Ucraïna : Diferéncia entre lei versions
Cap resum de modificació Balisas : cambiament per telefonet Modificacion pel web mobil |
Balisas : Revertida cambiament per telefonet Modificacion pel web mobil |
||
| Linha 139 : | Linha 139 : | ||
Dins lo corrent dau sègle XVIII, lei [[Russia|Rus]] capitèron d'ocupar la màger part de l'Ucraïna actuala au detriment de l'[[Empèri Otoman]] e de [[Polonha]]-[[Lituània]]. D'efèct, una premiera guèrra de [[1768]] a [[1774]] permetèt ais armadas [[Russia|russas]] d'ocupar [[Taurida]], [[Crimèa]], [[Moldàvia]], [[Valaquia]] e una partida de [[Bulgaria]]. Ansin, au [[tractat de Küçük Kaynarca]] ([[1774]]), lei [[Empèri Otoman|Turcs]] perdiguèron la riba senèstra de [[Dniepr]] e deguèron laissar son [[independéncia]] au [[Khanat de Crimèa]]. Inquietas d'aquela avançada russa, [[Àustria]] e [[Prússia]] s'entendiguèron amb [[Russia]] per se partejar lo territòri [[Polonha|polonés]] amb lo [[Premier Partiment de Polonha]] ([[1772]]). La [[Galícia (Euròpa Orientala)|Galícia]] Polonesa venguèt ansin [[Àustria|austriana]]. Puei, totjorn per s'aparar còntra l'expansionisme rus, [[Viena (Àustria)|Viena]] faguèt pression sus l'[[Empèri Otoman]] per obtenir [[Bucovina]], autra region poblada d'Ucraïnians, en [[1775]]. |
Dins lo corrent dau sègle XVIII, lei [[Russia|Rus]] capitèron d'ocupar la màger part de l'Ucraïna actuala au detriment de l'[[Empèri Otoman]] e de [[Polonha]]-[[Lituània]]. D'efèct, una premiera guèrra de [[1768]] a [[1774]] permetèt ais armadas [[Russia|russas]] d'ocupar [[Taurida]], [[Crimèa]], [[Moldàvia]], [[Valaquia]] e una partida de [[Bulgaria]]. Ansin, au [[tractat de Küçük Kaynarca]] ([[1774]]), lei [[Empèri Otoman|Turcs]] perdiguèron la riba senèstra de [[Dniepr]] e deguèron laissar son [[independéncia]] au [[Khanat de Crimèa]]. Inquietas d'aquela avançada russa, [[Àustria]] e [[Prússia]] s'entendiguèron amb [[Russia]] per se partejar lo territòri [[Polonha|polonés]] amb lo [[Premier Partiment de Polonha]] ([[1772]]). La [[Galícia (Euròpa Orientala)|Galícia]] Polonesa venguèt ansin [[Àustria|austriana]]. Puei, totjorn per s'aparar còntra l'expansionisme rus, [[Viena (Àustria)|Viena]] faguèt pression sus l'[[Empèri Otoman]] per obtenir [[Bucovina]], autra region poblada d'Ucraïnians, en [[1775]]. |
||
En 1775, Sich — lo darrièr bastion cosac ucraïnian foguèt destruit per de tropas russas que se desplacèron de la Fortalesa de Santa Elisabèt (uèi la vila de Kropyvnytsky) per òrdre de l'emperairitz <ref>[https://dozor.kr.ua/post/1-lipnya-den-zasnuvannya-fortetsi-svyatoi-elisaveti-nevivchena-istoriya-neunikalnoi-fortetsi-2035.html 1 липня – день заснування |
|||
фортеці святої Єлисавети: |
|||
Невивчена історія неунікальної фортеці]</ref>. |
|||
Pasmens, l'iniciativa demorèt russa. De guèrras novèlas permetèron a [[Catarina II de Russia|Catarina II]] ([[1762]]-[[1796]]) d'annexar lo [[Khanat de Crimèa]] ([[1783]]), [[Jedisan]] ([[1792]]) e de desplaçar sa [[frontiera]] lòng de [[Dniestr]]. Aperavans, l'autonòmia intèrna dei Cosacs Zaporoges èra estada definitivament suprimida amb l'abdicacion fòrçada dau darrier [[hetman]] en [[1764]] — la carga èra subretot simbolica dempuei la [[mòrt]] de [[Mazeppa]] — e la destruccion de sa [[capitala]], [[Sitch]], en [[1775]]. Aquò entraïnèt tornarmai de demandas de compensacions de [[Berlin]] e de [[Viena (Àustria)|Viena]] que s'acabèron per lei partiments de [[Polonha]] de [[1792]] e de [[1795]]. Enfin, en [[1812]], una guèrra novèla entre [[Russia|Rus]] e [[Empèri Otoman|Otomans]] entraïnèron la cession per [[Constantinòble]] de [[Bessaràbia]]. Ansin, franc dei regions annexadas per [[Àustria]], la totalitat de l'Ucraïna actuala èra venguda russa. |
Pasmens, l'iniciativa demorèt russa. De guèrras novèlas permetèron a [[Catarina II de Russia|Catarina II]] ([[1762]]-[[1796]]) d'annexar lo [[Khanat de Crimèa]] ([[1783]]), [[Jedisan]] ([[1792]]) e de desplaçar sa [[frontiera]] lòng de [[Dniestr]]. Aperavans, l'autonòmia intèrna dei Cosacs Zaporoges èra estada definitivament suprimida amb l'abdicacion fòrçada dau darrier [[hetman]] en [[1764]] — la carga èra subretot simbolica dempuei la [[mòrt]] de [[Mazeppa]] — e la destruccion de sa [[capitala]], [[Sitch]], en [[1775]]. Aquò entraïnèt tornarmai de demandas de compensacions de [[Berlin]] e de [[Viena (Àustria)|Viena]] que s'acabèron per lei partiments de [[Polonha]] de [[1792]] e de [[1795]]. Enfin, en [[1812]], una guèrra novèla entre [[Russia|Rus]] e [[Empèri Otoman|Otomans]] entraïnèron la cession per [[Constantinòble]] de [[Bessaràbia]]. Ansin, franc dei regions annexadas per [[Àustria]], la totalitat de l'Ucraïna actuala èra venguda russa. |
||
Version del 24 octobre de 2024 a 09.36
| Ucraïna | |
| Україна (uk) | |
| Imne:
Ще не вмерла Україна transcrit: Sxe ne vmerla Ukraïna (La glòria d'Ucraïna es pas mòrta) | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
(de l'Union Sovietica) | |
Data 24 d'agost de 1991 | |
• Totala 603 549 km² | |
• Aiga 7 % | |
• Totala (2014) 45 426 200 ab. | |
• Densitat 75 ab./km² | |
PIB (2016) 93.2 miliard USD | |
IDH (2016) ▼ 0,743 | |
( UAH) | |
380 | |
UA | |
modificar  |
Ucraïna (/ykɾaˈinɑ, ykɾaˈina/; en ucraïnian: Украї́на, Ukraïna, prononciat [ʊkrɐˈjinɐ]) es un país d'Euròpa Orientala, segond estat d'Euròpa en tèrme de superficia e lo primièr entièrament europèu. Confronta Moldàvia, Romania, Ongria, Eslovaquia e Polonha a l'oèst, Bielorussia au nòrd e Russia a l'èst. Es limitada per la mar Negra e la mar d'Azov au sud. Sa capitala n'es Kyiiv (en ucrainés: [kɪjiw]). Lo gentilici es ucraïnian -a (o ucraïnés -esa).
Las originas de la cultura ucrainiana remontan a l'estat medieval de la Rus' de Kyiiv. Après la casuda d'aqueste après las invasions mongòlas del sègle XIII, lo territòri faguèt l’objècte de particions e se vejèt revendicat per mai d'una poissenças estrangièras coma la Republica de las Doas Nacions e l'Empèri Otoman. L'Etmanat cosac independant existiguèt entre los sègles XVII e XVIII, abans d’integrar l'Empèri rus.
Pendent la Revolucion Russa, la Republica Populara Ucrainiana coneguèt brèvament l'independéncia amb reconneissença internacionala, mas acabèt per venir la republica socialista sovietica d'Ucraïna de l'Union Sovietica, dins las annadas 1920 a la seguida de la guèrra civila russa. Ucraïna venguèt tornarmai independenta en 1991, après la casuda de l'URSS. A la seguida de la revolucion de 2014, Crimèa foguèt annexada per Russia e una guèrra civila espetèt dins l'èst del país, amb los separatistas prorusses. Lo 24 de febrièr de 2022, Ucraïna foguèt envasida per las fòrças armadas russas sus òrdre de Vladímir Pótin.
Geografia
Geografia fisica
Ucraïna es un país de l'Euròpa de l'Èst. Parteja sas frontièras terrèstras amb set païses limitròfs : a l'oèst Polonha, Eslovaquia e Ongria ; al sud-oèst Romania e Moldàvia ; a l'èst e al nòrd-èst Russia ; al nòrd Bielorussia. Lo país mesura 1 316 km d'èst en oèst e 893 km del nòrd al sud, per una superfícia totala de 603 550 km2, o 576 450 km2 sens comptar la superfícia de Crimèa.
Levat lo vast plan de Podolia (altitud 472 m) qu'ocupa l'oèst del país, es un país relativament plan, amb las tèrras fertilas del bacin de Dniepr en son centre, çò que que li permet d'aver una agricultura productiva. Las montanhas ucraïnianas son mai que mai constituïdas des contrafòrts dels relèus d'Euròpa centrala e mediterranèa :
- los Carpats, a l'oèst-sud-oèst, amb lo mont Hoverla que culmina a 2 061 m 48° 10′ 12″ N, 24° 34′ 12″ E, çò que ne fa lo suc pus naut de la division dels « Carpats occidentals exteriors » ;
- le massís de Crimèa, culminant al mont Roman-Koch a 1 545 m[1], al ras de la mar Negra.
Ucraïna beneficia tanben d'una ret fluviala estenduda, compausada principalament per Dnièpre (Dnipro), Dnièstre (Dnister), lo Bog occidental, lo Bog meridional e Donets a l'èst. Danubi (Dounay) marca la frontièra a l'extrèm sud-oèst entre Ucraïna e Romania.
Al sud, Ucraïna se dobrís sus la mar Negra, bordada de nombroses « limans », e ont s'avança la peninsula de Crimèa.
Lo clima de la màger part d'Ucraïna es continental amb d'ivèrns freds e d'estius cauds ; lo clima es pas mediterranèu que per la còsta sud de Crimèa. Las temperaturas mejanas a Kharkiv en Ucraïna orientala son d'aperaquí −7 °C en genièr e 20 °C en julhet. Las precipitacions van d'aperaquí 750 mm l'an dins lo nòrd a aperaquí 250 mm dins lo sud.
Geografia politica
Ucraïna es devesida en 24 regions administrativas o oblasti (singular : óblast) e una municipalitat (misto) amb un estatut juridic particular, Kyiiv . En mai, Ucraïna revendica l'integralitat de Crimèa, es a dire la vila d'estatut particular de Sebastòple e la Republica autonòma de Crimèa, que son estadas annexats en 2014 per Russia e constituisson per ara lo Districte federal de Crimèa de la Federacion de Russia. Cada óblast es devesit en mantun raiòns e cada raion en mantuna hromadas.
Clima
Lo clima ucraïnian es mai que mai continentau amb d'ivèrns fregs, d'estius cauds e de precipitacions regularas. La temperatura mejana es pus febla au nòrd e aumenta vèrs lo sud. Lei precipitacions seguisson una evolucion opausada (750 mm anuaus dins lo nòrd, 250 mm dins lo sud). Lo clima dei ribas de la Mar Negra es influenciat per la mar e es classat coma subtropicau umid. Sei caracteristicas son similaras au clima mediterranèu mai de precipitacions son enregistradas tota l'annada. Dins lei Carpats, lo clima es dictat per l'altitud.
Istòria
Preïstòria e Antiquitat
Lo premier pòble conegut vivent dins la region foguèron lei Pelasges, pòble largament desconegut qu'ocupava la màger part dei Balcans a la fin de la Preïstòria. Dins lo corrent dau milleni III av. JC, arribèron de populacions indoeuropèas de lenga iraniana septentrionala (Cimmeris, Escites e Sarmatas). Intrèron en contacte amb lei Grècs en Crimèa e s'ellenizèron lòng dau litorau de la Mar Negra. En particular, au sègle III av. JC, se formèt un estat escite ellenizat dich Reiaume dau Bòsfor amb Kertch coma capitala. Dos sègles pus tard, intrèt dins l'esfèra d'influéncia de l'Empèri Roman e ne'n venguèt un protegit.
A partir dau sègle III ap. JC, de Gòts e d'autrei pòbles nomadas eurasiatics migrèron en Ucraïna (e pus largament en Euròpa Orientala). Seis apòrts culturaus e tecnologics (rites funeraris, artesanat... etc.) foguèron a l'origina de la cultura de Chernyakhov que dominèt la region fins au sègle V. Entre aquelei pòbles, leis Antes presentan un interès particular car semblan presentar una cultura proto-eslava. Ansin, son benlèu a l'origina dei populacions eslavas que s'installèron pauc a pauc sus lo territòri de l'Ucraïna actuala a partir dau sègle VI. Dins aquò, la region demorèt un luòc de passatge ò de còps d'installacion per lei pòbles nomadas que venguèron en Euròpa fins au sègle XIII (Huns, Avars, Khazars, Magiars, Petchenegues, Tatars, Mongòls... etc.).
Dau Rus' de Kyiiv a la conquista russa
Lo Rus' de Kyiiv
A partir dau sègle VIII, lo comèrci vareg (de Vikings orientaus principalament originaris de Suècia) entre la Mar Baltica e la Mar Negra favorizèt l'emergéncia d'estats locaus au sen dei populacions eslavas. Au sègle IX, lo cap vareg Oleg lo Savi conquistèt Kyiiv e fondèt un estat dich Rus' de Kyiiv. Gropant leis Eslaus orientaus (rèires comuns dei Rus, dei Bielorús e deis Ucraïnians), agantèt son apogèu sota lei rèines de Vladimir (980-1015) e d'Iaroslav lo Savi (1019-1054) que favorizèron la difusion dau cristianisme ortodox au sen de son pòble. Au sègle XI, lo Rus' de Kyiiv èra lo reiaume pus estendut d'Euròpa e aviá d'importantei relacions comercialas amb l'Empèri Bizantin via Dnièpre.
Pasmens, de conflictes intèrnes e d'invasions novèlas de pòbles nomadas eurasiatics fragmentèron pauc a pauc lo Rus' de Kyiiv. De 1054 a 1224, aperaquí 64 principats se formèron sus son territòri. En 1203, lei Cumans prenguèron e pilhèron Kyiiv. Un an pus tard, aqueu declin foguèt agravat per lo sac de Constantinòple per la Quatrena Crosada (1204) que privèt lo reiaume de son partenari economic principau. Ansin, dins lo corrent dei sègles XII e XIII, l'unitat e la poissança dau reiaume dispareguèron pauc a pauc e lo títol de senhor de Kyiiv venguèt subretot simbolic avans de disparéisser d'un biais definitiu amb la presa de la vila per lei Mongòls en 1240.
Leis invasions mongòlas e lituanianas
A partir dau sègle XIII, lei Mongòls e lei Lituanians impausèron son autoritat sus la region entraïnant l'acomençament de la diferenciacion entre, d'un caire, lei Bielorús e leis Ucraïnians e, d'autre caire, lei Rus. D'efèct, lei Mongòls someteguèron lei principats eslaus septentrionaus (1239), pilhèron Kiev (1240) e ravatjèron Polonha e Ongria (1241) sensa s'i mantenir. Puei, fondèron lo Khanat de l'Òrda d'Aur qu'obliguèt lei principats rus eissits dau Rus' de Kiev de li pagar un tribut.
Au sègle XIV, lei Lituanians s'interessèron a son torn a la region. Capitèron de prendre lo contraròtle de plusors principats occidentaus e de conquistar Kiev en 1363. Puei, au començament dau sègle XV, agantèron la Mar Negra. En parallèl, lei Polonés ocupèron lo principat de Halicz que venguèt per la seguida Galícia. Ansin, a la conclusion de l'Union entre Polonha e Lituània, Ucraïna èra devesida entre una mitat polono-lituaniana, au centre e a l'oèst, e una mitat tatara (populacions turcas que succediguèt ai Mongòls) au sud e a l'èst. En 1438, lei Tatars s'afranquiguèron de la tutèla mongòla e fondèron lo Khanat de Crimèa. Pasmens, lo sud de Crimèa demorèt lòngtemps sota influéncia bizantina avans de passar sota la contraròtle dei marchands Itàlia, especialament aquelei de Gènoa.
Aquel equilibri durèt fins a la fin dau sègle XV. Foguèt romput au sud per lei Turcs Otomans e au nòrd per lei Rus. D'efèct, en 1475, lei premiers capitèron de conquistar lei possessions genoesas e de vassalizar lo Khanat de Crimèa. Puei, menèron un lòng combat per establir còntra Polonha-Lituània per lo contraròtle dau litorau nòrd-oèst de la Mar Negra. S'acabèt victoriosament en 1526 amb la presa de Bessaràbia e de Jedisan. De son caire, lei Rus acomencèron una lenta migracion en direccion dau sud. Son objectiu iniciau èra de protegir Moscòu còntra lei Tatars qu'avián pilhat la vila en 1571-1572. Per aquò, bastiguèron de rets de fortificacions dins la region de Kharkiv e i favorizèron l'implantacion de colons cargats de lei defendre militarament. Aquelei marchas militaras dichas « Ucraïna » en rus donèron son nom au país.
L'influéncia polonesa
De 1550 a 1650, lei transformacions politicas e religiosas de Polonha-Lituània aguèron d'efèctes importants en Galícia e en Rutènia. D'efèct, a l'eissida dau renfòrçament de l'Union entre lei doas coronas en 1569, la noblesa de Rutènia quitèt la movença lituaniana per intrar dins aquela de Polonha. Aquò foguèt a l'origina de la diferenciacion entre Bielorús e Ucraïnians.
Un autre efècte important regardèt la religion quand una assemblada dau clergat ortodox proclamèt son union amb la Glèisa Catolica entraïnant la formacion d'una Glèisa « uniata » de rite bizantin. Pasmens, aquela decision suscitèt d'oposicions vivas. En 1620, un novèu metropolita ortodòxe de Kiev foguèt consacrat per lo patriarca de Constantinòple. Lo rèi de Polonha foguèt obligat de reconóisser aquela ierarquia ortodòxa novèla en 1632 entraïnant una coabitacion entre lei Glèisas Ortodòxa e « uniata ».
Enfin, lo darrier efècte major de la senhoriá polonesa foguèt la difusion de sa cultura e de son modèl sociau. Ansin, l'aristocracia de Rutènia se polonizèt pauc a pauc e, segon lo modèl de la noblesa polonesa, se formèron de proprietaris agricòlas immensas tengudas per de magnats.
Lei Cosacs Zaporoges
Lei cosacs èran un ensems de pòbles nomadas, generalament eslaus, installats dins lei regions frontalieras entre Polonha-Lituània, Russia, Khanat de Crimèa e khanats mongòls. Lei Zaporoges, ortodoxs, de lenga ucraïniana e nominalament vassaus de la corona polonesa, n'èran lei representants pus occidentaus. Installats dins la bloca de Dnièpre a la periferia de Polonha-Lituània e de Russia, èran cortejats per lei doas poissanças que li donavan d'armas e de viures en cambi d'un sostèn militar. Aquò permetèt ai Zaporoges de desvolopar pauc a pauc d'institucions que venguèron relativament solidas dins lo corrent dau sègle XVI.
Òr, aqueu periòde veguèt de transformacions importantas dau territòri zaporoge en causa de l'installacion de païsans polonés (dempuei l'oèst) e rus (dempuei lo nòrd). D'efèct, de magnats acomencèron rapidament de revendicar de drechs sus lei regions cultivadas, çò qu'entraïnèt de revòutas. Una premiera temptativa mau capitèt en 1637 e permetèt ai Polonés de renfòrçar sa preséncia dins la bloca de Dniepr. Pasmens, de combats acomencèron tornarmai a partir de 1648 amb una revòuta novèla dirigida per Bogdan Khmelnitski que s'alièt amb lei Tatars de Crimèa en 1648 e amb lei Rus en 1654. En 1654, Khmelnitski reconoguèt la senhoriá russa en cambi dau mantenement deis institucions dei Zaporoges.
Pasmens, aquel acòrd contentèt degun car lei Rus avián ges d'intencion de lo respectar e lei combats contunièron car lei Polonés desarmèron pas fins au tractat d'Androussovo en 1667. Aquela patz marcava una desfacha polonesa còntra Russia mai en Ucraïna permetèt a l'Union de Polonha-Lituània de gardar la riba drecha de Dnièpre. Lei Zaporoges de l'èst passèron alora sota la senhoriá — efectiva — dei Rus e aquelei de l'oèst demorèron sota la senhoriá — nominala — dei Polonés. De 1672 a 1699, passèron — totjorn nominalament — sota senhoriá otomana — en causa de la pèrda provisòria de Podòlia per Varsòvia. A l'èst de Dnièpre, la dominacion russa foguèt mau acceptada e una revòuta dirigida per l'hetman Mazeppa aguèt luòc quand l'armada suedesa de Carles XII arribèt dins la region. Pasmens, foguèt anientada a la batalha de Poltava en 1709.
L'Ucraïna Russa
La conquista russa
Dins lo corrent dau sègle XVIII, lei Rus capitèron d'ocupar la màger part de l'Ucraïna actuala au detriment de l'Empèri Otoman e de Polonha-Lituània. D'efèct, una premiera guèrra de 1768 a 1774 permetèt ais armadas russas d'ocupar Taurida, Crimèa, Moldàvia, Valaquia e una partida de Bulgaria. Ansin, au tractat de Küçük Kaynarca (1774), lei Turcs perdiguèron la riba senèstra de Dniepr e deguèron laissar son independéncia au Khanat de Crimèa. Inquietas d'aquela avançada russa, Àustria e Prússia s'entendiguèron amb Russia per se partejar lo territòri polonés amb lo Premier Partiment de Polonha (1772). La Galícia Polonesa venguèt ansin austriana. Puei, totjorn per s'aparar còntra l'expansionisme rus, Viena faguèt pression sus l'Empèri Otoman per obtenir Bucovina, autra region poblada d'Ucraïnians, en 1775.
En 1775, Sich — lo darrièr bastion cosac ucraïnian foguèt destruit per de tropas russas que se desplacèron de la Fortalesa de Santa Elisabèt (uèi la vila de Kropyvnytsky) per òrdre de l'emperairitz [2].
Pasmens, l'iniciativa demorèt russa. De guèrras novèlas permetèron a Catarina II (1762-1796) d'annexar lo Khanat de Crimèa (1783), Jedisan (1792) e de desplaçar sa frontiera lòng de Dniestr. Aperavans, l'autonòmia intèrna dei Cosacs Zaporoges èra estada definitivament suprimida amb l'abdicacion fòrçada dau darrier hetman en 1764 — la carga èra subretot simbolica dempuei la mòrt de Mazeppa — e la destruccion de sa capitala, Sitch, en 1775. Aquò entraïnèt tornarmai de demandas de compensacions de Berlin e de Viena que s'acabèron per lei partiments de Polonha de 1792 e de 1795. Enfin, en 1812, una guèrra novèla entre Rus e Otomans entraïnèron la cession per Constantinòble de Bessaràbia. Ansin, franc dei regions annexadas per Àustria, la totalitat de l'Ucraïna actuala èra venguda russa.
La Russia Novèla
En parallèl de la conquista de la region, lei rus n'organizèron la colonizacion. A l'iniciativa de Grigori Potemkine, de colons ucraïnians e rus dei regions de Kiev e de Karkiv foguèron implantadas dins lei zònas abandonadas per lei populacions musulmanas que s'èran enfugidas dins l'Empèri Otoman. Pasmens, lei besonhs umans èran fòrça importants e d'autrei pòbles participèron au poblament de l'Ucraïna russa: de crestians emigrats de l'Empèri Otoman (grècs e armènis principalament), de judieus polonés, ostils au conservatisme dau clergat israelita polonés, que fondèron una comunautat importanta a Odessa, d'Alemands que venguèron la basa dau futur pòble deis Alemands de la Mar Negra, de bulgars, de gagaús... etc. Una autra particularitat de la politica de colonizacion russa foguèt sa concentracion sus lei regions orientalas e centralas d'Ucraïna. Lei regions pus orientalas de la Russia Novèla foguèron largament neglegidas. Lo desvolopament i foguèt donc feble e l'evolucion principala foguèt la reïntegracion per fòrça dei glèisas « uniatas » au sen de la Glèisa Ortodoxa en 1839.
Lo desvolopament economic de la region passèt premier per l'agricultura. Pasmens, a partir deis annadas 1870, la descubèrta de minas de carbon fòrça importantas dins la region de Donètsk e de jaciments de fèrre dins aquela de Krivoï Rog favorizèt l'aparicion de l'industria pesuca. De mai, en parallèl dau desvolopament agricòla e industriau de la region, Russia s'interessèt tanben ai desbocats militars e economics. Una basa navala foguèt ansin implantada dins lo pòrt de Sebastòple e un pòrt de comèrci foguèt fondat a Odessa en 1796.
La Galícia Austriana
En Galícia Austriana, Viena instaurèt un regime relativament liberau. Principalament poblada de Rutèns, la region aviá un ròtle economic segondari e unicament agricòla. Pasmens, gardèron son identitat e sostenguèron lo govèrn austrian durant lei trebols de 1848. De mai, consequéncia de sa Glèisa « uniata », la region desvolopèt donc un particularisme a respèct dei Polonés catolics de rite roman e dau rèsta deis Ucraïnians ortodòxes. Ansin, pauc a pauc, la Galícia Austriana venguèt lo luòc de naissença dau nacionalisme ucraïnian.
La Premiera Guèrra Mondiala e sei consequéncias
L'independéncia e l'ocupacion alemanda
La Premiera Guèrra Mondiala transformèt la region ucraïniana en prat batalhier de 1914 a 1920. Pasmens, en fòra dei pèrdas umanas e dei destruccions, aguèt per consequéncia d'entraïnar l'afondrament de l'Empèri Rus e d'Àustria-Ongria. Un movement nacionalista se formèt e revendiquèt la formacion d'una Ucraïna independenta. Finalament vençut, aqueu movement entraïnèt pasmens la formacion d'una republica sovietica d'Ucraïna qu'es la basa de l'Ucraïna actuala.
D'efèct, tre l'afondrament de l'Empèri Rus en març de 1917, una assemblada dicha Rada (« Assemblada » en occitan) se reüniguèt a Kiev. La Societat deis Ucraïnians progressistas, fondada en 1908 per obtenir d'un biais legau la reconóissença dei drechs deis Ucraïnians e una autonomia intèrna, i aviá la majoritat. En novembre de 1917, proclamèt la creacion d'una Republica d'Ucraïna e creèt un govèrn. Puei, proclamèt l'independéncia en genier de 1918. Dins aquò, deguèt faciar una ofensiva dei Bolchevics qu'avián fondat una republica sovietica d'Ucraïna en decembre de 1917 a Kharkòv. Respectivament en febrier e març, lei dos govèrns ucraïnians signèron un tractat amb Alemanha e Àustria-Ongria assegurant la reconóissença de la Republica per leis Empèris Centraus. Aquò empachèt pas l'ocupacion dau país per leis Alemands interessats per la recòlta de cerealas. La Rada foguèt dissòuta e Pavel Skropadski, protegit deis Alemands, foguèt proclamat hetman.
Lo caòs de 1919
L'òrdre alemand subrevisquèt pas a la victòria deis Aliats. En novembre de 1918, lei soudats alemands se retirèron entraïnant un conflicte generau entre lei diferentei faccions politicas ucraïnianas. Aquela situacion durèt plusors mes fins a l'integracion dei divèrsei camps ai Bolchevics ò ais armadas blancas.
En Galícia, lei Rutèns volián faire partida de l'Ucraïna independenta. Pasmens, la region èra tanben revendicada per la Polonha en cors de restauracion, çò qu'entraïnèt de combats de novembre de 1918 a mai de 1919 que s'acabèron per un succès polonés. Simon Petlioura, èx-ministre deis afaires militars dau govèrn de la Societat deis Ucraïnians progressistas, assaièt de formar un govèrn novèu a Kiev en decembre de 1918. Pasmens, perdiguèt lo contraròtle de la capitala e se raprochèt alora dei Polonés. Lei Bolchevics formèron un govèrn provisòri basat a Kursk en novembre de 1918. Establits a Karkòv en genier de 1919, prenguèron Kiev en febrier. Dins lo bloca de Dniepr, Nikifor Grigoriev assaièt de restaurar l'estat zaporoge e organizèt d'incursions còntra lei regions vesinas. A l'èst, lo cap anarquista Nestor Makhno organizèt tre abriu de 1917 una guerilha còntra leis Alemands. Contraròtlèt rapidament un important territòri en Ucraïna Orientala e intrèt en conflicte còntra leis armadas blancas de Denikine. Lòng dau litorau, d'armadas aliadas (França a Odessa e en Crimèa, Grècia a Kherson e a Mykolaiiv) desbarquèron per sostenir lei Blancs. Pasmens, en fàcia de la situacion caotica, se retirèron pauc a pauc dins lo corrent de l'annada.
Blancs còntra Roges
A partir de la prima de 1919, lo conflicte interior ucraïnian venguèt pus clar e la guèrra venguèt un conflicte periferic de la Guèrra Civila Russa. En julhet de 1919, lei Bolchevics eliminèron Grigoriev e lo generau blanc Anton Denikine organizèt una ofensiva d'amplor que li permetèt de conquistar Crimèa, Odessa e Kyiiv. Pasmens, après aquelei victòrias, foguèt arrestat a Tula e la repòsta bolchevica, sostenguda per Makhno reconquistèt rapidament la totalitat dei territòris perduts franc de Crimèa defenduda per lo generau Wrangel.
Lei Blancs foguèron sauvats per l'intervencion dei tropas polonesas, sostengudas per Petlioura, a partir d'abriu de 1920. Ocupèron Kiev en mai permetent a Wrangel de progressar dins lo sud (presa de Mariupòl). Pasmens, en julhet, la còntra-ofensiva de l'Armada Roja rebutèt lei Polonés fins a Lviv avans la signatura d'un tractat de patz entre Bolchevics e Polonés en octòbre de 1920. Aquò permetèt ai Roges de liquidar la pòcha blanca de Crimèa dins lo corrent de novembre. Enfin, la darriera etapa de la guèrra foguèt l'eliminacion dei bandas de Makhno. Lo conflicte s'acabèt en 1921 per la victòria dei Bolchevics e la fugida de Makhno en Romania.
L'Ucraïna Sovietica
De l'ucrainizacion a l'Holodomòr
En 1921, lo país èra totalament destruch er tres annadas de guèrra civila, de chaples e de pilhatges. La Republica Sovietica d'Ucraïna venguèt oficialament una republica constitutiva de l'Union Sovietica lo 30 de decembre de 1922. De 1923 a 1934, Khàrkiv ne'n foguèt la capitala avans d'èsser remplaçada per Kyiiv.
Leis annadas 1920 foguèron marcadas per la politica « d'ucraïnizacion » principalament axada sus la promocion de la lenga e de la cultura ucraïnianas. Pasmens, a partir de 1929, la region foguèt regardada per la politica de collectivizacion d'Estalin e per la liquidacion dei kulaks (de païsans aisats). Aquò se turtèt a una oposicion viva dau mond rurau e lo govèrn sovietic respondèt violentament. De milièrs de païsans foguèron desportats au Gulag e de requisicions massisas de cerealas e de viures aguèron luòc per avitalhar lei vilas. En 1932-1933, aquò entraïnèt una famina catastrofica en Ucraïna Orientala (Holodomòr) que causèt la mòrt d'au mens cinc milions d'abitants. Puei, de 1934 a 1938, leis elèits ucraïnianas foguèron decimadas per lei purgas ordonadas per Estalin.
La Segonda Guèrra Mondiala
Durant la Segonda Guèrra Mondiala, Ucraïna conoguèt tornarmai un periòde fòrça malaisat. En fòra dau conflicte principau en 1939 e en 1940, l'URSS aprofichèt inicialament la mobilizacion de França, dau Reiaume Unit e d'Alemanha en Euròpa Occidentala per annexar una partida de Polonha (1939) e de Romania (1940). L'Ucraïna Sovietica foguèt ansin aumentada de Galícia, de Bucovina e de la Bassaràbia dau Sud. Pasmens, en 1941-1942, foguèt rapidament conquistada per lei fòrças alemanda e romanesa.
Romania i recuperèt Bucovina e Bessaràbia e apondiguèt a aquelei conquistas la region de Transnitria, compres lo pòrt d'Odessa. Lo rèsta foguèt integrat au sen d'un territòri militar alemand que sa direccion èra installada a Rovno. En 1942, leis Einsatzgruppen alemands liquidèron lei populacions judievas. Quant ai populacions eslavas, subiguèron lei requisicions de man d'òbra transferida dins de camps de trabalh, e de còps dins de camps de concentracion, alemands. Certaneis Ucraïnians s'engatjèron tanben dins la guèrra dins lo camp dau Reich. Se destrièron en particular dins la traca dei judieus e coma gardians dei camps d'exterminacion. Enfin, enVolínia, se formèt un movement independentista ostil ais Alemands e ai Sovietics. Dirigit per Stepan Bandera, foguèt durament reprimit mai capitèt de combatre fins ais annadas 1950.
Ucraïna foguèt liberada per l'Armada Sovietica après una tiera de batalhas saunosas (batalha de Dnièpre, ofensiva Dnièpre-Carpats... etc.) entre aost de 1943 a julhet de 1944. Dins lo corrent de sa retirada, l'armada alemand destruguèt metodicament lei vilas principalas e leis infrastructuras. Consequéncia deis actes de collaboracion reaus ò supausats amb leis Alemands, plusors pòbles locaus coma leis Alemands de la Mar Negra (tre 1941) ò lei Tatars de Crimèa foguèron desportats en Asia Centrala ò en Sibèria. L'estatut d'autonòmia de Crimèa au sen de la Russia Sovietica foguèt tanben suprimit.
De 1945 a l'independéncia
A l'eissida de la guèrra, leis annexions territòrialas sovieticas e lei transferiments de populacions entre Polonha e URSS permetèron per lo premier còp de reünir totei leis Ucraïnians au sen d'un meteis estat. D'efèct, en fòra dei territòris ja sovietics avans 1941, Moscòu annexèt lei territòris romanés e checoslovacs poblats d'Ucraïnians. Puei, un milion d'Ucraïnians installats dins la region polonesa de Chelm foguèron transferits en cambi d'un transferiment invèrs de Polonés installats en Ucraïna Occidentala. Aquò permetèt la question dei minoritats etnicas entre lei dos país. Ucraïna faguèt tanben oficialament partida dei país fondators de l'ONU.
Pasmens, dins lo país, lei condicions de vida demorèron malaisadas e una famina novèla se debanèt en 1947. S'agravèron egalament amb la repression decidida per Estalin còntra lei « collaborators », es a dire lo clergat e lei nacionalistas. La situacion se melhorèt amb la mòrt d'Estalin e son remplaçament per Nikita Khrushchov qu'èra ucraïnian. Fònt de problemas ulteriors grèus, decidèt de restacar Crimèa a la Republica Sovietica d'Ucraïna en 1954. Pasmens, la liberalizacion relativa de la societat sovietica sota Khrushchov permetèt de liberar un nombre important de presoniers politics e autorizèt l'adopcion de certanei politicas nacionalas per leis autoritats de Kiev. Aquela politica foguèt limitada per Leonid Brejnev qu'ordonèt en 1972 la destitucion dau premier secretari Petro Chelest sospichat de defendre un nacionalisme ucraïnian tròp engatjat. Lo remplacèt per lo conservador Vladimir Chtcherbitski que demorèt en plaça fins a 1989.
A partir de 1988, la politica de perestroika de Mikhaïl Gorbachov favorizèt la renaissença de movements intellectuaus independentistas, especialament dins lei regions occidentalas e centralas. En genier de 1990, de manifestacions fòrça importantas celebrèron la remembrança de l'independéncia de 1918 amb una cadena umana de 500 quilomètres. Pus grèu, lo poderós sindicat de l'industria miniera de Donbass acomencèt una grèva basada sus de revendicacions democraticas e independentistas a partir de julhet de 1989. Un movement politic dich Rokh (Movement popular ucraïnian de restructuracion), fondat en 1988, federèt lei manifestacions.
En julhet de 1990, un mes après Russia, Ucraïna proclamèt sa sobeiranetat e un èx-cap dau Partit Comunista, Leonid Kravchouk foguèt elegit president dau Soviet suprèm. Pasmens, en març de 1991, una majoritat d'Ucraïnians aprovèt lo projècte d'union renovada prepausat per Gorbachov mai la temptativa de còp d'estat menat per lei conservadors dau PCUS dins lo corrent d'aost de 1991 precipitèt la situacion. Lo 24 d'aost, Ucraïna proclamèt son independéncia confirmada per un referendum (aperaquí 90% de vòtes favorables) organizat lo 1èr de decembre seguent. Kravchouk foguèt elegit president de la Republica, còntra lo candidat dau Roukh, e participèt amb seis omològs rus e bielorús a la dissolucion de l'URSS.
L'Ucraïna independenta
Lei dificultats de l'independéncia
En despiech de son industria pesuca e de sei ressorsas naturalas importantas, Ucraïna conoguèt de dificultats grèvas tre son independéncia. En particular, son economia s'afondrèt rapidament amb una regression de l'industria e una inflacion galaupanta. Per limitar la catastròfa, lo govèrn ucraïnian decidèt donc de limitar la liberalizacion de l'economia e lei privatizacions. Pasmens, aquò empachèt pas una grèva importanta dei minaires en 1993.
Autre problema important, lei relacions amb Russia venguèron rapidament malaisadas a prepaus dei questions de la flòta militara sovietica de la Mar Negra e de l'estatut de Crimèa. Afeblida, Ucraïna poguèt pas impausar son ponch de vista. Lei Rus obtenguèron la màger part de la flòta e lo drech d'utilizar la basa de Sebastòple. En mai d'aquò, sota la pression deis Estats Units e de Russia, Kyiiv deguèt tanben renonciar a son arsenau nuclear (eiretat de l'URSS) que foguèt transferit en URSS. En cambi, obtenguèt una ajuda financiera estatsunidenc e una assegurança regardant lo mantenement de sei frontieras.
Enfin, lo país aguèt de dificultats per afirmar son unitat nacionala. En particular, de diferéncias politicas importantas apareguèron entre l'oèst e lo centre desirós de s'integrar au sen de l'Union Europèa e l'èst e lo sud pus favorables au mantement de relacions privilegiadas amb Russia. Aquela separacion, basada sus de rasons etnicas (mai de Rus dins l'èst dau país), economicas (l'industria orientala èra integrada au sen dau complèx industria sovietic largament demorat en Russia) e politicas (leis elèits orientalas son sovent eissits de l'ancian poder sovietic), estructurèt rapidament la vida politica nacionala. Ansin, en març-abriu 1994, lo Roulh ganhèt leis eleccions legislativas a l'oèst mai lei candidats de l'ancian regime s'impausèron dins l'èst e obtenguèron una pichona majoritat au Parlament. La meteissa situacion se debanèt en junh per l'eleccion presidenciala que veguèt la victòria de Leonid Koutchma (52%) que trionfèt dins l'èst.
La presidéncia Koutchma
La presidéncia de Leonid Koutchma (1994-2004) foguèt marcada per una liberalizacion limitada, un desvolopament de l'economia tardiu, divèrseis escandòls e un autoritarisme mai e mai important. D'efèct, durant son premier, adoptèt una politica liberala d'austeritat conjugada amb de privatizacions mai deguèt tenir còmpte deis interès de l'industria miniera (grèva de 1996). Pasmens, lo declin economic acomencèt d'èsser limitat per lo desvolopament de l'economia informala. Puei, en 1996, lo president obtenguèt lo vòte d'una lèi renfòrçant lo poder executiu. Elegit tornarmai en 1999 (56%), son segond mandat foguèt tocat per d'escandòls de corrupcion e de disparicions de jornalistas e per l'acomençament d'una represa economica a partir de 2000. Aquò l'afebliguèt e la fin de sa presidéncia prenguèt un aspèct autoritari.
La Revolucion Arange e sei decepcions
Enebit d'un tresen mandat per la constitucion, Leonid Kotchma poguèt pas se presentar a l'eleccion presidenciala de 2004. L'escrutinh opausèt Víktor Ianokòvych, un oligarca de l'èst, a Víktor Ioshchenko, un economista sostengut per l'oèst. En causa de fraudas, lei resultats dau segond torn foguèron fòrça contestats per lei partisans d'Iochtchenko qu'adoptèron la color arange coma simbòl. Après una lònga crisi, obtenguèron contentament e un tresen torn donèt la victòria a son candidat (56%). Pasmens, lei venceires de la Revolucion Arange se devesiguèron rapidament entre elei e mau capitèron de dispausar d'una majoritat parlamentària. En 2006, perdiguèron leis eleccions legislativas e Víktor Ianokòvych foguèt ansin nommat cap dau govèrn. Iochtchenko assaièt sensa succès de dissòuvre lo Parlament e Ianokòvych ganhèt l'eleccion presidenciala de 2010. Aqueu periòde veguèt la perseguida de la represa economica, sostenguda per la demanda chinesa, mai veguèt egalament l'agravament dei tensions interioras èst-oèst e de retards dins la modernizacion de l'economia e de l'administracion, fòrça corrompudas, dau país.
La crisi de 2014 e la guèrra civila dins l'èst
Dins lo corrent deis annadas 2010, Víktor Ianokòvych assaièt de mantenir un equilibri precari entre Russia e Union Europèa. Pasmens, en 2013, la conclusion pròcha d'un acòrd d'associacion amb l'UE entraïnèt de pressions importantas sus Kyiiv de part de Moscòu. En novembre de 2013, lo govèrn ucraïnian chausiguèt finalament d'abandonar son projècte d'acòrd amb Brussèlas au profiech d'un raprochament amb Russia. Populara a l'èst, aquela decision entraïnèt de manifestacions majoras a Kyiiv e dins l'oèst (veire EuroMaidan). Après quatre mes de crisi, lo Parlament votèt finalament la destitucion dau president lo 22 de febrier que s'enfugiguèt a l'èst. Puei, lo 27 de junh de 2014, lo novèu president Petrò Poroshenko signèt un acòrd comerciau amb l'UE.
Pasmens, aquò entraïnèt doas crisis grèvas en Crimèa e dins lei regions pus orientalas dau país. Premier, en Crimèa, Russia refusèt de perdre lo contraròtle d'una region estrategica e poblada en majoritat de populacions russas. Dau 26 de febrier au 28 de març, de soudats rus ocupèron aisidament la region e un referendum organizada per leis autoritats prorussas proclamèt l'independéncia de Crimèa que demandèt e obtenguèt son intrada au sen de la Federacion de Russia. Aquela annexion es pas reconeguda per la comunautat internacionala e Ucraïna revendica totjorn oficialament la peninsula.
L'autra crisi acomencèt d'un biais simultanèu a la fin de febrier de 2014 amb plusors manifestacions de sostèn au president Víktor Ianokòvych dins lei principalei vilas dau sud e de l'èst (Donetsk, Kramatorsk, Luhansk, Mariupol, Khàrkiv, Odessa... etc.). A partir d'abriu, prenguèron una forma insureccionala dins la region de Donbass e se formèt una armada separatista. Lei 7 e 11 d'abriu, lei regions de Donetsk e de Lougansk proclamèron son independéncia. L'armada ucraïniana intervenguèt dins aquelei regions a partir dau 2 de mai. Avancèt fins au mes de julhet e a l'arribada de « volontaris » rus mandats per Moscòu per sostenir leis insurgents. A partir d'aost, leis Ucraïnians deguèron a son torn recular fins a la signatura d'una alta-au-fuòc en setembre. Foguèt rapidament rompuda e de combats novèus s'acabèron per una tiera de desfachas ucraïnianas avans la signatura d'una segonda alta-au-fuòc, fòrça precària, lo 12 de febrier de 2015. En abriu de 2015, aquela guèrra aviá causat la mòrt d'aperaquí 6 100 personas e lo desplaçament de 500 000 refugiats. Plusors vilas de l'èst, especialament Donetsk, an subit de destruccions importantas e l'economia ucraïniana s'es afondrada. En mai d'aquò, Kiev dèu menar de reformas economicas importantas en cambi de prèsts de l'UE e dau FMI.
Cultura
Liames intèrnes
Bibliografia
Nòtas e referéncias
- ↑ https://web.archive.org/web/20151223140229/http://voyage.idealo.fr/pays/Ukraine-UA/.
- ↑ [https://dozor.kr.ua/post/1-lipnya-den-zasnuvannya-fortetsi-svyatoi-elisaveti-nevivchena-istoriya-neunikalnoi-fortetsi-2035.html 1 липня – день заснування фортеці святої Єлисавети: Невивчена історія неунікальної фортеці]
