Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/octobre

Acorchi [+]
WP:LS

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per octobre de 2024

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes d'octobre de 2024 :

1^èr d'octobre de 2024 veire/modificar La Catedrala de Sent Front, vista dau Pont daus Barris Periguers [peri'gœ: / peri'gʏ:] (nom corrent) o Peireguers [pejre'gœ: / pejre'gʏ:] (nom classicizant) (Périgueux en francés) es una vila occitana francesa de la region d’Aquitània, prefectura dau departament de Dordonha. Es la capitala istorica de Perigòrd. Lo gentilici es pergosin -a. La vila s’estend dins una bocla d’Eila environada de set costaus (Escornabuòu, la Boissiera o Curada, Beu Puei, l’Arsaut, las Cebradas...) L’etimologia de Periguers ven daus Petrocorii ("las quatre armadas"), pòble gallés que demorava aquí avant la conquista romana. A l’epòca galloromana, l’emplaçament de la vila actuala era ocupat per Vesona.	2 d'octobre de 2024 veire/modificar Lo pan es l’aliment de basa de fòrça societats. Es fabricat a partir de farina, de sal e d’aiga. Quand s’apond de levat o levadura, la pasta del pan es somesa a un conflament degut a la fermentacion. Lo pan es atal una mossa solida. La farina ven principalament de cerealas: blat e segal. S’i pòdon apondre, en quantitat moderada, d’autras farinas: òrdi, milh, castanha, notz… Las cerealas panificablas se caracterizan amb la preséncia de glutèn, amassament de proteïnas de proprietats elasticas, qu’empresonan las bullas de dioxid de carbòni produchas par la fermentacion que permet la levada de la pasta (pasta levada) e crean la mica.
3 d'octobre de 2024 veire/modificar La vida extraterrèstra es tota mèna de vida qu'es pas originària de la Tèrra. Es lo tèma d'estudi de l'astrobiologia, e la seuna existéncia encara es ipotetica. Existís cap de pròva de vida extraterrèstra que siá largament acceptada per la comunautat scientifica. Fòrça scientífics creson que s'existís la vida extraterrèstra, poiriá venir de biais independent de diferents punts de l'univèrs. Una teoria alternativa es la panspermia, que suggerís que la vida poirá aver aparegut en un sol punt e aprèp s'espandiguèt per las planetas abitablas. Aquelas doas ipotèsis s'exclusisson pas. L'estudi de la vida extratèrrestra se nomena astrobiologia, exobiologia o xenobiologia. Se supausa que las formas de vida extraterrèstra van de creaturas intelligentas fins a de formas de vida a l'escala bacteriana. S'es suggerit que qualques luòcs poirián aver tengut o contunhan d'aver de formas de vida, coma Mart, satellits naturals de Jupitèr o Saturne (per exemple, Euròpa, Encelada o Titan, e mai recentament Gliese 581c, l'unica planeta extrasolara coneguda que se tròba dins la zòna abitabla de la seuna estela, e que se prediguèt qu'a aiga liquida).	4 d'octobre de 2024 veire/modificar La sòja es una planta escalaira de la familha de las Fagaceae pròcha de la mongeta, subretot cultivada per sas granas oleaginosas que produson lo segond òli alimentari consomat dins lo monde, aprèp l'òli de palma. La pastèla eissida de las granas de sòja trissada es la principala matèria rica en proteïnas utilizada per l'alimentacion animala.
5 d'octobre de 2024 veire/modificar Clarmont-Ferrand (nommat tanben Clarmont - forma corta - o Clarmont d’Auvèrnhe - forma literària- ), z-es la capitala d’Auvèrnhe (Occitània); maitot z-es lo chapluòc dau departament francés dau Puèi de Doma.	6 d'octobre de 2024 veire/modificar Lo grasal (var. grasau) o lo Sant Grasal (var. Sant Grasau) es un objècte mitic de la legenda arturiana, objècte de la quista dels cavalièrs de la Taula redonda. A partir del sègle XIII, es assimilat al Sant Calici (la copa que recebèt lo sang del Crist) e pren lo nom de Sant Grasal. La natura del grasal e la tematica de la quista que li es associada faguèron naisser fòrça interpretacions simbolicas o esotericas, e a d’illustracions artisticas multiplas.
7 de junh de 2024 veire/modificar Colchicum es un genre de plantas erbacèas vivaças de la familha de las Liliaceae, o de las Colchicaceae segon la classificacion filogenetica. La lista de Kew ne repertòria una centana d’espècias. Lo nom Colchicum es derivat de Colchide, que la magiciana Medèa abitava. Lo mai grand nombre d’espècias s’encontra dins los Balcans e en Asia menora.	8 d'octobre de 2024 veire/modificar Africa es un continent que representa 6% de la superficia terrèstra e 20,3% dei tèrras continentalas amb una superficia de 30 415 873 km². Si situa au sud d'Euròpa e au sud-oèst d'Asia e es enviroutada per la Mar Mediterranèa au nòrd, la Mar Roja au nòrd-èst, l’Ocean Atlantic a l’oèst e l’Ocean Indian a l'èst. En 2013, sa populacion èra de 1,110 miliards d'abitants, ço que representava mai de 15% de la populacion mondiala. Es compausada de 54 estats internacionalament reconeguts.
9 d'octobre de 2024 veire/modificar La fisica es la sciéncia naturala qu’estudia lei proprietats fondamentalas de la matèria e de l’espaci temps. Son nom vèn d’un mòt grèc liat a l’explicacion e a la significacion dei causas de la natura. Vengut fòrça rar après la fin de l’Empèri Roman, lo mòt « fisica » venguèt tornarmai popular a partir dau sègle XVII per designar la sciéncia novèla pertocant lo movement dei còrs e dei proprietats dei materiaus. Aquela sciéncia se desvolopa gràcias a l’utilizacion d’un metòde scientific per desvolopar de modèls validats o non per la realizacion d’experiéncias. La fisica es donc un dei domenis scientifics modèrns pus vièlh de l’istòria umana. Au començament dau sègle XXI, èra devesida entre divèrsei teorias centralas (relativitat, mecanica quantica...) e disciplinas especializadas (fisica dei particulas, fisica atomica, optica...) Pasmens, per mescla ambé d’autrei disciplinas scientificas, la fisica a tanben donat naissança a de camps interdisciplinaris grands coma la quimia fisica o la biofisica. Gràcias a sei relacions ambé d’autrei disciplinas scientificas, la fisica a tanben un nombre grand d’aplicacions tecnologicas dins la vida quotidiana.	10 d'octobre de 2024 veire/modificar Lo gascon qu'ei ua varietat de l'occitan parlada au sud e a l'oèst de Garona, en Gasconha e Bearn. Ua varietat de gascon, l'aranés, qu'ei lenga cooficiau en Catalonha. L'aranés qu'ei oficiaument designat com ua varietat locau d'occitan. Lo gascon qu'ei ric d'ua grana istòria literària e politica. A despart d'autors màgers com Pèir de Garròs, qu'estó emplegat dens la vita juridica deus país gascons e de Bearn (dens aqueste cas, dinc a la Revolucion Francesa) mes tanben en dehòra: au País de Foish (gavidat peus vescomtes de Bearn) e dens las dependéncias deu Reiaume de Navarra: Hauta Navarra, Baisha Navarra e Sola.
11 d'octobre de 2024 veire/modificar Algarve es una region administrative situada al sud del Portugal continental. La vila de Faro n’es la capitala administrativa. S’agís d’una de las regions touristicas estivalas mai importantas del Portugal e de l’Euròpa, mercé a las plajas e son patrimòni istoric. Situada al tèrme sud oèst de l’Euròpa, bordada al sud e a l’oèst per l'ocean Atlantic, Algarve parteja sa frontièra a l’èst amb Andalosia que n’es separada pel flum Guadiana; au nòrd, avesina la ragion d’Alentejo. La region regropa setze municipalitats e compren lo districte de Faro. Amb sa superficia de 4 988,56 km², Algarve es la mai pichona de las regions creadas per la Comission de Coordinacion e del Desvolopament Ragional (CCDR) de Portugal.	12 d'octobre de 2024 veire/modificar Saturne es la seisena planeta dau Sistèma Solar en distància au Soleu situada entre Jupitèr e Uranus. Es la segonda per òrdre d’importància après Jupitèr. Aisadament visibla a uelh nus, foguèt probablament descubèrta durant la Preïstòria car èra ja coneguda durant l’Antiquitat. Son nom vèn dau dieu roman Saturne. Es un gigant gasós que fa partida dei planetas exterioras (tanben nomenadas jovianas per lor entretòc amb Jupiter). L’aspècte mai caracteristic de Saturne son seis anèus brilhants. Lo premier que leis observèt foguèt Galileo Galilei en 1610 mai la bassa inclinason deis anèus e la qualitat marrida de son telescòpi li faguèron pensar, au començament, que se tractava de grandei lunas. En 1659, Christiaan Huygens, amb de mejans d'observacion melhors, poguèt n’observar clarament. En 1859, James Clerk Maxwell demostrèt matematicament que leis anèus podián pas èsser un objècte unic mai que devián èsser l'agropacion de milions de particulas pichonas. Saturne a 62 satellits naturaus, entre lei quaus se remarca Titan, l’unic satellit dau Sistèma Solar amb una atmosfèra importanta.
13 d'octobre de 2024 veire/modificar Michelangelo Merisi da Caravaggio, dich Caravaggio, nascut a Milan lo 28 de setembre de 1571, mòrt a Porto Ercole lo 18 de julhet de 1610, foguèt un pintre italian. Actiu a Roma, Nàpols, Malta e en Sicília entre 1593 e 1610, es considerat coma lo premier grand representant de l’escòla barròca e un dei pintres pus celèbres dau Mond.	14 d'octobre de 2024 veire/modificar Ua trompeta barròca Ua trompeta barròca qu'ei un instrument de musica e mei precisament un aerofòn de la familha deus coires e enqüèra mei precisament ua trompeta naturau; aquò que vòu díser qu'ei ua trompeta desprovesida de cap piston. [...] Tecnicament lo musician qui joga sus ua trompeta naturau qu'ei limitat peu hèit qu'aqueth instrument be pòt pas sonque interpretar nòtas d'ua sola seria armonica.
15 d'octobre de 2024 veire/modificar La Guèrra de Cent Ans foguèt es un conflicte entre lei coronas de França e d’Anglatèrra de 1337 a 1453. Lei rasons d’aquela guèrra son situadas dins la rivalitat entre lei rèis dei dos país, especialament per lo contraròtle de fèus de França (Guiana, Flandra...). L’element entraïnador foguèt la succession dau rèi Carles IV de França mòrt en 1328. En 1337, lo rèi anglés Edoard III contestèt la legitimat dau rèi Felip VI e se proclamèt rèi de França. Inicialament, leis anglés capitèron de conquistar una partida de França après la captura dau rèi Joan II en 1356 a Peitieus. La situacion francesa se melhorèt pendent lo rèi de Carles V que poguèt reprene la màger part de son reiaume en 1380. Après una trèva, lo conflicte acomencèt tornarmai en 1415 enterin que França èra a faciar una guèrra civila entre son aristocràcia. Venceires, leis anglés aprofichèron la foliá dau rèi Carles VI per faire dau rèi Enric V l'eiretier dau tròne francés. Pasmens, en 1429, acomencèt lo redreiçament francés impulsat per Joana d'Arc. Ansin, a partir de 1430, lei francés capitèron de replegar pauc a pauc Anglatèrra fins a conquistar totei lei territòris anglés sus lo continent levat Calais. Aquela guèrra aguèt de consequéncias importantas, magerament au nivèu politic car permetèt una extension fòrça importanta dau domeni reaiu francés e entraïnèt la formacion dau poderós ducat de Borgonha que será la fònt d’unei guèrras a la fin dau sègle XV.	16 d'octobre de 2024 veire/modificar George Washington (22 de febrièr de 1732 — 14 de decembre de 1799), foguèt lo primièr president dels Estats Units (1789 – 1797) e comandant en cap de l’armada continentala de las fòrças revolucionàrias pendant la Guèrra d’Independéncia dels Estats Units (1775–1783). Washington comencèt de ganhar de trofèus, en armant de tropas de Virgínia (Estats Units) per apiejar l’Empèri Britanic pendent la Guèrra francesa e indiana (1754–1763), un conflicte qu’el a l’amagat ajudèt a provocar. Après aver menat a la victòria nòrd-americana dins la Guèrra de Revolucion, renoncièt a las sieunas cargas militaras e tornèt a la vida de plantaire, çò que li portèt encara mai de renom. En 1787, presidiguèt la Convencion de Filadèlfia qu’esbossèt la Constitucion dels Estats Units d’America e en 1789, foguèt elegit de manièra unanima coma primièr president dels Estats Units. Sos dos periòdes d’administracion establiguèron fòrça politicas e tradicions qu’existisson fins a uèi. Abans la fin del periòde de govèrn, Washington se retirèt dins la vida civila, en establir aital un important precedent de cambiament de govèrn pacific que serviguèt d’exemple non solament als Estats Units mas tanben dins d’autras futuras republicas.
17 d'octobre de 2024 veire/modificar La quinina es un alcaloïde natural qu’es antipiretic, analgesic e, subretot, antipaludic. Extracha d’un arbrilhon originari d’America del Sud foguèt utilizada per la prevencion del paludisme (ou « malària ») abans d’èsser remplaçada per de derivats, quinacrina, cloroquina, e primaquina.	18 d'octobre de 2024 veire/modificar Loís Alibèrt (1884-1959) (Louis Alibert en francés) foguèt un lingüista occitan, autor especialament d’una gramatica, e accessòriament d’un diccionari, que fondan la nòrma classica de l’occitan. Nasquèt a Bram, en Lauragués, lo 12 d'octobre de 1884, dins una familha de païsans ont se parlava occitan. Felibre manteneire (de l’Escòla mondina, puèi de l’Escòla occitana), foguèt cap redactor de La Tèrro d’Oc. Comencèt de s’interessar a la normalizacion linguistica de l’occitan après la Primièra Guèrra Mondiala. Dins Le lengodoucian literari, fa servir una grafia sucursalista e l’article local le.
19 d'octobre de 2024 veire/modificar Fotografia d’Itàlia presa d’un satellit La Republica Italiana o simplament Itàlia (Italia en italian) es un Estat de l’Euròpa mediterranèa, qu’es format principalament d’una peninsula alongada e de doas grandas illas dins la mar Mediterranèa: Sicília e Sardenha. Lo nòrd es bordat pels Alps, frontièra montanhòla amb França, Soïssa, Àustria e Eslovènia. Los Estats independents de Sant Marin e la Ciutat del Vatican son enclavats dins lo territòri italian. La capitala es Roma. Lo gentilici es italian -a.	20 d'octobre de 2024 veire/modificar Acamp de fondacion dau Felibritge en 1854 Lo Felibritge es un movement dedicat a la lenga e la cultura occitanas, amb de connexions fins dins lei País Catalans. Son accion se situa especialament dins lo domeni literari. Sa vocacion es de favorizar e d'organizar la sauvagarda e la promocion de la lenga occitana e de tot çò que constituís la cultura especifica dei país de lenga d'òc. Lo Felibritge se fondèt lo 21 de mai de 1854, jorn de Santa Estela, au castèu de Fòntsegunha, proprietat de Giera a Castèunòu de Gadanha (Provença). Sei sèt fondadors (lei primadiers), segon la version oficiala, son Frederic Mistral, Teodòr Aubanèu, Josèp Romanilha, Joan Brunet, Ansèume Matieu, Pau Giera e Anfós Tavan.
21 d'octobre de 2024 veire/modificar Doceta salvatja La doceta o pomacha es una planta pichona de la familha de Valerianaceae. Es una planta annala de 15 a 30 cm de naut que creis a l’estat salvatge dins tota la zona temperada. S’utiliza dins l'alimentacion coma ensalada e es pus nutritiva que la lachuga. Conten mai de provitamina A e de vitaminas B e C.	22 d'octobre de 2024 veire/modificar Arsèni Vermenosa Arsèni Vermenosa (Vielha d'Eitrac, Auvèrnhe, 1850-1910) z-es un daus poètas occitans mai famós dau país d’Auvèrnhe. Fuguèt un membre eminent e animaire dau Felibritge d’Auvèrnhe. Visquèt quauques annadas a ras de Toledo (Espanha) amb sa familha, d’ont, tre 1879, mandèt de collaboracions a l’Avenir du Cantal. S’installèt mai tard a Orlhac e s’avodèt intensament a chantar son país e sas gents, dins l’esperit dau Felibritge.
23 d'octobre de 2024 veire/modificar Neptun vist per Voyager 2 Neptun es l’ochena planeta del Sistèma Solar en proximitat al Solelh. Es la quatrena en diamètre mas la tresena en massa pr’amor qu’es pus densa qu’Uranus. Es una giganta gasosa e fa partida de las planetas exterioras. Son orbita foguèt predicha, de manièra independenta, per John Couch Adams (1845) e per Urbain Le Verrier (1846) a partir de las anomalias de l’orbita d’Uranus respècte a las leis de Kepler e de la lei de la gravitacion universala de Newton. Foguèt descubèrt per Johann Gottfried Galle, lo 23 de setembre de 1846 a 1° d’interval de la posicion predicha per Adams e Le Verrier. Mai tard, s’avertiguèt que Galilèu l’aviá ja observat en 1612, mas l’aviá pres per una estela.	24 d'octobre de 2024 veire/modificar Illustracion de Jasmin: barber, poet, philanthropist (Jansemin perruquièr, poèta e filantròp) Jansemin (Agen, lo 6 de març de 1798- Agen, lo 4 d'octobre de 1864), vasut Jacme Boèr (en francés, respectivament ortografiats Jasmin e Jacques Boé), ei un deus escrivans màgers de la literatura occitana. En bèth precedir Mistral e la renavida felibrenca, obtiengot, per las letras d’òc, ua reconeishença enlugarnanta dens lo mitan de la societat francofòna deu sègle XIX e tanben dens lo mòn anglosaxon. De las soas escadudas cau destacar qu’estot celebrat e emparat per Charles Nodier, laudat per Sainte-Beuve, arrecebut per l’emperaire a las Teulerias, escotat dens los salons parisians per ua hauta societa qui, per un temps, adoptèt dens los sons còdes de respectabilitat intellectuau la comprension de l’occitan, èra amic e hrair maçon de Franz Liszt, estot traduit e laudat en anglés per l’escrivan american Wadsworth Longfellow, inspirèt George Sand dab la soa Françoneta e, fin finala, ei brembat per ua carrèra parisenca e ua estacion deu Metropolitan (l’estacion Jasmin). La soas òbras eston amassadas devath lo títou Las Papilhòtas.
25 d'octobre de 2024 veire/modificar L’èuro es la moneda comuna dels 28 estats de l’Union Europèa (UE) — e la moneda unica de 19 estats membres pel moment — que succedís a l’ECU (European Currency Unit, unitat de compte europèa) que n’èra la moneda comuna. Es la moneda comuna de facto de certans estats e territòris, coma Kosovo. Es enfin ara la moneda comuna de totes los païses occitans. L’èuro es administrat per la Banca Centrala Europèa que ne contraròtla l’emission.	26 d'octobre de 2024 veire/modificar L’apartheid foguèt una politica de segregacion raciala qu’es estada en vigor entre 1948 e 1990 en Sud-Africa e Namibia (alara jos tutèla sud-africana). Aqueste mot foguèt prononciat per lo primièr còp dins un discors de Jan Smuts, primièr Ministre d’Africa del Sud. Lo tèrme significa «separacion» en afrikaans e neerlandés mas es estat adoptat per gaireben totas las lengas per exprimir una situacion de discriminacion raciala. La segregacion raciala comencèt durant lo colonialisme, mas l’oficializacion de l’apartheid comencèt après las eleccions generalas de 1948. La nòva legislacion classificava los abitants en grops racials (blancs, negres, coloured e indians) e las zònas residencialas foguèron segregadas per de transferiments forçats de populacion. Los abitants negres foguèron despossedits de la ciutadanetat e transferits dins un dels 10 territòris tribals autonòms diches bantostans, que quatre venguèron d’estats "independents". Lo govèrn segreguèt l’educacion, la santat e d’autres servicis publics, e reservèt per los blancs los de melhora qualitat e pels negres los piègers. L’apartheid encontrèt una resisténcia intèrna considerabla. Lo govèrn respondiguèt a las protèstas e rebellions en illegalizant l’oposicion, e per una fòrta repression e en empresonant los líders anti-apartheid mai significatius, coma Nelson Mandela. Las reformas promogudas dins los ans 1980 capitèron pas d’estofar l’oposicion, e en 1990 lo president Frederik Willem de Klerk comencèt las negociacions per metre fin al sistèma. En 1994 i aguèt d'eleccions multiracialas per sufragi universal que ganhèt lo Congrès Nacional African de Nelson Mandela.
27 d'octobre de 2024 veire/modificar Vanuatu es una republica insulara de l’Ocean Pacific Sud. Es constituit d’un archipèu situat aperaquí a 1750 km a l’èst d’Austràlia, al nòrd-èst de la Nòva Caledònia, a l’oèst de las Illas Fiji e al sud de las Illas Salamon. Descubèrt en 1606 per Pedro Fernández de Quirós que l’apelèt Australia del Espíritu Santo, l’archipèu èra poblat per de populacions melanesianas. Foguèt colonizat a partir de la segonda mitat dau sègle XIX per de colons francés e britanics e leis illas venguèron un condomini francobritanic ambé lo nom de Nòvas Ebridas. A partir de la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, apareguèron de movements independentistas. L’archipèu venguèt independent en 1980.	28 d'octobre de 2024 veire/modificar Segonda vila d’Occitània, traversada per Garona e lo Canal de las Doas Mars, Tolosa es la prefectura de la Nauta Garona e de la region administrativa francesa d’Occitània. Son escais es la Vila Ròsa a causa de la color del principal material de construccion tradicional local: la brica de tèrra cuècha. Dins lo passat se disiá tanben la Ciutat Mondina, per referéncia a la dinastia dels comtes de la vila que se son sovent sonats Raimon.
29 d'octobre de 2024 veire/modificar Pena de mòrt dins lo monde: Suprimida per totes los crimes. Suprimida per los crimes non comits en circonstàncias excepcionals (coma los comits en temps de guèrra). Contemplada coma una sancion penala, suprimida dens la practica. Contemplada coma una sancion penala, aplicacion efectiva. La pena de mòrt o pena capitala es l’execucion d’un presonièr coma consequéncia d’un crime o delicte. Etimologicament, la pena capitala es lo castig impausat a un crime tant grèu que merita la decapitacion.	30 d'octobre de 2024 veire/modificar Maomet (vèrs 570, La Mèca - 8 de junh de 632, Medina), foguèt un cap religiós, politic e militar arab que venguèt lo profèta major e la fondator de l’Islam. Lei musulmans lo consideran coma lo darrier profèta dei religions monoteïstas abraamicas. Après sa mòrt, l’ensems de sei revelacions foguèt gropat per formar l’Alcoran que venguèt lo libre sacrat de l’Islam.
31 d'octobre de 2024 veire/modificar Aurès (del tamazight Awras significant « massís », atal Adrar n’Awras es literalament lo « mont del massís », es a dire lo massís montanhós) es un vast territòri montanhós istoric e etnolinguïstic a l’èst d’Argeria, onte vivon majoritàriament los shauis, grop berberofòn. Aquela region èra coneguda dempuèi l’Antiquitat jol nom d’Aurasius mons, toponim berbèr significant « lo mont feram ». Aurès èra partida del territòri de l’anciana Numidia. Cal apondre que quand Ibn Caldon, istorian del sègle XIV, parlava d’Aurès, indicava une zona geografica mai larga qu’aquela d’uèi.