Alps

Alps

Imatge satellit deis Aups (2007).
Tipe	Serrada
Part de	Cencha alpina
Localizacion
Estat	Alemanha, Àustria, Soïssa, França, Itàlia, Eslovènia, Mónegue, Liechtenstein e Ongria
Limitròf amb	Alpine foothills (en)
Donadas
Altitud	4 810,9 m
Punt culminant	Mont Blanc
Superfícia	190 000 km²
Material	Ròca magmatica, Flysch, Molassa, Ròca metamorfica e Ròca sedimentària
Dimensions	280 () × 1 200 () km
Istòria
Periòdes istorics	Oligocèn e Terciari

Fotografia aeriana deis Aups.

Leis Aups (var. Alps) son una cadena de montanhas europèa que forma un arc au nòrd d'Itàlia anant d'Occitània a l'oèst fins a Eslovènia e Àustria a l'èst en passant per Savòia e Soïssa. Culminan a 4 808 au Mont Blanc. Au mens uech Estats cuerbon una partida dau massís (França, Mónegue, Itàlia, Soïssa, Liechtenstein, Àustria, Alemanha e Eslovènia). La partia occitana deis Aups constituís leis Aups dau Sud (ò Alps Occitans). Tènon un pendís oèst, la Gavotina en França e un pendís èst, lei Valadas Occitanas, en Itàlia.

Leis Aups son un massís montanhós relativament que sa formacion comencèt durant lo Jurassic. Es lo resultat de la convergéncia dei placas eurasiatica e africana. L'aparicion deis Aups s'inscriu donc un contèxte pus larg d'orogenèsi. Barriera fisica importanta en Euròpa Occidentala, constituïsson un limit entre espacis climatics (oceanic e continentau au nòrd e mediterranèu au sud) e lingüstic (germanic au nòrd e latin au sud). Pasmens, amb 14 milions d'abitants son un espaci relativament urbanizat e lei cambis entre vaus an permés l'emergéncia d'una cultura aupenca. Istoricament, leis Aups tenguèron sovent lo ròtle de frontiera.

Lo gentilici es aupenc -a ò alpenc -a (var. aupin -a ò alpin -a).

Geografia

Geologia e morfologia

Article detalhat: Geologia deis Aups.

Carta geologica de l'espaci mediterranèu.

Carta topografica deis Aups.

La formacion deis Aups es la consequéncia de la convergéncia dei placas tectonicas eurasiana e africana. Aqueu fenomèn comencèt durant lo Jurassic (201-145 Ma) e contunia a l'ora d'ara. Es responsable de la disparicion de l'ocean Tetis, que sei vestigis forman uei la Mar Mediterranèa, e de la formacion de la màger part dei cadenas de montanhas situadas dins l'aisse Aups-Imalaia. Aquelei desplaçaments traion de tèrratrems frequents, generalament febles car la velocitat de desplaçament dei placas dins la region es febla. Pasmens, leis Aups conoisson una creissença rapida, fins a 2,5 mm/an en certaneis endrechs, en causa de la disparicion dei glaciers que demenisson la pression exercida sus lei ròcas e de movements litosferics prefonds que favorizan la montada de materiaus vèrs la superficia terrèstra.

L'ensemble dau sistèma montanhós s'estend sus una longor de 1 200 a 1 300 km. A una forma d'arc que passa per l'èst d'Occitània, Savòia, Soïssa, lo nòrd d'Itàlia, lo sud d'Alemanha, Àustria e l'oèst d'Eslovènia. Sa largor varia de 100 a 250 km. Es pus importanta entre Itàlia e Alemanha e pus febla entre Occitània e Itàlia. Lo sistèma es enviroutat per tres fluvis (Danubi au nòrd, Pò au sud e Ròse a l'oèst) qu'an cavat de vaus que constituïsson d'aisses de comunicacion importants. Pasmens, existís tanben de còls permetent lo passatge dei montanhas. Se situan generalament a 2 000 m e lei passatges pus bas e pus aisats d'accès son generalament venguts de rotas importantas dempuei l'Antiquitat (Brenner, Montginebre...).

L'arc montanhós eu meteis es generalament devesit entre tres ò quatre seccions principalas. A l'oèst, se tròban leis Aups Occidentaus que van de la Mar Mediterranèa a la region de Valés. Aqueu tròç assosta lei cimas pus autas coma lo Mont Blanc (4 808 m), la poncha Dufour (4 634 m), Weisshorn (4 506 m) e Cervin (4 478 m). Au centre, de Valés ai Grisons, se tròban leis Aups Centraus que son egalament una region relativament amb plusors cimas de mai de 4 000 m. Enfin, a l'èst, se tròban leis Aups Orientaus e Mediridionaus que forman un sistèma montanhós larg mai mens aut que lei doas autrei partidas.

Clima

Lo clima aupenc

Lo clima despend largament de l'altitud e dau pendís. Dins lei zònas d'altitud, s'impausa un clima montanhòl caracterizat per de temperaturas frejas e de precipitacions sovent pus importants que dins lei plans vesins amb una part importanta sota forma de nèu. Lei geladas son fòrça frequentas e lei desplaçaments pòdon èsser complicats durant la sason freja. Dins lei zònas encara pus autas, lo freg es permanent amb la preséncia de glaciers e de condicions similaras a un clima polar.

Dins lei regions pus bassas, es possible de destriar dos cas principaus. Au nòrd a l'èst, leis influéncias continentalas son marcadas, çò qu'entraïna de precipitacions generalament superioras a 1 000 mm annuaus e una amplitud termica importanta entre l'estiu e l'ivèrn. A l'oèst, lo clima es mai influenciat per l'Ocean Atlantic e lei precipitacions son pus regularas durant l'annada. Au sud, leis efiechs de la Mar Mediterranèa traion d'ivèrns leugierament mens fregs amb de tombadas de nèu pus feblas que dins lo nòrd. Lei precipitacions pòdon prendre un aspècte chavanós.

L'influéncia deis Aups sus lo clima europèu

Leis Aups an una influéncia importanta sus lo clima europèu car son altitud e sa longor permèton la mesa en plaça d'una barriera fisica sufisenta per crear un nòrd pus umid e un sud pus eissuch. De mai, leis Aups participan a la mesa en plaça de fenomèns caracteristics dau clima de l'Euròpa Occidentala. Per exemple, quand un anticiclòn se raprocha dei còstas atlanticas, entraïnan la formacion d'un important corrent d'aire en rotacion orària qu'expulsa lei massas d'aire nòrd-italianas vèrs la Mediterranèa entraïnant la formacion d'una depression dins lo Golf de Gènoa e la formacion de mistrau e de tramontana en Occitània. Quand una depression arriba dempuei l'ocean, es l'efiech opausat qu'es observat. I a formacion d'un anticiclòn en Mediterranèa e una aumentacion de l'intensitat dei tempèstas dins lo rèsta de l'Euròpa Occidentala.

Leis efiechs dau rescaufament climatic

Article detalhat: Rescaufament climatic.

Leis efiechs dau rescaufament climatic son importants dins leis Aups amb de consequéncias grèvas sus lei ressorsas aqüifèras que demenisson pauc a pauc. La causa d'aqueu fenomèn es la demeniccion dei precipitacions solidas (nèu...) e la fonda lenta dei glaciers. Dins lei dos cas, i a reduccion de la quantitat d'aiga blocada dins lei montanhas pendent la sason freja. Òr, a la prima, la fonda progressiva de la nèu permet una alimentacion pus regulara dei ribieras. Quant ai glaciers, son una fònt importanta d'aiga durant lei periòdes eissuchs. A l'ora d'ara, l'evolucion dei glaciers es fòrça inquietanta car la pèrda de volum es estimada entre 30 e 70 % per lo periòde 1850-2050.

En mai dei questions regardant l'alimentacion en aiga potabla de certanei vaus, la disparicion dei glaciers e dei sòus gelats favoriza tanben l'erosion dei montanhas. D'efiech, leis estructuras destabilizadas per la disparicion dei glaç que mantenián la ròca pòdon s'afondrar. Per exemple, es lo cas de la region dau Pizzo Cengalo, una montanha situada lòng de la frontiera entre Itàlia e Soïssa, onte plusors derrunadas son estadas observadas dempuei 2011.

Demografia

Dins leis ans 2000, l'espaci aupenc èra poblat per 14 milions de personas installats dins uech Estats. La màger part viviá en Itàlia (30,1 %) e en Àustria (23,9%) mai França (18 %), Soïssa (12,8 %) e Alemanha (10,1 %) representavan de parts importantas de la populacion aupenca. La densitat de populacion mejana èra de 68 ab/km² mai, dins lei fachs, i a de variacions importantas amb una concentracion deis estatjants dins lei vaus. Lei vilas pus importantas dirèctament implantadas dins lei zònas montanhosas son Grenòble (450 000 abitants) e Innsbruck (130 000 abitants). Pasmens, l'espaci aupenc es enviroutat d'aglomeracions aguent una influéncia internacionala coma Munic au nòrd, Milan e Turin au sud e Viena a l'èst.

Lengas

D'un biais generau, leis Aups constituïsson, au nivèu lingüistic, un limit entre leis espacis germanic au nòrd, latin au sud e eslau meridionau a l'èst. Pasmens, localament, es una afiermacion de nuançar car lei limits dei domenis lingüistics seguisson pas exactament lei crèstas dau massís. Una autra particularitat de l'espaci aupenc es l'existéncia de comunautats lingüisticas pichonas comptant un nombre reduch de locutors. Leis estatuts dei diferentei lengas parladas dins leis Aups son fòrça variables

A l'èst, predomina lo francés qu'es la lenga oficiala e majoritària en França e en Soïssa Romanda. Dins aquelei regions, a largament remplaçat l'arpitan e l'occitan que conoisson un important declin. Aquelei lengas an ges d'estatut oficiau dins aquelei país mai son protegidas sus lo pendís italian. Au sud, l'italian es la lenga oficiala en Itàlia. Pasmens, dins lo nòrd d'Itàlia, i a fòrça minoritats germanofònas que dispausan d'un estatut reconegut per l'Estat. Dins aquelei regions, se tròban tanben lei comunautats parlant lo ladin, lo friolan. De minoritats italofònas son tanben presentas en Soïssa onte l'italian es una dei quatre lengas oficialas. Totjorn en Soïssa, se tròba lo romanch que fa partida dau meteis grop lingüistic que lo ladin e lo friolan. Es reconegut coma lenga oficiala per Soïssa mai es en cors de disparicion dempuei la segonda mitat dau sègle XX. Enfin, au nòrd e au centre deis Aups, l'alemand es la lenga dominanta en Soïssa, en Alemanha e en Àustria e l'eslovèn es la lenga parlada en Eslovènia e dins quauquei regions frontalieras d'Àustria sus lo pendís sud de l'extremitat orientala deis Aups.

Religion

Leis Aups son una region tradicionalament crestianas. Lo catolicisme es predominant dins totei lei país levat de Soïssa onte lo territòri es partejat entre catolics e protestants. Aquela situacion es globalament establa dempuei la Còntra-Reforma. Istoricament, lei vaus aupencs an assostat divèrsei minoritats religiosas menaçadas. La pus importanta es probablament aquela dei vaudés, un movement crestian aparegut au sègle XII. Prefigurant lo protestantisme, foguèt persecutat fins au sègle XVII tant en França qu'en Itàlia. Uei, revendicava encara quauquei desenaus de miliers de fidèus.

Istòria

De la Preïstòria a l'integracion deis Aups dins l'Empèri Roman

Un premier poblament dei regions aupencas aguèt luòc entre lei periòdes glaciaris de Riss e de Würm amb l'installacion de populacions neandertalianas. La preséncia de caça e de peirard en quantitats importantas èra probablament la causa d'aquelei migracions en direccion dei montanhas. L'arribada d’Homo sapiens dins la region se debanèt après lo darrier periòde glaciari, totjorn en seguissent la caça. L'agricultura e lo norrigatge se desvolopèron a partir dau millenari VI avC. La societat neolitica aupenca es ben coneguda per lei periòdes 4000-2400 avC, 1900-1500 avC e 1050-800 avC que son caracterizats per un abitat lacustre installat dins d'endrechs palunencs favorables a la conservacion dei vestigis. Leis epòcas intermediàrias, marcadas per de cambiaments climatics qu'entraïnèron l'abandon dei vilatges lacustres, son mens ben conegudas. Pasmens, leis elements descubèrts mòstran una integracion dins l'espaci aupenc dins lei rets marchands continentaus. La momia d'Ötzi, datada de 3200 avC, mòstra un mestritge de la fabricacion d'objèctes de coire. La metallurgia dau bronze apareguèt dins leis Aups entre 3000 e 2500 avC.

Entre lei sègles VI e III avC, de populacions cèltas e celtoliguras s'installèron dins la region que gardèt un ròtle de crosiera marchanda. Entre 35 e 6 avC, lei Romans conquistèron l'ensemble de l'espaci aupenc. Aquò permetèt la construccion de rotas romanas. Desenant politicament unificadas per Roma, lei pòbles aupencs s'integrèron a la vida de l'Empèri. De colonias e de vilas novèlas foguèron, fondadas lòng dei rotas, son a l'origina de plusors vilas actualas.

De l'Edat Mejana ai Temps Modèrnes

Itàlia e Aups a la fin dei Guèrras d'Itàlia.

Après la casuda de l'Empèri Roman d'Occident, l'airau politic aupenc se fragmentèt tornarmai a l'entorn de centres regionaus relativament autonòms. Pasmens, a l'opausat, lo cristianisme, la creacion de diocèsis e la fondacion de monastèris, a partir dau sègle IV, permetèron de mantenir una certana unitat. Facilitèron tanben la conversion deis abitants au cristianisme.

Au nivèu politic, la conquista deis Aups per lei Carolingians menèt a la formacion d'un poder imperiau que venguèt lo senhor mai ò mens nominau dei senhors e evesques regionaus. Se la feudalitat se generalizèt dins lei montanhas a partir dei sègles IX e X, l'interès estrategic dei còls entre Alemanha e Itàlia suscitèt d'intervencions militaras per securizar lei rotas. De mai, l'importància d'aquelei rotas permetèt de provesir lei ressorsas a l'emergéncia de dinastias poderosas coma l'Ostau d'Absborg ò l'Ostau de Savòia. A la fin dau sègle XIII, se fau pereu nòtar lo començament de la formacion de la Confederacion Elvetica.

A partir de la fin de l'Edat Mejana, l'espaci aupenc venguèt de luchas entre lei doas poissanças de l'epòca, França e leis Estats Absborg. En particular, de 1494 a 1559, lo contraròtle d'Itàlia foguèt l'objècte de plusors guèrras. Aquelei combats aguèron mai d'una consequéncia per l'espaci aupenc. A l'èst, França gardèt la possession de Daufinat e de Provença, çò que prefigura la mesa en plaça de la frontiera francoitaliana actuala. Au nòrd-èst, la Confederacion Elvetica mantenguèt son independéncia e obtenguèt lo contraròtle d'un territòri similar a son territòri actuau. Menaçat per l'expansionisme francés, lo Ducat de Savòia comencèt d'orientar seis interès en Itàlia. Enfin, leis Absborg ocupèron la màger part de la mitat orientala deis Aups. Lo limit entre Absborg d'Espanha e Absborg d'Àustria seguiguèt mai ò mens lo limit entre espacis germanic e latin.

Lo periòde contemporanèu

A partir dau sègle XVI, lei sabents europèus comencèron de s'interessar ais Aups e, pus generalament, a la geologia. Aquel interès aumentèt encara au sègle XVIII amb la multiplicacion dei racòntes de viatge e, mai que mai, amb la naissença de l'alpinisme (premiera ascension dau Mont Blanc en 1786). Durant lo sègle XIX, la conquista deis autrei cimas pus autas se debanèt dins lo quadre dau « nacionalisme scientific ». De mai, en causa d'aquela importància scientifica e simbolica, plusors cadenas de montanhas descubèrtas durant lo periòde coloniau foguèron dichas « Aups » en Asia, en Oceania e en America.

Au sègle XIX, lo desvolopament dau nacionalisme aguèt tanben per consequéncia de menar a la formacion d'Itàlia. Après plusors guèrras, lei frontieras aupencas actualas foguèron definidas après la Premiera Guèrra Mondiala. Aqueu periòde veguèt lo passatge definitiu de la dinastia de Savòia en Itàlia durant lo procès d'unificacion d'Itàlia menat dins leis ans 1860. La conquista dei regions pobladas per « d'italofòns » foguèt un deis aisses majors de la politica de Roma e entraïnèt de combats importants dins la region aupenca en 1915-1918. En parallèl, lei zònas ruralas dei montanhas foguèron pauc a pauc tocadas per l'exòde rurau causat per l'industrializacion dei regions vesinas (Soïssa, vau de Pò, Baviera, Provença...).

Occitània e leis Aups

Una barriera fisica e una zòna de cambi

Leis Aups tènon un ròtle important dins l'istòria d'Occitània coma barriera fisica amb l'espaci italian. D'efiech, durant lo periòde roman e medievau, foguèron un dei limits de l'ensemble culturau a l'origina d'Occitània. Puei, durant la fasa d'annexion e d'integracion deis Estats occitans au Reiaume de França, leis Aups marquèron lo limit a aquel expansionisme. Dins aquò, aqueu ròtle de barriera empachèt pas lei passatges e leis Aups foguèron tanben una interfàcia d'escambis amb Itàlia. La preséncia importanta de populacions occitanas sus lei pendís orientaus deis Aups dau Sud tenguèt un ròtle dins aquelei transferiments de bens, de sabers e de tecnicas.

Lei Valadas Occitanas

Article detalhat: Valadas Occitanas.

Lei Valadas Occitanas son la partia d'Occitània situadas en Itàlia. Fan partida de l'airau vivaroaupenc e èran poblats per aperaquí 180 000 personas en 2022. A respècte de l'Occitània Granda, lei Valadas an la particularitat de se trobar dins un Estat que reconoís un certan nivèu d'oficialitat ai lengas minoritàrias. D'efiech, una lèi de 1999 permet ais autoritats localas d'adoptar de mesuras de proteccion per l'occitan coma un usatge reconegut dins l'administracion, l'ensenhament ò lei mèdias. Ansin, en 2013, una enquista mostrèt que 27 % de la populacion èra capable de parlar la lenga.

Au nivèu culturau e economic, la capitala religiosa dei vaudés, La Torre de Pèlis, e l'estacion d'esquí de La Sestriera, sèti deis espròvas d'esquí aupenc dei Jòcs Olimpics de 2006, se situan dins lei Valadas Occitanas.

Cultura

Article detalhat: Cultura aupenca.

Lei diferentei populacions aupencas presentan una certana unicitat que s'obsèrva dins mai d'un aspècte culturau, sociau e tecnic. Ansin, se parla de « cultura aupenca » per designar aquelei trachs comuns. La necessitat de faciar lei meteissei condicions climaticas e geograficas e lei cambis entre vaus explican probabla lor formacion. L'arquitectura, la gastronomia e lei practicas agricòlas son fòrças marcadas per aqueu fenomèn. Pasmens, aquela cultura comuna donèt naissença a d'elements pus susprenents coma l'importància donada a l'educacion deis enfants amb l'existéncia d'un ret d'escòlas dens tre lo sègle XV (e benlèu tre lo sègle XIV).

Economia

Economicament, leis Aups presentan fòrça elements d'omogeneïtat amb un teissut economic fondat sus l'agricultura de montanha, la produccion lachiera e fromatgiera, la silvicultura e lo torisme. Certanei vaus tènon d'activitats industrialas interessadas per lo còst feble de l'energia idroelectrica. En França, Grenòble es l'objècte d'amainatjaments importants dins lo quadre d'una volontat governamentala d'i crear un centre tecnologic de nivèu internacionau.

Lo torisme es principalament centrat sus leis espòrts d'ivèrn. D'efiech, leis Aups son un dei centres mondiaus d'aqueleis espòrts coma lo mòstra l'organizacion de dètz edicions dei Jòcs Olimpics d'Ivèrn dins la region. Pasmens, lo torisme estivenc, s'es mens lucratiu, representa tanben una fònt importanta de revenguts. A tanben permés de protegir una partida dei païsatges aupencs gràcias a la creacion de pargues naturaus tre la premiera partida dau sègle XX. Uei, lo flux de toristas dins leis Aups es considerable amb 130 milions de personas au començament deis ans 2010.

Ecologia e pollucion

Fauna e flòra

La fauna e la flòra aupenca es largament constrencha per l'altitud e, dins una mendra mesura, per la latitud e l'exposicion au Soleu, ai vents e ai precipitacions. La flòra es organizada en estanci altitudinau. De 500 a 1 500 m, se tròba l'estanci montanhard qu'es dominat per una seuva mixta de fuelhós e de conifèrs (faus, saps...). Lo nivèu superior, de 1 200 a 2 000 m, es ocupat per l'estanci subaupenc. Similar a la taiga, es dominat per de conifèrs coma la serenta e lo mèuse. La preséncia d'aupatges es tanben possibla. Au dessüs, l'estanci aupenc pòu s'estendre de 1 600 a 3 000 m. Es caracterizat per la disparicion progressiva deis aubres que son remplaçats per d'aupatges. Au començament dau sègle XXI, lo limit superior dei seuvas aupencas se situa normalament entre 1 800 m (sus lei relèus pus expausats) e 2 500 m (dins lei vaus protegidas de Valés). Aqueu limit aumenta lentament benlèu en causa dau rescaufament climatic ò de la demenicion deis activitats agricòlas en aqueleis endrechs. En delà de l'estanci aupenc, se situa l'estanci nivau onte la vegetacion vèn pus rara. Es mai que mai compausada de liquèns e de mofas que pòdon disparéisser dins leis endrechs tròp expausats.

• 
  Seuva mixta de l'estanci montanhard
• 
  Aupatge de l'estandi subaupenc
• 
  Grop de mèuses caracteristic de l'estandi subaupenc
• 
  Aupatge de l'estanci aupenc
• 
  Glaciers dins l'Estanci nivau de Mont Blanc

La fauna aupenca es compausada d'espècias adaptadas au relèu e a l'altitud. En despiech de l'urbanizacion de mai d'una vau, presenta encara una biodiversitat importanta. Es generalament liada a un estanci altitudinau mai lei variacions son importantas, especialament per leis animaus pus gròs que pòdon aisament cambiar de mitan. Per exemple, lo camoç pòu viure dins leis ecosistèmas montanhards, subaupencs e aupencs.

Efiechs dau rescaufament climatic e pollucion

A tèrme lòng, leis efiechs dau rescaufament climatic, principalament la disparicion de la màger part dei glaciers e l'aumentacion de la proporcion de precipitacions liquidas, menaçan d'assecar mai lo clima aupenc. Pasmens, aqueu fenomèn sembla subretot d'aver d'impactes sus leis activitats consumatritz d'aiga. Leis autreis efiechs son pus moderats e prènon la forma d'una montada progressiva deis estancis altitudinaus. Aquò pòu aver d'efiechs sus leis espècias pauc mobilas e sus leis espècias deis estancis superiors que pòdon pas totjorn trobar una zòna pus auta per migrar. De mai, aquelei zònas pus autas ocupan generalament una superficia pus reducha.

A tèrme cort, leis ecosistèmas aupencs son menaçats per la frequentacion importanta dei montanhas per lei toristas. Per faciar lei problemas engendrats per lo torisme de massa, leis Estats an creat plusors pargues naturaus e assaian de definir e de metre en òbra de politicas de desvolopament sostenable. Pasmens, l'aplicacion es rarament simpla coma o mòstran, per exemple, lei debats sus la proteccion dei populacions de lops en Occitània.

Annèxas

Liames intèrnes

• Alemanha.
• Altitud.
• Àustria.
• Clima montanhòl.
• Cultura aupenca.
• Eslovènia.
• Espòrt d'ivèrn.
• Estanci aupenc.
• Estanci montanhard.
• Estanci nivau.
• Estanci subaupenc.
• Formatge.
• França.
• Glacier.
• Itàlia.
• Mediterranèa (mar).
• Montanha.
• Nèu.
• Occitània.
• Orogenèsi.
• Pargue naturau.
• Soïssa.
• Tectonica dei placas.
• Torisme.

Bibliografia

• (fr) E. Argand, « Sur les plissements en retour et la structure en éventail dans les Alpes occidentales », Bulletin de la Société vaudoise de sciences naturelles, vol. 47,‎ 1911, pp. 33-36.
• (it) Fabrizio Bartaletti, Le Alpi. Geografia e cultura di una regione nel cuore dell’Europa, FrancoAngeli, 2011.
• (fr) Laurence Fontaine, Pouvoir, identités et migrations dans les hautes vallées des Alpes occidentales (XVIIe – XVIIIe siècle), Presses Universitaires de Grenoble, 2003.
• (fr) J. Gilliéron e C. Morerod, Animaux des Alpes, Guide des vertébrés, Éditions du C.A.S, 2005.
• (fr) Ivo Lavoyer, Glossologie et flore des Alpes, Centre d'études francoprovençales, 2011.
• (it) Jon Mathieu, Storia delle Alpi 1500-1900. Ambiente, sviluppo e società, Bellinzona, 2004.