Auvernhat

Auvernhat
	Auvernhat, Auvernhàs
Parlat en	França
Region	Auvèrnhe
Sistèma d'escritura	Alfabet latin
Classificacion lingüistica
	Lengas indoeuropèas Lengas italicas Lengas romanicas Lengas occitanoromanicas Occitan Nòrdoccitan Auvernhat; ; ; ; ; ;
Estatut de conservacion
	Atudat; EXExtinct (Atudat) Menaçat; CRCritically endangered (En dangièr critic) SESeverely endangered (En dangièr sevèr) DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu) VUVulnerable (Vulnerable) Segur; NENot Endangered (Non en dangièr) ICHEL Red Book: Severely Endangered Classada coma lenga grèvament menaçada (SE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
ISO 639-3	auv
Glottolog	auve1239
Linguasphere	51-AAA-gi
Linguist List	oci-auv
UNESCO	333
IETF	oc-auvern
Endangered	8630
Mapa

L'auvernhat o auvernhàs (ancianament alvernhatz) es le dialècte occitan parlat dins la majura part d'Auvèrnhe (fòra vèrs Orlhac), dins la majura part de Velai (levat vèrs Sinjau) e dins la mitat sud dau Borbonés, 'quo-es dire le departament entèir dau Puèi de Doma e 'na part dau Cantau, dau Naut Léger, d'Alèir e de Cruesa (petita partida entre Bòrt e Ausança, Aubuçon, Aiun, La Saunièra, Sent Laurenç e 'na partida dau terme d’Ajain situada au sud de la RN 145). L'apartenença d'Ussèl a un o autre domeni es contestada^[1].

'Quo-es un parlar nòrd-occitan, particularament evoluït sobre le plan fonetic dins sas varietats dau nòrd (le nòrd-auvernhat); segon le lingüista Albèrt Dauzat las innovacions foneticas e las innovacions lexicalas son franc pus nombrosas dins le Massís Central, estent los parlars auvernhats mai diferenciats entre ilhs que le lemosin. Pasmens l'auvernhat ten per le còp de recors expressius dreit conservators dins le lexic e la morfosintaxi.

Caracteristicas foneticas

Quauquas caracteristicas foneticas de l'auvernhat

Article detalhat: Velaiés (sosdialècte).

Palatalizacion de las consonantas davant i e u: libre [ˈljibʁə]/[ˈjibʁə], nus [ɲy]. Aquela palatizacion mena a de realizacions variablas segon los luòcs.

Lo diftòng "au" en posicion atòna baila [u(w)] vèrs lo mèijorn e [œ] vèrs la bisa (= lo nòrd)

Lo diftòng "ai" en posicion atòna baila [ej] o [ij]

Lo digraf òl se vocaliza en òu mas en los parlars de l’èst de Velai se consèrva la L: sal, mal, Sant Pal, Monistròl

Los grops "qu" e "cu" se pronóncian [tʝ]/[t͡ʃ]

"an"/anh en posicion tonica se pronóncia [ɔ] o [o]/[ɔɲ]

"gl" se pronóncia [ʎ]/[j], "la glèisa"; [la.'ʎɛjzɔ]

"gu" abotís a [dʝ]/[d͡ʒ]

"lh" prononciat fins al sègle XIX coma [ʎ], es en cors de despalatizacion, particularament a la fin delhs mots (probablement per influéncia delh francés), e se simplifica en [j] : La palha ([la.ˈpajɔ]).

La "s" davant "i" e "u" abotís a [ʃ]

Lo grop "ch" abotís a [t͡s]/[t͡ʃ]/[ʃ]

Lo grop "(u)òc" abotís a [io] a l'est e [eu] a l'oest: (en)luòc/(en)luec, fuòc/fuec, buòu/bueu.

Prononciacion de la "j" coma [d͡z]/[d͡ʒ]/[ʒ]

Prononciacion dau diftòng "eu" coma [ju]/[jy]

Prononciacion de l'"l" intervocalica coma [x] vèrs lo Chantau, [v] dins una granda partida dau oèst Puèi de Doma e [ɡ]/[w] dins de petitas zònas ([ɡ] vès Entoenh e Solanhat, [w] a l'entorn de Champelhs)

Conservacion de la O badada dins de mots coma: "fònt", "lòng", "fòlh"

Chasuda de las A inicialas: "'massar" (amassar, culhir), "'parar" (aparar, gardar).

Lo sufixe vengut dau latin 'arius' baila -IÈR, -ÈIR, -IÈIR, -ÈR. Per exemple en Naut Leire s'emplega -IÈR en la meitat sud e -ÈIR dins la partida nòrd. Au femenin se trapa -ÈIRA (en oposicion fonetica embei le masculin -ÈIR), -ÈIRA (en progrès recent), -IÈIRA. Dins una partida dau Bas Auvèrnhe, lo singular ÈIR baila au plural ÈIRS (mantenença dau cas en -s de la lenga medievala).

Dins una partida de la Nauta Auvèrnha se pronóncia lo V coma B, com en Gasconha e dins una partida dau Lengadòc, contràriament au bas-auvernhat, au Velai e lo gevaudanés que dison lo V coma en francés o en italian.

Las vocalas badadas E, I, O dau latin tardiu son diftongadas de dos biais segon los endreits : cuèch o cueit...

Quauquas caracteristicas foneticas e autras daus parlars nòrd-auvernhats

"cl" baila [kj]/[çj] o [klj]; Clarmont [kjaʁˈmuŋ] o [kljaʁˈmuŋ] (coma en limousin e cisalpin)

"er(erre)/ern" baila [aʁ/jaʁ]; "ivèrn" [i'vjaʁ], "fèr/fèrre" ['fjaʁ], "Auvèrnha" [ø'vjaʁɲɔ]

Chasuda de la s intervocalica vèrs Sinjau; "la chamisa" [la.t͡sa'mjɔ]

Chasuda de la d intervocalica vèrs Sinjau; "z-es arribaa" (es arribada)
"-és" baila [ɛj] o [ij] ; "le Barbonés" [lə.baʁbu'nij], en posicion post-tonica ven pus simplament [e] o [i] (per exemple dins un plurau masculin, [luz ͜ˈɔme/luz ͜ˈɔmi]).

Le grop es au començament d'un mot se pronóncia en generau [ɛj] o [i] coma per exemple dins escòla que baila [ɛjˈkɔlɔ], o estrangèir que baila [ɛjtʁãˈd͡zɛj]. Per contra ven [s] dins los mots sabruts, coma per exemple: espòrt que bailará [ˈspɔʁ], estacion [staˈʃu] o enquèra estilò [stjiˈlo].

D'autras caracteristicas son comunas embei d'autres parlars nòrd-occitans:

Palatalizacion daus grops ca e ga vèrs cha e ja/ia: le jau chanta (per lo gal canta) mas non pas sistematicament: òm ditz "la capitala", "l'escuròu", "lecar", etc. dins tota Auvèrnha. Una partida d'aquesta conservacion de la C es d'importacion de l'occitan mai au sud: "boscatier", "cercar", "tocar" (mas "tochar": agulhonar lo bestial), "traucar". Ansin segon los parlars se ditz "chaminar" o "caminar", "lechar" o "lecar", "c(h)erchar" o "cercar". Quasi tota l'Auvèrnha ditz "cavar, escala, gafar, la causa" quand lo lemosin ditz "chavar, eschala, jafar, la chausa". La plus granda partida de l'Auvernha ditz "l'agaça" e non pas "l'ajaça", forma lemosina. Aquesta conservacion o non de la C o G + vocala n'es pas unifòrma d'en pertot, servís a distinguir de mots, a bailar de senses particulars: "le chamin" e "le caminòu".

Chasuda de las consonantas finalas : Z-a chantat amb la -t finala muda.

Utilizacion de la Z eufonica davant vocala: Z-ai pas solaçat bei te (per 'Ai pas charrat amb tu').

Manten de l'òrdre ancian daus pronoms combinats : La nos faràs mancar ('Nos la faràs mancar').

Articles

L'article masculin lo ja al sègle XX èra en via de substitucion per le, coma en vivaroaupin, benlèu per influéncia de l'arpitan e de dialèctes francés.

Pronoms

Com en lemosin, lo pronom masculin de tresena persona el es remplaçat per se, mas sonque coma sistèma de preposicion:

Ieu parle per se (Ieu parli per el)

e coma atribut:

Qu'es se (Qu'es el)

Que èra se (Qu'èra el)

Ara, al feminin e al plural dels dos genres, non s'emplega se, e atal non se ditz pas que per ela o per els/eus e non pas: *"per se".

Advèrbis

L'advèrbi dengun [den'gy] es exclusivament reservat alhs òmes; per designar une femna, se fau servir de ges o ges de [gis] : Vòle ges d’elhas [iła] (non vòli cap d'elas) ; N'ai ges vegut (non n’ai vist cap/deguna).

Adjectius possessius

lo mèu, la mèuna (Bassa Auvernha).
lo mièu(ne), lo miá(ne) [myone] (analogia ambe'l femenin); la miá(na)/mieuna [myono] (Nalta Auvernha).

lo tèu, la tèuna (Bassa Auvernha).
lo tièu(ne), lo tiá(ne) [tyone]; la tiá(na)/tieuna [tyono] (Nalta Auvernha).

lo sèu, la sèuna (Bassa Auvernha).
lo sièu(ne), lo siá(ne) [syone]; la siá(na)/sieuna [syono] (Nalta Auvernha).

lo nòstre, la nòstra

lo vòstre, la vòstra

lo lhor/sieune, la lhor/sieune-siána.

Tanben s'utiliza mon/ma, ton/ta, son/sa, nòstre/nòstra, vòstre/vòstra, lor... (mon [mon], mos [mo])

Plurals dels noms o adjectius acabats per -ç, -s, -tz

Son invariables al plural: ex. lo solaç> los solaç, levat dins l'extrem Sud de Velai ont apareisson qualques plurals sensibles: solaces, croses, fuses

Formas verbalas

Present d'indicatiu

La primièra persona del vèrbe faire es fauc [fuòk]

La primièra persona del vèrbe dire es dic o disi

La primièra persona del plural es en -AM: nos. fasam (faire), volam (voler), avam (aver) levat en Velai e Gavaudan.

conjugason classica/literària: parlan [parlon], disen, sem
conjugason cantaliana: "parlan [parlan], disan [dison], sòm"

Imperfach d'indicatiu

èsser

conjugacion classica/literària: èri/ère, ères, èra, eram, eratz, èron
conjugacion correnta: èri/ère, saiás, èra, saiam, saiatz, saion

Passat simple cort

seguet per 'foguèt'

Passat simple cort

Coma dins la lenga classica, en Bas-Auvèrnhe, e dins las Cevenas s'emplèga la forma corta del passat simple: trabalhèm, susèm = trabalhèrem, susèrem.

Presents d'indicatiu irregulars

Ved [vet] : vei (el/ela, Veire)
Cred [cret] : crei (el/ela, Creire)

Som (nosautres, Èsser)

Am (nosautres, Aver)

Vase (ieu), Vam (nosautres) (Anar), vatz (vosautres, Anar)

Presents de subjontiu irregulars

Pueschas, pueschatz: pòscas, poscatz
Vuelhas, vuelhatz: vòlgas, volgatz

Imperfachs de subjontiu irregulars

èsser

fosson/foguèsson

Condicionals irregulars

Moiriá [mejri' o] : moririái
Muèrt, mòrt [mwòrt] : mòrt

EN + vèrbe en infinitiu

en + vèrbe inf. = en + vèrbe en gerondiu ex. En menar per la vila : mentre que menava vèrs la vila

Participis passats irregulars especials

aduire: aduit, -ta
chaudre: chaugut, -da
chaubre: chauput, -uda
dòure (se) : dougut, -uda
escriure: escriut, -uda
faler: faugut, -uda
móuzer: mouzut, -uda
paréisser: pareissut / paregut, -uda

(egalament conéisser, nàisser, téisser e tots los vèrbs en -éisser, -àisser)

plànger / plànjer: planjut, -uda

(egalament tots los vèrbs en -ànger, -énger e -ónger)

plòure / plueure: pluegut, -da
podre / poire:
prene / prendre: pres, preSSa
saubre: saubut, -uda
vaudre / valer: vaugut / vagut, uda
veire: vist, -a / vegut, -uda
viure: viscut / viugut, -uda
vodre: vougut, -uda

Acòrd del participi passat

En occitan, de manèira generala, l’acòrd del participi amb lo subjècte se fa, quin que siá l’auxiliar, en emplegant los dos auxiliars 'aver' e 'èsser' e lors atribucions. Certans vèrbs se conjugan amb 'aver' e d’autres amb 'èsser', d’autres encara amb l’un o l’autre auxiliar: "eriam partits d’ora", "auràs montat" o "seràs montat", "ai tombat" o "s(i)ei tombat".

L’auvernhat estend totalament aquesta facultat a totes los vèrbs: "ai morit" ou "sei mòrt", "mas sòrs son naissidas" o "mas sòrs an naissidas", "aviá sortit" o "èra sortit", "fuguèssem dormit" o "aguèssem dormit", "la pòrta a badada" (s'es obèrta sola, semanticament diferent de "la pòrta es badada", que significa estat o que quauqu'un l'a obèrta, votz passiva). Amb lo vèrb 'èsser' tanben s'aplica aquesta dobla possibilitat: "s(i)ei estat" o "ai estat".

Idiomatismes

Dins una frasa interrogativa, o qu'exprimís la suspresa, la curiositat, etc., l'auvernhat permet d'emplegar lo futur allòc del present de l’indicatiu:

Tè! De qué farà ora ? ('Tè! Qué fa ara ?')
De qué diretz ora ? ('Qué disètz?')

Expression de l'ora

Com en lemosin e gascon seguís siá lo sistèma meridional de la Romània: Son las tres, Son las dotze^[2], sobre le còp de las v-onze dau ser^[3], mas tanben Es las detz^[4]^[5], siá lo sistèma general occitan: Es una ora, Son cinc oras e detz, siá un sistèma intermediari: A l'entorn de las sèt oras, Vèrs las uèit oras, Es sobre mèidia, Es las dètz e quauque quicòm (venon de sonar), Es las dètz e tant (passadas de plusors minutas), Es las dètz e quicòm (passadas de paucas minutas. Tanben se ditz en la rèsta de l'occitan), Quand las tres oras sonèran. De notar: Las dòtze de jorn e Las dotze de nuèch.

Per las fraccions d’òra:

Tres oras un quart

La mèja de v-onze o Onze oras e mèija

Es la demèg de mèidia (onze oras e mièja)

Los tres quarts de/sobre mèidia (onze oras e tres quarts)

Per indicar lo nombre de las minutas (mendre que la mièja) necessàrias al complement de l'ora, s'emplega manca o se manca e lo nom de las minutas:

Son seis oras manca sèt

Se manca vint/vient (minutas) de las dètz (es dètz oras manca vint)

Es las dètz manca un quart

Lo tres quarts de las doas manca dos (14h43)

Per demandar l'òra:

Quau ora ei 'cò?, Quanha ora z-es ?, Quant es d'oras ?, Quant es? (rèsta de l'occitan: Quala/quau/quina ora/òras es?, Quanta ora/òra es?, Quantas oras/òras son?, Quant es d'ora(s)/òra(s) ?, Quant son d’oras/òras?)

Per quau ora? : per quina ora?

Quora ei 'cò? : quand es?

Per mai d'entressenhas, la gramatica de Piare Bonaud, pag. 89^[6]

Comparason de las nòrmas

En auvernhat, doas nòrmas se fan concurréncia: la nòrma classica e la nòrma bonaudiana.

Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan auvernhat (extrait de la Declaracion Universala daus Dreits Umans) Un tablèu mai complet de totas la nòrmas de l'occitan se pòt trobar a l'article occitan.
Nòrma classica	Nòrma bonaudiana
Totas las personas naisson liuras e parieras per dignessa/dignitat e mai dreit. Son charjadas de rason e de consciéncia e lhor chau/fau agir entremèi 'l(h)as amb un eime/esperit de frairessa.	Ta la proussouna neisson lieura moé parira pà dïnessà mai dret. Son charjada de razou moé de cousiensà mai lhu fau arjî entremeî lha bei n'eime de freiressà. (Touta la persouna naisson lieura e egala en dïnetàt e en dreit. Soun doutada de razou e de cousiensà e lour chau ajî entre ela am en esprî de freiressà.)

Variacion intèrna

Aquesta classificacion dels sosdialèctes de l'auvernhat es la de Joan-Francés Blanc. D'autras classificacions son possiblas.

Sosdialèctes meridionals

orlhagués (carladesenc), sovent classat coma lengadocian
mauriagués
velaiés
santfloran (santflorenc?)

Sosdialèctes mejans

brivadés
...

Sosdialèctes septentrionals

...

Parabòla de l'enfant prodig

Version en orlhagués

Un òme aviá dos filhs. Lo pus jove li diguèt : « Mon paire donatz-me la part de que me deu revenir » ; lo paire lor partetgèt lo ben ; e pauc de jorns après quand aguèt tot assemblat, lo pus jove partiguèt per anar dins un país eloanhat e l-i dissipèt son ben, en vivent dins la desbaucha. Quand aguèt tot acabat, una granda famina s’elevèt dins aquel país e el se trobèt dins la misèra. El prenguèt donc lo partit de se mèstre al servici d’un borgés d’aquel país que l’envoièt a sa campanha per gardar les pòrcs. El auriá vougut ramplir son ventre de las gatas que manjavan les pòrcs e degun n’i-n donava. Alèra el se diguèt en gu-el mèma que « de domestics dins l’ostau de mon paire aun abondància de pan e ieu mòre aicí de fam. E ben ieu tornarai chas mon paire e li dirai : Mon paire ieu ai pecat còntra lo cièu e còntra vos. Ieu ne merite plus d’èstre apelat vòstre filh, tractatz-me coma un de vòstres domèstics. » El se’n tornèt chas son paire, èra pas enquèra arribat que lo paire lo veguèt, n’aguèt pietat, li correguèt al còl e l’embracèt. Lo filh li diguèt : « Mon paire ieu ai pecat còntra lo cièu e còntra vos. Ieu ne merite plus d’èstre apelat vòstre filh, tractatz-me coma un de vòstres domèstics. » Mès lo paire diguèt a sos domestics : « Portatz viste la pus genta (janta) rauba e abilhatz-lo, metètz-li un anèl al det e de solièrs als pès. Prenètz un vedèl gras e tuatz-lo per minjar e nos regalar. Per tau que mon filh èra mòrt e es ressuscitat : èra perdut e es trobat. » E se metèron en fèsta. Lo filh ainat èra al camp dins aquel moment ; quand tornèt e que s’aprochèt de l’ostau, entendèt cantar e dançar. Apelèt un domestic e li demandèt (damandèt) qu’èra aquò. Aqueste li diguèt : « Vòstre fraire es tornat e vòstre paire a fach tuar un vedèl gras pel plaser de lo reveire en bona santat. » L’ainat se metèt en colèra e vouguèt pas dintrar : lo paire sortiguèt per l’en pregar. Mès el respondèt a son paire : « L-i a tantas d’annadas que ieu vos sèrve e que n’ai pas jamai passat vòstres òrdres e vos ne m’avètz pas jamai donat un cabrit per me regalar ambe mos amics. E quand aqueste filh, qu’a dissipat tot son ben ambe de las gusas, es tornat vos avètz fach tuar un vedèl gras ? » Mès lo paire li diguèt : « Mon filh tu ès totjorn ambe ieu e tot aquò mièu es tièu. Mès se caliá rejoïr e far fèsta ; per tau que ton fraire èra mòrt e es ressuscitat ; èra perdut e es trobat ! »

Version en auvernhat meridional

Un òme aviá mas dos garçons. Lo pus joine diguèt a son paire: « Lo moment es vengut que siáie mon mèstre e que age d'argent; chal que puesche me n'anar e que vege de país. Partatjatz vòste ben e bailatz-me çò que duve a vèdre. » « Ò mon garçon, » diguèt lo paire, « coma voudràs; siás un maissant e saràs punit. » E pueissas badèt un tirador, partatgèt son ben e ne’n faguèt dos morsèls.

Version velava

... Son garço(n) i responguet : « atí dejà tant d'annadas que vos serve e ne vos ai jamai desobeï(t) en rien de ço que m'avètz comandat, e pa(s)mens non m'avètz jamai donat un chabri(t) per me gavar embe mos ami(c)s. Mais (mès?) ta(n)tlhèu que vòste autre garço(n), qu'a manja(t) son bè(n) embe de gaimòndas, es torna(t), avètz tua(t) per z-elh lo vedè(l) gras. »

Adonc lo paire i diguet : « Mon garço(n) ! siás totjorn embe ieu e tot ço qu'ai es vòstre. Me chaliá faire bòna chiera et nos rejogir per çò que vòstre fraire era mòrt e es ressuscitat. Era perdut e z-es tornar trobat... »

Version brivadesa

Diguet bei son paire : « dempuei (dampei) tant d'annadas que vos serve e vos ai jamai manca(t), per acò m'avètz jamai dunat/bailat un chabri(t) par me javar bei mos ami(c)s; ma(s) ta(n)tlhèu (taliei) que vòste autre garçu(n), que z'a manja(t) son be(n) bei de filhas, z-ei riba(t), (z-)avètz tina(t) per z-elh un vedelh (vedei) gras. »

Alòr le paire li diguet : « Scautas, mon garçu(n) ! Sè(s) tu(t)jurn bei ie(u), e tu(t) acò/chau (cho) que z-ai z-ei vòstre ; me chaliá be(n) faire festa e l-èsser content quand vòst' fraire z-èra mòrt e z-a torna(t) viaure ; s'èra marri(t) e l'an (am?) torna(t) trobar. »

Plusors desenats de parlars romanics

https://archive.org/details/paraboledelenfan00favr/page/n13/mode/1up?view=theater&q=auvergnat (parlars auvernhats en gràfia fonetica paginas 4 a 6 e paginas 64 a 67.)

Lexic

Article detalhat: Lexic auvernhat.

Bibliografia

Parlar occitan - Auvergne Velay, Étienne Coudert, IEO 63, 2001.
"Nouveau Dictionnaire Général Français-Auvergnat", Pierre Bonnaud, Nonette, Editions Créer, 1999
L'auvergnat de poche, Assimil.
L'imagier français - auvergnat, Aedis, 2005.
Glossaire de la langue d'oc, Pierre Malvezin, 1909 (mots de Cantal, e tanben de Roergue e Lemosin)
"La conjugaison vellave", AA.VV., Lo Puei de Velai, Les amis du patois vellave, 1976
"Grammaire vellave", Augustin-Marie Gérard, Lo Puei de Velai, Imprimerie de l’Avenir, 1925
"Atlas Linguistique et Ethnographique du Massif Central (ALMC)", Pierre Nayton, París, CNRS, 1957-1963
"Géographie phonétique de la Haute Loire", Pierre Nayton, Paris, Les Belles Lettres, 1974 [1]
"Les Parlers de la Creuse, patrimoine de la Creuse" (langue et mémoire du pays de Guéret), Conseil Général de la Creuse (libre + CD)
Dictons occitans, recueillis en Haute-Loire, Pierre Chapuis, Lo Puei Velai, IEO43, 1979.
Dictionnaire de météorologie populaire, Jean-Philippe Chassany, Maisonneuve et Larose, París, 1989
Proverbes du plateau. Proverbes, dictons et comptines du Plateau Vivarais-Lignon, Théodore de Felice, Lo Chambon de Linhon, Manier, 1981
Le patois de la zone d'implantation protestante du Nord-Est de la Haute-Loire, Théodore de Felice, Champion-Slatkine, París-Genèva
Le parler occitan d'Yssingeaux (Haute-Loire), Jean-Baptiste Martin, Sinjau : Histoire et Patrimoine, 1997