

• La "s" davant "i" e "u" abotís a [ʃ]

• Lo grop "ch" abotís a [ts] o [tʃ]

• Lo grop "(u)òc" abotís a [io] a l'est e [eu] a l'oest: (en)luòc/(en)luec, fuòc/fuec, buòu/bueu

• Prononciacion de la "j" coma [dz]

• Prononciacion dau diftòng "eu" coma [ju]

• Prononciacion de l'"l" intervocalica coma [x] vèrs lo Chantau

• Conservacion de la O dubèrta en mots coma: "fònt", "lòng", "fòlh"

• Chasuda de las A inicialas: "'massar" (amassar, culhir), "'parar" (aparar, gardar).

• Lo sufix vengut de latin 'arius' dona -IÈR, -ÈIR, -IÈIR, -ÈR. Per exemple en Naut Leir s'emplega -IÈR en la meitat sud e -ÈIR dins la part nòrd. Al femenin se trapa -EIRA (en oposicion fonetica ambe'l masculin -ÈIR), -ÈIRA (en progrès recent), -IÈIRA. Dins una part del Bas Auvèrnhe, lo singular ÈIR dona al plural ÈRS (mantenença del cas en -s de la lenga medievala).

• Dins una partida de la Nalta Auvernha se pronóncia lo V coma B, com en Gasconha e dins una partida del Lengadòc, contràriament al bas-auvernhat, al Velai e lo gevaudanés que dison lo V coma en francés o en italian.

• Las vocalas dobertas E, I, O del latin tardiu son diftongadas de doas manièras selon los endrechs: cuèch o cueit...

• Quauquas caracteristicas daus parlars nòrd-auvernhats;

• "cl" baila [kj] o [klj]; Clarmont [kjaRˈmuŋ] o [kljaRˈmuŋ] (coma en limousin e cisalpin)

• "er(erre)/ern" beila [jaɾ/jaR]; "ivèrn" [i'vjaɾ], "fèr/fèrre" ['fjaɾ], "Auvèrnhe" [œ'vjaɾɲə]

• Chasuda de la s intervocalica vèrs Sinjau; "la chamisa" [la tsa'mjɔ]

• Chasuda de la d intervocalica vèrs Sinjau; "z-es arribaa" (es arribada)
• "-és" baila [ɛj] o [ij] o ; "lo Barbonés" [lu baɾbu'nij], en posicion post-tonica ven pus simplament [e] o [i] (per eisemple dins un plurau masculin, [luˈzɔme/luˈzɔmi]).

• Lo grop es a la debuta d'un mot se pronóncia en generau [ɛj] coma per eisemple dins escòla que baila [ɛjˈkɔlɔ], o estrangèir que baila [ɛj.tɾanˈd͡zɛj]. Per contra ven [s] dins los mots sabruts, coma per eisemple: espòrt que bailará [ˈspɔʁ], estacion [staˈsju] o enquèra estilò [stʝiˈlo].
• D'autras caracteristicas son comunas amb d'autres parlars nòrd-occitans:

• Palatalizacion daus grops ca e ga vèrs cha e ja/ia: lo jal chanta (per lo gal canta) mas non pas sistematicament: òm ditz "lo cap", "la capitala", "la cambada", "l'aucon" o "l'auqueta" (mas "l'aucha"), l'escuròu, lecar, etc dins tota Auvernha. Una partida d'aquesta conservacion de la C es d'importacion de l'occitan plus al sud: "boscatier", "cercar", "tocar" (mas "tochar": agulhonar lo bestial), "traucar". Ansin segon los parlars se ditz "chaminar" o "caminar", "lechar" o "lecar", "c(h)erchar" o "cercar". Quasi tota l'Auvernha ditz "cavar, escala, gafar, la causa" quand lo lemosin ditz "chavar, eschala, jafar, la chausa". La plus granda partida de l'Auvernha ditz "l'agaça" e non pas "l'ajaça", forma lemosina. Aquesta conservacion o non de la C o G + vocala n'es pas unifòrma d'en pertot, servís a distinguir de mots, a donar de senses particulars: "lo chamin" e "lo caminòu".

• Chasuda de las consonantas finalas : z-a chantat amb la -t finala muda.

• Utilizacion de la Z eufonica davant vocala 'Z-ai pas solaçat bei te (per 'Ai pas charrat amb tu').

• Coma en niçard e en montpelhierenc, la -a atòna finala se pronóncia [a].

• manten de l'òrdre ancian dels pronoms combinats : 'La nos faràs mancar' : 'Nos la faràs mancar'.

Adjectius possessius

• lo mèu, la mèuna (Bassa Auvernha).
• lo mièu(ne), lo miá(ne) [myone] (analogia ambe'l femenin); la miá(na)/mieuna [myono] (Nalta Auvernha).

• lo tèu, la tèuna (Bassa Auvernha).
• lo tièu(ne), lo tiá(ne) [tyone]; la tiá(na)/tieuna [tyono] (Nalta Auvernha).

• lo sèu, la sèuna (Bassa Auvernha).
• lo sièu(ne), lo siá(ne) [syone]; la siá(na)/sieuna [syono] (Nalta Auvernha).

• lo nòstre, la nòstra

• lo vòstre, la vòstra

• lo lhor/sieune, la lhor/sieune-siána.

Tanben s'utiliza mon/ma, ton/ta, son/sa, nòstre/nòstra, vòstre/vòstra, lor... (mon [mon], mos [mo])

Plurals dels noms o adjectius acabats per -ç, -s, -tz

Son invariables al plural: ex. lo solaç> los solaç, levat dins l'extrem Sud de Velai ont apareisson qualques plurals sensibles: solaces, croses, fuses

Formas verbalas

Present d'indicatiu

La primièra persona del vèrbe faire es fauc [fuòk]

La primièra persona del vèrbe dire es dic o disi

La primièra persona del plural es en -AM: nos. fasam (faire), volam (voler), avam (aver) levat en Velai e Gavaudan.

• conjugason classica/literària: parlan [parlon], disen, sem
• conjugason cantaliana: "parlan [parlan], disan [dison], sòm"

Imperfach d'indicatiu

èsser

• conjugacion classica/literària: èri/ère, ères, èra, eram, eratz, èron
• conjugacion correnta: èri/ère, saiás, èra, saiam, saiatz, saion

Passat simple cort

• seguet per 'foguèt'

Passat simple cort

Coma dins la lenga classica, en Bas-Auvèrnhe, e dins las Cevenas s'emplèga la forma corta del passat simple: trabalhèm, susèm = trabalhèrem, susèrem.

Presents d'indicatiu irregulars

• Ved [vet] : vei (el/ela, Veire)
• Cred [cret] : crei (el/ela, Creire)

• Som (nosautres, Èsser)

• Am (nosautres, Aver)

• Vase (ieu), Vam (nosautres) (Anar), vatz (vosautres, Anar)

Presents de subjontiu irregulars

Pueschas, pueschatz: pòscas, poscatz Vuelhas, vuelhatz: vòlgas, volgatz

Imperfachs de subjontiu irregulars

èsser

• fosson/foguèsson

Condicionals irregulars

Moiriá [mejri' o] : moririái Muèrt, mòrt [mwòrt] : mòrt

EN + vèrbe en infinitiu

en + vèrbe inf. = en + vèrbe en gerondiu ex. En menar per la vila : mentre que menava vèrs la vila

Participis passats irregulars especials

• aduire: aduit, -ta
• chaudre: chaugut, -da
• chaubre: chauput, -uda
• dòure (se) : dougut, -uda
• escriure: escriut, -uda
• faler: faugut, -uda
• móuzer: mouzut, -uda
• paréisser: pareissut / paregut, -uda

(egalament conéisser, nàisser, téisser e tots los vèrbs en -éisser, -àisser)

• plànger / plànjer: planjut, -uda

(egalament tots los vèrbs en -ànger, -énger e -ónger)

• plòure / plueure: pluegut, -da
• podre / poire:
• prene / prendre: pres, preSSa
• saubre: saubut, -uda
• vaudre / valer: vaugut / vagut, uda
• veire: vist, -a / vegut, -uda
• viure: viscut / viugut, -uda
• vodre: vougut, -uda

Acòrd del participi passat

L’acòrd del participi amb lo subjècte se fa, quin que siá l’auxiliar, en mesclant los dos auxiliars 'aver' e 'èsser' e lors atribucions. Certans vèrbs en occitan se conjugan amb 'aver' e d’autres amb 'èsser', d’autres encara amb l’un o l’autre auxiliar: "eriam partits d’ora", "auràs o seràs montat", "ai tombat o siei tombat", l’auvernhat possa aquesta facultat a son darrièr limit: "ai morit ou "sei mòrt", "mas sòrs son naissidas o an naissidas", "aviá o èra sortit", "fuguèssem o aguèssem dormit", "la pòrta a badada". Amb 'èsser' tanben: "sei estat o ai estat".

Comparason de las nòrmas

En auvernhat, doas nòrmas se fan concurréncia: la nòrma classica e la nòrma bonaudiana.

Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan auvernhat (extrait de la Declaracion Universala daus Dreits Umans) Un tablèu mai complet de totas la nòrmas de l'occitan se pòt trobar a l'article occitan.
Nòrma classica	Nòrma bonaudiana
Totas las personas naisson liuras e parieras per dignessa/dignitat e mai dreit. Son charjadas de rason e de consciéncia e lhor chau/fau agir entremèi 'l(h)as amb un eime/esperit de frairessa.	Ta la proussouna neisson lieura moé parira pà dïnessà mai dret. Son charjada de razou moé de cousiensà mai lhu fau arjî entremeî lha bei n'eime de freiressà. (Touta la persouna naisson lieura e egala en dïnetàt e en dreit. Soun doutada de razou e de cousiensà e lour chau ajî entre ela am en esprî de freiressà.)

Variacion intèrna

Quauques isoglòssas utilizadas per la delimitacion de l'auvernhat:
Variacion intèrna: 1 auvernhat bas 2 auvernhat mejan segon Bonaud 2a sud auvernhat segon Bonaud 2+2a naut auvernhat
Abreviacions: fr francés frp francoprovençal lg lengadocian lm lemosin m marchés va vivaroaupenc

Aquesta classificacion dels sosdialèctes de l'auvernhat es la de ????? D'autras classificacions son possiblas.

Sosdialèctes meridionals

• carladesenc
• mauriagués
• velaiés

De classificar

• brivadés
• santfloran (santflorenc?)

Lexic

Article detalhat : Lexic auvernhat.

Expression de l'ora

Seguís siá lo sistèma catalan-espanhòl: Son las tres, Son las dotze, Es las dètz (http://archives.cantal.fr/ark:/16075/a011338278715bvBPte), sobre le còp de las v-onze dau ser (Francés Cognéras https://web.archive.org/web/20160304220117/http://macarel.net/files/parlem/Parlem_2-077.pdf), siá un sistèma intermediari: A l'entorn de las sèt oras, Vèrs las uèit oras, Quand las tres oras sonèran (exceptat per Es una ora), o lo sistèma general occitan: Cinc oras e detz, Sèis oras manca sèt.

La mèja de v-onze: onze oras e mièja.

Bibliografia

• Parlar occitan - Auvergne Velay, Étienne Coudert, IEO 63, 2001.
• "Nouveau Dictionnaire Général Français-Auvergnat", Pierre Bonnaud, Nonette, Editions Créer, 1999
• L'auvergnat de poche, Assimil.
• L'imagier français - auvergnat, Aedis, 2005.
• Glossaire de la langue d'oc, Pierre Malvezin, 1909 (mots de Cantal, e tanben de Roergue e Lemosin)
• "La conjugaison vellave", AA.VV., Lo Puei de Velai, Les amis du patois vellave, 1976
• "Grammaire vellave", Augustin-Marie Gérard, Lo Puei de Velai, Imprimerie de l’Avenir, 1925
• "Atlas Linguistique et Ethnographique du Massif Central (ALMC)", Pierre Nayton, París, CNRS, 1957-1963
• "Géographie phonétique de la Haute Loire", Pierre Nayton, Paris, Les Belles Lettres, 1974
• "Les Parlers de la Creuse, patrimoine de la Creuse" (langue et mémoire du pays de Guéret), Conseil Général de la Creuse (libre + CD)
• Dictons occitans, recueillis en Haute-Loire, Pierre Chapuis, Lo Puei Velai, IEO43, 1979.
• Dictionnaire de météorologie populaire, Jean-Philippe Chassany, Maisonneuve et Larose, París, 1989
• Proverbes du plateau. Proverbes, dictons et comptines du Plateau Vivarais-Lignon, Théodore de Felice, Lo Chambon de Linhon, Manier, 1981
• Le patois de la zone d'implantation protestante du Nord-Est de la Haute-Loire, Théodore de Felice, Champion-Slatkine, París-Genèva
• Le parler occitan d'Yssingeaux (Haute-Loire), Jean-Baptiste Martin, Sinjau : Histoire et Patrimoine, 1997

Ligams extèrnes

• Prononciacion e fonetica de l'occitan vivaroaupenc de Velai

• contes, legendas e relats auvernhats amb àudio

• Puta de mòrt enregistraments àudio autentics en auvernhat

• Poèmes d'Auvergne d'Arsèni Vermenosa dits per Alphonse Establie a Deezer (fons de la Bibliothèque Nationale de France http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k8820354p.r=dialecte.langFR)

• Sit dedicat a la cultura occitana en Velai e Vivarés

• Trésor des parlers occitans du Velay oriental et du Sud-Forez (Yssingelais, Fay, pays de Bas, plateau de St Bonnet-le-Château, Firminy, sud-Pilat), Jean-Yves Rideau

• François Malval. Étude des dialectes romans ou patois de la Basse-Auvergne. Vigot, 1877

• Henry Doniol. Les patois de la Basse Auvergne; leur grammaire et leur littérature. 1877

• Régis Michalias. Essai de grammarie auvergnate - Éléments abrégés de grammaire auvergnate - Dialecte des environs d'Ambert (Puy-de-Dome). Imp. J. Migeon, Ambert, 1906

• Le parler roman, le patois de Sainte-Sigolène, Didier Grange, 2014

• Vocabulari auvernhat - francés de Francés de Murat

• Vocabulaire du patois usité sur la rive gauche de l'Allagnon, depuis Murat jusqu'à Molompise (Vocabulaire du patois de Haute-Auvergne, canton de Murat), Abat Labouderie

• La parabole de l'enfant prodigue en patois d'Aurillac

• Toponymie occitane du Cantal, Jean Delmas

• Associacion Va(r)s nosautres que promòu l'occitan de Velai

• Dictionnaire d'ancien occitan Auvergnat: Mauriacois et Sanflorain (1340-1540), Philippe Olivier

• Lexic botanic occitan-francés extrach del diccionari del nord-occitan d'Ives Lavalada

• Ensag de glossari botanic auvernhat, Loís Delhostal, Revista Oc - Revista Bimestrala de la Renaissença dels Païses d'Oc, an VIIIn, n°8-9, setembre-decembre 1932, pp. 294-308

• Noms de l'auselalha mai comuna en auvernhat, revista Parlem num. 9

• Lexic de l'aiga en occitan auvernhat
• Petit Abécédaire du langage Auvergnat

• Glossaire de mots particuliers du dialecte d'oc de la commune d'Albert (Puy-de- Dôme). RPh 26 (1912)

• Vocabulaires Patois Vellavien - Français et Français - Patois Vellavien, Jules Gabriel De Vinyols, Lo Puei de Velai, 1891

• Lexic francés - velaienc/nalt-auvernhat de Frederic-Guilhèm Deribier de Cheissac

• Glossaire de mots particuliers du dialecte d'oc de la commune D'ambert, Collectif, Régis Michalias, in Revue de filologie (sic) française

• Faune populaire de la France, les mammifères sauvages, Eugène Rolland, Maisonneuve et compagnie, 1877

• Souvenirs de la langue d'Auvergne, Francisque Mège, 1861

• Contes, comptines et légendes d'Auvergne, Daniel Brugès

• Tèxtes en auvernhat ancian, Sentence de Guillaume d'Achillosas, bailli des montagnes d'Auverge, entre..., Guillaume d'Achillosas

• Lexique occitan auvergnat de Marraire.com

Vejatz tanben

• Occitan
  • Creissent
• Lingüistica
  • Dialectologia