Ongria
| Ongria | |
| Magyarország (ongrés) | |
  | |
 | |
| Administracion | |
|---|---|
| Capitala | Budapèst 47° 30′ N, 19° 15′ E |
| Forma de l'Estat | Republica parlamentària |
| President Primièr ministre | Tamás Sulyok Viktor Orbán |
| Geografia | |
| Vila principala | Budapèst |
| Superfícia | Classat 108en |
| • Totala | 93 030 km² |
| • Aiga (%) | 0,74 % |
| Punt culminant | Kékes (fr)   |
| Demografia | |
| Populacion | Classat 78en |
| • Totala | 9 603 634 ab. (2022) |
| • Densitat | 103 ab./km² |
| Gentilici | ongrés, ongresa |
| Istòria | |
| Independéncia | d'Àustria-Ongria |
| 31 d'octobre de 1918 | |
| Economia | |
| Moneda | Forint (HUF) |
| IDH | 0, 846 46en (2021) |
| Autras informacions | |
| Indicatiu telefonic | +36 |
| Fus orari | +1 |
| Domeni internet | .hu |
Ongria (en ongrés Magyarország /ˈmɒɟɒɾoɾsaːg/ ) es un país d'Euròpa Centrala, constituït coma republica constitucionala unitària. Es enrodat per Àustria, Eslovaquia, Ucraïna, Romania, Serbia, Croàcia e Eslovènia.
Sa capitala es Budapèst.
Lo gentilici es ongrés -esa e de còps magiar -a.[Nòta 1]
Istòria[modificar | Modificar lo còdi]
Antiquitat e installacion deis Ongrés en Panònia[modificar | Modificar lo còdi]
Extension pus occidentala de l'estèpa eurasiatica, lo territòri ongrés, dich Panònia durant l'Antiquitat, èra fòrça propici a l'installacion de pòbles nomadas. Ansin, vèrs 350 av. JC, lo bacin de Panònia èra poblat per d'Illirians, de Tracians, d'Escites e de Cèltas. A partir de la fin dau sègle I av. JC, la region acomencèt d'interessar lei Romans que conquistèron la riba occidentala de Danubi. I fondèron de fortificacions frontalieras (Budapèst èra a l'origina un fòrt roman) per protegir son territòri. I demorèron fins a l'afondrament de l'Empèri d'Occident.
Lei Gepides s'i installèron en 409 avans d'èsser remplaçats per lei Huns dins lo corrent dau sègle V. Foguèron a son torn remplaçats per de pòbles germanics puei per leis Avars d'origina turco-mongòla. Vencuts per lei Carolingians au començament dau sègle IX, leis Avars foguèron pauc a pauc absorbits per lei pòbles vesins. A la fin dau sègle, la region èra alora lo territòri de populacions eslavas sedentarizadas vivent dins l'esfèra de la Granda Moràvia.
Pasmens, una onda novèla de nomadas arribèt en Euròpa e, en 895, leis Ongrés, un pòble fino-ogrian probablament originari de Siberia Occidentala, acomencèron de s'installar en Panònia sota la direccion d'Arpad. Utilizèron la region coma basa per organizar d'incursions còntra leis estats europèus sedentarizats entraïnant la disparicion de la Granda Moràvia. Afeblidas, lei victimas d'aqueleis expedicions aguèron de dificultats per opausar un front militar comun fins au rèine de l'emperaire Oton Ièr. En 955, Oton Ièr capitèt d'infligir una desfacha importanta ais Ongrés a la batalha de Lechfeld que li permetèt d'arrestar definitivament leis incursions magiaras. Aquò entraïnèt tanben l'acomençament de la sedentarizacion deis Ongrés e la formacion dau Reiaume d'Ongria.
Lo Reiaume d'Ongria[modificar | Modificar lo còdi]
L'evangelizacion e la formacion dau Reiaume[modificar | Modificar lo còdi]
Vèrs la fin dau sègle X, un fiu d'Arpad dich Geza (972-997) concluguèt la patz amb lo Sant Empèri Roman Germanic e sostenguèt l'evangelizacion de son pòble. Son fiu Estève contunièt activament aquela politica. En 1001, foguèt reconegut rèi per l'emperaire e per la Glèisa e organizèt leis institucions dau Reiaume. I formèt un Senat gropant de magnats e leis arquevesques d'Esztergom e de Kalocsa e devesiguèt lo territòri en comtats. Ansin, quauquei sègles après sa creacion per de guerriers nomadas de l'estèpa, Ongria se transformèt rapidament per venir lo barri principau de l'Euròpa Catolica còntra leis incursions deis autrei nomadas pagans venguts de l'estèpa coma lei Petchenegues e lei Cumans.
En parallèl, leis Ongrés estendèron lo Reiaume vèrs lo sud amb la conquista dau nòrd de Croàcia per Ladislau Ièr en 1091 e dau rèsta de la region per Kalman en 1102. Una union personala foguèt alora creada permetent au rèi ongrés de dirigir Ongria e Croàcia (que gardèt una autonòmia larga dins la gestion de seis afaires intèrnes). Aqueu regime demorèt en plaça fins a 1918. Aquelei conquistas entraïnèron l'annexion de plusors regions pobladas d'Eslaus ò de Germans e lo Reiaume gropèt tre son origina divèrseis etnias fòrça variadas. Aquela tendància foguèt de mai renfòrçada per l'emigracion d'Alemands e d'Italians que s'installèron dins lei vilas pus importantas.
De l'invasion mongòla a Mathias Corvin[modificar | Modificar lo còdi]
En 1241, lei Mongòls passèron lei Carpates en direccion d'Ongria e de Polonha. Una campanha rapida li permetèt d'anientar la màger part dei fòrças polonesas e ongresas e de pilhar la mitat dau Reiaume. Bela IV (1235-1270) deguèt s'enfugir vèrs lo sud e esperar la retirada deis envaïsseires a la fin de l'annada. Per tornar bastir lo país, lo rèi deguèt alora donar de privilègis importants a la noblesa que son influéncia anava aumentar fins a tenir un ròtle decisiu après la fin de la dinastia d'Arpad en 1301.
Ansin, après un periòde de trèbols de 1301 a 1308, l'aristocracia se ralièt a Carles Robèrt d'Anjau que foguèt proclamat rèi d'Ongria. Fòrça competent, lo rèi novèu capitèt de restaurar l'autoritat reiala en fàcia dei magnats e formèt d'alianças solidas amb Polonha e Boèmia. Son fiu Loís Ièr lo Grand (1342-1382) capitèt de protegir Dalmàcia còntra leis ambicions de Venècia. Venguèt tanben rèi de Polonha de 1370-1382 gràcias a una union personala. Sa filha ainada Maria li succediguèt e se maridèt amb Sigismond de Luxemborg en 1385. Pasmens, Sigismond mau capitèt d'impausar son autoritat a la noblesa e de se defendre còntra leis ambicions de Venècia. De mai, en 1396, organizèt amb de chivaliers francés una crosada còntra leis Otomans que s'acabèt per la desfacha saunosa de Nicopòlis. La situacion acomencèt de se melhorar a partir de 1404 e Sigismond venguèt emperaire en 1411 e rèi de Boèmia en 1419. Pasmens, son successor Albèrt de Habsborg moriguèt après solament doas annadas de rèine laissant coma eiretier un enfant fòrça jove.
En 1440, l'aristocracia chausiguèt donc lo rèi polonés Ladislau III coma sobeiran. Amb l'ajuda de János Hunyadi, organizèt una crosada novèla que foguèt desfacha per leis Otomans a la batalha de Varna en 1444. Ladislau III i foguèt tuat e János Hunyadi venguèt lo regent d'Ongria durant la minoritat de Ladislau V. Contunièt la lucha còntra lei Turcs que ganhèron la segonda batalha de Kosòva en 1444 mai perdiguèron en 1456 lo sètge de Belgrad. Après sa mòrt, sei fius foguèron executats ò estremats per Ladislau V en 1457. Pasmens, lo rèi moriguèt tanben dins lo corrent de l'annada.
De Mathias Corvin au desastre de Mohács[modificar | Modificar lo còdi]
En 1458, Mathias Hunyadi (1458-1490), fiu de János, foguèt elegit rèi per l'aristocracia ongresa. Sobeiran energic, son rèine es generalament considerat coma l'apogèu dau Reiaume. D'efèct, en 1464, capitèt de blocar l'avançada deis Otomans dins lei Balcans. Puei, intervenguèt dins leis afaires d'Euròpa Centrala amb l'organizacion d'una crosada còntra leis Ussitas, una guèrra victoriosa còntra Boèmia que li permetèt de conquistar Moràvia, Silèsia e Lusàcia e la presa de Viena en 1485. Pereu, favorizèt la difusion de la cultura italiana e fondèt una universitat en Buda. Pasmens, per finançar sei guèrras, foguèt obligat d'aumentar la fiscalitat e seis operacions de conquista dins lei Balcans entraïnèron la disparicion deis estats tampons que representavan aperavans una proteccion entre Ongria e l'Empèri Otoman.
A sa mòrt sensa eiretier legitim, lei nobles elegiguèron Vladislau II (1490-1516) coma rèi. Sobeiran feble, laissèt l'aristocracia estendre son influéncia e sei privilègis, especialament au detriment dei païsans que se revoutèron sensa succès en 1514. Son fiu Loís II (1516-1526) li succediguèt mai l'aurtoritat reiala demorèt febla. Dins leis annadas 1520, lo Reiaume afeblit deguèt alora faciar tornarmai la menaça otomana. Lo 29 d'aost de 1526, leis Ongrés foguèron durament batuts a Mohács onte Loís II moriguèt entraïnant l'afondrament e la division dau Reiaume.
Lo periòde de division[modificar | Modificar lo còdi]
L'afondrament e la division dau Reiaume[modificar | Modificar lo còdi]
Après la batalha de Mohács, doas Dietas rivalas, respectivament reünidas a Székesfehérvr e a Pozsony, elegiguèron rèi Joan Szapolyai e Ferrand Ièr de Habsborg. Lo premier foguèt sostengut per lo sultan Soliman e venguèt lo vassau de facto de l'Empèri Otoman. Lo segond, senhor d'Àustria, menèt divèrsei campanhas còntra lei fidèus de Szapolyai e lei Turcs. En 1541, assetjèt Buda, çò qu'entraïnèt una repòsta fòrta de Soliman qu'ocupèt la vila e i installèt un governador otoman. En 1556, Szapolyai, totjorn sostengut per Soliman, foguèt proclamat prince de Transilvània. Après la signatura d'una trèva generala en 1562, Ongria èra devesida entre una Ongria "Reiala" tenguda per leis Austrians, una Ongria Turca integrada au sen dau territòri otoman e lo principat de Transilvània, vassau fòrça autonòm dei Turcs. Aquela situacion anava demorar en plaça fins a la fin dau sègle XVII.
Pasmens, leis operacions militaras contunièron. Ansin, lo successor de Ferrand Ièr de Habsborg, Maximilian II (1564-1576) rompèt la trèva tre lo començament de son rèine. Marcada per la mòrt de Soliman en 1566, aquela guèrra s'acabèt en 1568 per la signatura d'un tractat de patz que definiguèt lo traçat de la frontiera entre Àustria e l'Empèri Otoman. De fortificacions importantas i foguèron bastidas. Puei, de 1591 a 1606, un conflicte novèu (Guèrra de Quinze Ans) se debanèt sensa resultat. Dins aquò, entraïnèt de destruccions importantas sus lo territòri ongrés.
Leis estats ongrés ai sègles XVI e XVII[modificar | Modificar lo còdi]
L'Ongria Reiala[modificar | Modificar lo còdi]
Lei Habsborg capitèron de gardar la region pus poblada e pus rica dau Reiaume d'Ongria. Respectèron oficialament leis institucions localas e s'apielèron sus un ret de nobles favorables per assegurar son autoritat. En particular, lei Habsborg financèron la màger part (90%) dei despensas militaras necessàrias au mantenement dei fortificacions e dei garnisons frontalieras. La Reforma i aguèt un succès important mai, au contrari deis autrei regions ongresas, la Còntra-Reforma poguèt i intervenir (a partir de 1608). La màger part de l'aristocracia revenguèt alora catolica.
Dins lo corrent de la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648), de tendàncias bellicistas apareguèron au sen de la societat ongresa desirosa d'un conflicte novèu amb leis Otomans. Pasmens, la guèrra acomencèt pas avans leis annadas 1660 e, en despiech de la victòria austriana de Sant Gothard, la patz signada en 1666 restaurèt lo statu quo ante. Aquò entraïnèt l'organizacion d'un complòt còntra lei Habsborg de part de la noblesa ongresa en 1667. L'operacion mau capitèt e lo regime austrian en Ongria venguèt alora pus autoritari. En 1678, una segonda insureccion foguèt organizada per Imre Thököly que se ralièt ais Otomans. Aquò entraïnèt una novèla guèrra majora entre Otomans e Austrians. En 1683, Viena èra assetjada mai l'intervencion de Polonha-Lituània obliguèt lei Turcs d'abandonar la capitala austriana amb de pèrdas importantas. Lo conflicte se generalizèt e leis Austrians conquistèron Buda (1686) e Belgrad (1688). Pasmens, en 1689, una còntra-ofensiva otomana permetèt ai Turcs de reconquistar la màger dei territòris perduts au sud de Danubi. Lei combats contunièron alora fins a 1697 e la batalha de Zenta que veguèt la victòria finala d'Àustria e de seis aliats. En 1699, leis Otomans abandonèron la màger part de l'Ongria Turca ais Austrians au tractat de Karlowitz.
Dins aquò, aquela victòria permetèt pas d'amaisar lei relacions entre Ongrés e Austrians. Tre 1703, Ferenc Rákóczi II prenguèt la direccion d'una insureccion iniciada per lei païsans. Conquistèt la màger part dau territòri ongrés. Gràcias a aqueu succès, proclamèt la fin dau poder dei Habsborg sus Ongria. Pasmens, foguèt vencut en 1708. En 1711, la patz de Szatmár permetèt d'arrestar lei combats.
L'Ongria Turca[modificar | Modificar lo còdi]
L'Ongria Turca èra considerada coma un territòri militar e demorèt lòngtemps la premiera defensa de l'Empèri Otoman còntra Àustria. L'objectiu principau de l'administracion turca èra donc d'i obtenir lo maximom de revenguts sensa entraïnar d'insureccions. Ansin, lo governador podiá acceptar divèrsei relambis regardant lo pagament deis impòsts, i aguèt pas de campanhas d'islamizacion fòrçada e una partida importanta dei senhors ongrés demorèron en plaça. Pasmens, lo desplaçament regular de tropas dins la region entraïnava de destruccions e de pilhatges importants e la populacion demeniguèt, especialament dins lo sud.
Lo principat de Transilvània[modificar | Modificar lo còdi]
País etnicament variat amb la preséncia de pòbles germanics, eslaus ò ongrés, Transilvània èra vassala e tributària dau sultan mai gardèt una autonòmia fòrça larga a condicion de respectar leis interès turcs. En 1568, la libertat religiosa i foguèt proclamada per defugir de combats entre calvinistas, luterians, unitarians e ortodòxs. En 1570, lei relacions diplomaticas foguèron normalizadas amb Àustria. Dins lo corrent de la Guèrra de Quinze Ans, Transilvània assaièt de s'aliar amb leis Austrians mai foguèt vencuda en 1596 per leis Otomans. En 1598, foguèt ocupada per leis Austrians fins a una insureccion generala victoriosa en 1604 de la populacion lassada dei pilhatges. En 1606, István Bosckai, cap de la revòuta, foguèt elegit prince e obtenguèt la reconeissença de l'independéncia de Transilvània per Viena. Sa mòrt tre 1607 entraïnèt un periòde novèu de caòs de sièis annadas.
En 1613, sota la pression otomana, Gábor Bethlen (1613-1629) foguèt elegit prince. Instaurèt un govèrn energic que capitèt de redreiçar l'economia dau principat. Son successor Györgi Rákóczi Ièr (1630-1648) gardèt una atitud prudenta e refusèt de s'engatjar d'un biais important dins la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648). En revènge, son fiu Györgi Rákóczi II (1648-1660) sostenguèt l'ataca suedesa còntra Polonha-Lituània. Pasmens, sei fòrças foguèron desfachas e, en 1658, leis Otomans intrèron tornarmai en Transilvània per impausar lo prince Mihály Apafi (1661-1690) sus lo tròne.
La Reforma Protestanta[modificar | Modificar lo còdi]
A l'acomençaça dau sègle XVI, la Reforma conoguèt un succès important sus lo territòri ongrés e s'i difusèt rapidament. D'efèct, tre leis annadas 1520, lo luterianisme se desvolopèt au sen dei vilas e dei regions, especialament Transilvània, pobladas per de comunautats alemandas. Puei, dins lo corrent deis annadas 1540, arribèt lo calvinisme que foguèt largament adoptat dins totei lei classas socialas de la societat ongresa. Plusors factors favorizèron la difusion dau protestantisme. Premier, l'invasion otomana après la batalha de Mohács (1526) causèt de pèrdas importantas au sen dau clergat de la Glèisa Catolica que foguèron mau remplaçadas. Puei, l'oposicion d'una partida de l'aristocracia ongresa a l'Ostau dei Habsborg favorizèt la conversion de nobles que foguèron imitats per sei subjèctes. Enfin, au contrari deis autoritats catolicas, lo poder turc musulman èra pas regardat per lei conflictes religiós intèrnes au cristianisme. Ansin, prenguèt ges de mesura per empachar ò limitar lei progrès protestants dins lei territòris sota son contraròtle ò son influéncia.
Dins lei regions plaçadas sota la dominacion austriana, la situacion cambièt dins lo corrent dei premiereis annadas dau sègle XVII e lo catolicisme foguèt pauc a pauc restaurat. D'efèct, lei jesuistas, especialament Péter Pázmány, nomat primat d'Ongria en 1616, i sostenguèron activament la Còntra-Reforma. Pauc a pauc, la màger part dei nobles ongrés abandonèron lo protestantisme que sa preséncia demeniguèt tanben lentament au sen de la populacion de l'Ongria Reiala.
De la patz de Szatmár a l'independéncia[modificar | Modificar lo còdi]
L'integracion d'Ongria au sen deis estats Habsborg[modificar | Modificar lo còdi]
En 1718, lo tractat de Passarowitz entraïnèt l'annexion per Àustria dei darrierei regions ongresas encara tengudas per lei Turcs. Puei, en 1739, s'acabèt una guèrra novèla que son reglament permetèt de fixar lo traçat de la frontiera meridionala d'Ongria fins a 1918. Après d'annadas de guèrra, aquela estabilizacion permetèt tornarmai un desvolopament important dau país que son poblament venguèt una question importanta per Viena. Ansin, leis Austrians adoptèron una politica religiosa complasenta e mantenguèron la libertat religiosa. Conjugat amb lei migracions de populacions, aquò foguèt a l'origina de la diversitat etnica importanta que s'observa a l'ora d'ara en Euròpa Centrala.
D'autra part, en fòra dau repoblament de la region e de son desvolopament economic, se reglèt la situacion politica. D'efèct, en 1711, la patz de Szatmár reconoguèt la senhoriá de l'emperaire Carles VI qu'acceptèt en cambi de dirigir lo país segon lei lèis ongresas. Lo poder austrian respectèt donc lei poders de la Dieta Ongresa ò lei privilègis judiciaris e fiscaus de l'aristocracia. Aquò li permetèt d'obtenir lo sostèn de la Dieta en 1722 per ratificar la Pragmatica Sancion permetent a sa filha Maria Teresa de li succedir. En 1741, leis Ongrés la sostenguèron ansin activament còntra Prússia amb la mobilizacion de 60 000 òmes.
Sota lo rèine de sei successors, aquelei relacions bònas entre la Dieta e lo sobeiran austrian se desgradèron. Dins aquò, Ongria contunièt de sostenir l'Ostau dei Habsborg e de participar ai guèrras de la monarquia austriana. En particular, aguèt un ròtle important dins lo corrent dei guèrras revolucionàrias e napoleonencas que causèron de pèrdas importantas au sen de l'armada austriana.
La renaissença de la cultura ongresa[modificar | Modificar lo còdi]
Dins lo corrent dau sègle XVIII e dau començament dau sègle XIX, la cultura ongresa conoguèt un periòde de renaissença qu'anava venir la basa dau nacionalisme ongrés. Aquò acomencèt dins lo domeni de la literatura amb l'òbra de Ferenc Kazinczy (1759-1831) que reformèt la lenga per l'adaptar au mond modèrne. Puei, li succediguèt una generacion d'escrivans e de poetas coma Mihály Vörösmarty (1800-1855) que fasián partida dau movement romantic europèu. Fondèron lei premierei basas d'un movement nacionalista que se desvolopèt rapidament. D'efèct, plusors personalitats prepausèron ò realizèron de plans de desvolopament economic d'Ongria. Per exemple, foguèt lo cas dau còmte liberau István Széchenyi (1791-1860) que fondèt l'Acadèmia dei Sciéncias Ongresa, encoratjèt lo transpòrt maritim lòng de Danubi e bastiguèt d'infrastructuras permetent de melhorar lei comunicacions. Enfin, la conjugason entre la renaissença de la cultura e la creissença economica favorizèt l'emergéncia d'un nacionalisme pus vigorós que foguèt a l'origina de la Revolucion de 1848-1849.
La Revolucion de 1848-1849[modificar | Modificar lo còdi]
La Revolucion Ongresa de 1848-1849 foguèt la premiera temptativa de restaurar l'independéncia dau país dempuei lo començament dau sègle XIX. S'acabèt per una revirada mai permetèt per la seguida la negociacion dau compromés de 1867. Acomencèt dins lo corrent de març de 1848 après l'insureccion de Viena. Leis abitants de Pèst demandèron alora lo vòte de reformas radicalas de la societat ongresa. Lo nacionalista Lajos Kossuth capitèt de convéncre la Dieta d'acceptar totei lei revendicacions dei manifestents (creacion d'un regime parlamentari, adopcion dau sufragi universau, abolicion dau servatge... etc). En dificultat sus lo sieu territòri, Àustria acceptèt e laissèt un govèrn ongrés s'installar a Pèst.
Pasmens, la formacion d'aqueu govèrn unicament ongrés foguèt mau acuelhit per lei diferentei minoritats etnicas de la region. Aquelei crenhenças foguèron rapidament agravadas per l'intransigéncia de Kossuth regardant Croàcia. D'efèct, lo país èra autonòm e dirigit per un governador nomat per l'emperaire mai fasiá partida d'Ongria dempuei l'Edat Mejana. Lo refús deis autoritats localas de reconóisser lo govèrn de Pèst entraïnèt una guèrra civila e una reaccion austriana quand la Dieta ordonèt la formacion d'una armada de 20 000 òmes per sometre Croàcia. Premier, l'armada croata ataquèt Ongria per defugir un conflicte sus son territòri mai foguèt pauc a pauc rebutada. Puei, Kossuth e sei fòrças assaièron de conquistar Viena mai lo projècte mau capitèt en causa de la resisténcia austriana.
A la fin de 1848, la revirada dau movement revolucionari austrian permetèt a Viena de mobilizar de fòrças pus importantas sus lo front ongrés. Budapèst foguèt ansin ocupada e lo govèrn de Kossuth se retirèt a Debrecen. I resistiguèt victoriosament ais ofensivas austrianas. Pasmens, en julhet, l'Empèri Rus, campion dau conservatisme europèu, mandèt una armada per ajudar lei Habsborg de restablir son poder. Atacats en Galícia per lei Rus e a l'oèst per leis Austrians, leis insurgents foguèron alora aisament vencuts e deguèron capitular lo 13 d'aost marcant la fin de la Revolucion. Kossuth s'exilèt e moriguèt en Turin en 1894.
Lo compromés de 1867[modificar | Modificar lo còdi]
Après la desfacha de l'insureccion, una repression d'amplor assaièt d'eliminar lo movement revolucionari ongrés. Dich "sistèma Bach", una politica burocratica e policiera s'ocupèt d'eliminar l'oposicion politica e acomencèt una campanha de germanizacion de la societat ongresa. Pasmens, tre la fin deis annadas 1850, la monarquia austriana mostrèt tornarmai de feblessas. Per exemple, en 1859, sei tropas foguèron desfachas en Itàlia per lei Francés a la batalha de Solferino. Lei Habsborg perdiguèron alora la màger part de sei possessions d'Itàlia franc dei regions dau nòrd-èst de la peninsula. Puei, en 1866, l'armada austriana foguèt vencuda per Prússia e Viena deguèt abandonar son ròtle au sen deis afaires alemands. Aqueu declin permetèt de negociar un compromés regardant lo partiment dau poder au sen de l'Empèri.
Adoptat en 1867, aqueu compromés partejèt l'Empèri entre dos estats dirigits per un sobeiran comun. Ongria venguèt lo centre de Transleithanie e Àustria de Cisleithanie. Un govèrn ongrés s'installèt en Budapèst. Èra liure de s'ocupar de totei leis afaires de Transleithanie franc de la diplomacia e dei fòrças armadas que demoravan la competéncia dau govèrn centrau. En 1868, la question de Croàcia foguèt reglada per un compromés similar establit au sen de Transleithanie.
De 1867 a la Premiera Guèrra Mondiala[modificar | Modificar lo còdi]
Lo compromés de 1867 foguèt ben acceptat per la màger part de la populacion ongresa. Seis autors fondèron lo Partit liberau que dominèt la vida politica fins a la fin dau sègle XIX. L'adopcion dau sufragi censitari masculin favorizèt la borgesiá, l'aristocracia e leis idèas moderadas. Dins aquò, lo liberalisme declinèt pauc a pauc au profiech dau nacionalisme ongrés vèrs la fin dau sègle. La question dei drechs dei minoritats venguèt alora centrala e entraïnèt de tensions. D'efèct, en despiech de l'importància numerica dei pòbles non ongrés, Budapèst assaièt d'assimilar lei minoritats, principalament en renfòrçant lo ròtle de la lenga ongresa. Per exemple, una lèi de 1907 establiguèt l'ensenhament primari gratís mai i donèt un ròtle primordiau au ongrés. Aquela politica èra en oposicion amb lei principis de liberacion dei pòbles qu'èran apareguts dempuei la Revolucion Francesa e plusors minoritats, coma lei diferenteis etnias eslavas, acomencèron donc de s'agitar. En 1918, foguèron ansin a l'origina dau desmembrament d'Àustria-Ongria.
La Premiera Guèrra Mondiala[modificar | Modificar lo còdi]
La Premiera Guèrra Mondiala veguèt la mobilizacion de 3,8 milions de soudats ongrés que participèron principalament ais operacions en Russia e en Itàlia. Lei pèrdas foguèron importantas amb 661 000 tuats e 700 000 bleçats. Lo 3 de novembre de 1918, Àustria-Ongria èra vencuda e signèt un armistici amb leis Aliats. Deguèt dissòuvre sei fòrças armadas. L'union entre Àustria e Ongria foguèt tanben rompuda e plusors pòbles de l'Empèri proclamèron son independéncia. En mai d'aquò, lo govèrn ongrés de Mihály Károlyi deguèt negociar la definicion dei zònas d'ocupacion aliada en Ongria. Leis estats vesins (Iogoslavia, Romania, Checoslovaquia) aprofichèron la situacion per annexar divèrsei territòris, especialament Transilvània entraïnant una crisi grèva en Ongria. En març de 1919, una demanda d'extension d'aquelei zònas foguèt donc refusada per pas perdre mai de territòris poblats d'Ongrés. En plaça, Károlyi preferiguèt abandonar lo poder e lo fisar ai comunistas dirigits per Béla Kun.
Partisan deis idèas de Lenine, Kun organizèt una Republica dei conseus basada sus lo principi de la dictatura dau proletariat. Ordonèt la nacionalizacion d'un nombre fòrça important d'industrias e d'infrastructuras mai deguèt rapidament faciar una situacion economica marrida. Lo regime venguèt alora autoritari e acomencèt una guèrra civila e de temptativas d'invasion de part dei país vesins. Après una victòria defensiva còntra Checoslovaquia, l'Armada Roja foguèt vencuda per Romania que conquistèt Budapèst e l'ocupèt entre lo 3 d'aost e lo 15 de novembre. Lei soudats romanés i foguèron a l'origina d'atrocitats e de pilhatges que venguèron una fònt majora d'ostilitat entre lei dos país. L'endemans dau retirament de Romania, l'armada còntra-revolucionària de l'amirau Miklós Horthy intrèt dins la capitala. La repression còntra lei comunistas e seis aliats i foguèt saunosa[1]. Puei, dins lo corrent de març de 1920, Hórthy foguèt elegit regent dau reiaume. Gardèt finalament lo poder fins a sa casuda en 1944 car leis Aliats refusèron la restauracion de Carles de Habsborg.
Après aquelei trèbols grèus, Ongria deguèt encara negociar la patz amb lei venceires de la guèrra. Signat lo 4 de junh de 1920, lo tractat de Trianon foguèt considerat coma una catastròfa suplementària. D'efèct, per contentar seis aliats regionaus, França e lo Reiaume Unit acceptèron divèrseis annexions de territòris de l'ancian Reiaume d'Ongria, compres au sen dei regions ongresas. Ansin, Ongria passèt de 283 000 km² avans la guèrra a 92 000 km². Perdiguèt lo nòrd de Danubi au profiech de Checoslovaquia, lo sud dei rius Batchka e Baranya au profiech de Iogoslavia e plusors vilas orientalas lòng de la frontiera romanesa annexadas per Bucarèst. La consequéncia foguèt la formacion de minoritats ongresas importantas dins aquelei país (1 500 000 en Romania, 750 000 en Checoslovaquia e 500 000 en Iogoslavia).
La Segonda Guèrra Mondiala[modificar | Modificar lo còdi]
Après 1920, Ongria fasiá naturalament partida deis adversaris dau sistèma de Versalhas e se raprochèt dei país revisionistas. Sota la direccion dau regent, tres govèrns dirigits per István Bethlen (1921-1931), Gyula Gömbös (1932-1938) e Pál Teleki (1938-1941) dominèron aqueu periòde. Restaurèron l'economia, impausèron un regime mai e mai autoritari e intrèron pauc a pauc dins l'esfèra d'influéncia alemanda.
D'efèct, a partir de 1938, la diplomacia aggressiva d'Adolf Hitler donèt una tiera d'ocasions permetent ais Ongrés de reconquistar lei regions pobladas per de populacions ongresas. En novembre de 1938, Budapèst participèt ansin au premier partiment de Checoslovaquia e annexèt lei regions meridionalas d'aqueu país. Puei, en març de 1939, aprofichèt lo segond partiment per annexar Rutènia (subretot poblada per d'Ucraïnés). Après, en aost de 1940, un arbitratge alemand li permetèt d'annexar lo nòrd-oèst de Romania. Enfin, en abriu de 1941, l'invasion de Iogoslavia s'acabèt per la reconquista dau districte situat au sud de Batchka e de Baranya.
Venguda una aliada pròcha d'Alemanha, Ongria participèt a la guèrra còntra l'Union Sovietica. I perdiguèt de desenaus de milièrs d'òmes, especialament dins la region de Voronej en 1943. Lo cap dau govèrn Miklós Kállay assaièt sensa succès de negociar un armistici amb leis Aliats. En març de 1944, Hitler obtenguèt son remplaçament per Döme Sztójay e ordonèt l'ocupacion dau país per de tropas alemandas. La situacion se desgradèt alora rapidament e Horthy demandèt a son torn la dubertura de negociacions amb Moscòu. Aquò entraïnèt son arrestacion e leis Alemands fisèron lo poder a Ferenc Szálasi, faissista convencut, qu'ordonèt la perseguida de la guèrra e autorizèt la desportacion dei josieus ongrés. Acomençat tardivament, lo genocidi d'aquela populacion foguèt rapide e fòrça violent amb mai de 520 000 mòrts sus una populacion estimada a 700 000 personas avans la guèrra.
Pasmens, d'aqueu temps, l'armada sovietica avançava en Euròpa Orientala e intrèt en Ongria a la fin de 1944. Un govèrn provisòri foguèt installat a Debrecen en decembre e una batalha saunosa opausèt Sovietics, Alemands e Ongrés fins a febrier de 1945 per lo contraròtle de Budapèst. Dins lo corrent d'abriu, la totalitat dau territòri ongrés foguèt ocupat per l'Armada Roja. Lei frontieras de 1938 foguèron restablidas, çò que confirmèt lo tractat de París en 1947. Ongria intrèt alora au sen dau blòt sovietic.
L'Ongria modèrna[modificar | Modificar lo còdi]
La formacion dau regime comunista[modificar | Modificar lo còdi]
Un govèrn provisòri prosovietic foguèt establit tre la premiera mitat de 1945. Ordonèt una reforma agrariana e installèt sei partisans ai pòstas importants de l'administracion. Pasmens, leis eleccions de novembre de 1945 se debanèron liurament. Lo Partit dei pichons proprietaris independents ne'n foguèt lo venceire (57%) mai deguèt s'aliar amb lei comunistas (17%) sota la pression dau manescau sovietic Kliment Vorochilov. En mai d'aquò, foguèt obligat de laissar lo ministèri de l'interior a un comunista.
Lei Sovietics e lei comunistas ongrés adoptèron alora la « tecnica dau salami » per eliminar a cha un leis autrei partits. Premier, lei formacions sospichadas d'aver sostengut l'ancian regime foguèron eliminats dins l'enquastre de la repression dau faissisme. Puei, leis autrei partits foguèron eliminats en causa d'oposicion au govèrn ò obligats de fusionar amb lo Partit Comunista (PC). Tre l'estiu de 1947, totei lei movements politics ongrés, franc dau PC, èran incapables de menar una campanha politica.
Lo periòde comunista[modificar | Modificar lo còdi]
Lo Partit Comunista dirigiguèt solet lo país a partir de març de 1948 fins a l'afondrament dau blòt de l'Èst. Fins a 1956, lo regime foguèt dominat per d'estalinians qu'apliquèron una politica inspirada per lo modèl sovietic. Suscitèron l'ostilitat de la populacion que se revoutèt en 1956 entraïnant una intervencion dirècta de l'armada sovietica. Puei, fins a la fin de la Guèrra Freja, lo comunisme ongrés foguèt marcat per la personalitat de János Kádár que capitèt d'establir un equilibri entre demandas sovieticas e demandas intèrnas.
D'efèct, inicialament dirigit per Mátyás Rákosi, secretari generau dau Partit, lo regime comunista adoptèt una politica brutala de collectivizacion accelerada de l'agricultura, de purgas intèrnas (eliminacion dau ministre de l'interior László Rajk, arrestacion de János Kádár), d'arrestacions d'opausants politics e d'atacas còntra lo clergat. Pasmens, après la mòrt d'Estalin, Rákosi e sei partisans perdiguèron una partida de son poder e leis annadas 1953-1956 foguèron marcadas per una lucha entre lei tendàncias estaliniana e liberala dau Partit.
Nomat Premier Ministre, Imre Nagy venguèt lo cap dei liberaus amb la liberacion de presoniers politics, l'aplant de la collectivizacion ò la presa d'una amnistia generala mai foguèt obligat de desmissionar en 1955 a la demanda de Moscòu. Pasmens, aqueu succès de Rákosi li alienèt la màger part deis elèits ongresas, compres aquelei dau Partit. En julhet de 1956, foguèt ansin a son torn obligat d'abandonar lo poder sota la pression sovietica. Foguèt remplaçat per Ernö Gerö, un de sei pròches, que mau capitèt d'amaisar lei trèbols entraïnats en Ongria per lei manifestacions d'octòbre de 1956 en Polonha (retorn dau liberau Gomulka lo 19 d'octòbre). Au contrari, defensor d'una linha dura, entraïnèt una insureccion generala que comencèt dins la capitala lo 23 d'octòbre.
En fàcia d'aquela situacion, Gerö perdiguèt rapidament lo poder e foguèt remplaçat per János Kádár coma secretari generau dau Partit e Imre Nagy coma cap dau govèrn. Après quauquei jorns d'esitacion, Nagy chausiguèt de sostenir l'insureccion (28 d'octòbre) e anoncièt la dissolucion de la polícia politica, la restauracion dau multipartisme, lo retirament ongrés dau Pacte de Varsòvia e la neutralitat dau país. Òr, aquò èra pas acceptable per l'URSS que formèt lo 4 de novembre un còntra-govèrn, fisat a Kádár, e intervenguèt militarament en Ongria. Lo 11 de novembre, lei fòrças sovieticas avián reprimit l'insureccion e Nagy foguèt arrestat lo 22 (e executat en 1958).
János Kádár gardèt lo poder e menèt una repression dura fins a 1963 e la proclamacion d'una amnistia generala. Puei, adoptèt una politica d'equilibri entre leis exigéncias sovieticas (que mantenguèron 200 000 soudats dins lo país a la demanda de Kádár), lo mantenement de l'autoritat politica dau Partit e lei demandas ongresas de liberalizacion. Dich kadarisme, aqueu sistèma assegurèt una estabilitat e una prosperitat certana a Ongria, especialament gràcias a la limitacion dei despensas militaras ongresas.
Pasmens, a la fin deis annadas 1980, lo regime comunista resistiguèt gaire a l'afebliment sovietic. Fatigat, János Kádár perdiguèt lo poder en 1988 e moriguèt l'annada seguenta. Totjorn en 1989, la reabilitacion d'Imre Nagy entraïnèt d'importantei manifestacions anticomunistas e lo Partit acceptèt d'abandonar son ròtle dirigent. Enfin, lo 23 d'octòbre de 1989, foguèt oficialamament proclamada la fin de la Republica Populara.
Ongria dempuei 1989[modificar | Modificar lo còdi]
Après l'afondrament dau regime comunista, Ongria adoptèt lo sistèma capitalista amb d'institucions democraticas. En mai d'aquò, lo país intrèt au sen de l'OTAN en 1999 e de l'Union Europèa en 2004. Lei premiereis eleccions liuras se debanèron en 1990 e veguèron la victòria de la drecha menada per József Antall, Premier Ministre de 1990 a 1993. Dins lo corrent deis annadas 1990, de dificultats economicas entraïnèron d'alternàncias politicas entre senèstra e drecha a cada eleccion (1994, 1998 e 2002). Lei doas questions pus importantas d'aqueu periòde regardèron la liberalizacion de l'economia que se turtèt a l'ostilitat dei sindicats e lei minoritats ongresas vivent dins lei país vesins. La segonda question en particular pausèt inicialament de dificultats diplomaticas en causa dei crenhenças de revendicacions territòrialas de part de Budapèst. La signatura de tractats de cooperacion amb Eslovaquia e Romania, respectivament en 1995 e en 1996, foguèt una etapa importanta dau reglament d'aquela question.
En 2006, aguèt luòc un escandòl politic grèu amb la difusion d'un discors secrèt dau Premier Ministre socialista Ferenc Gyurcsány. D'efèct, après sa victòria electorala ai legislativas de 2006, lo cap dau govèrn reconoguèt aver mentit a sei conciutadans per ganhar l'escrutinh. Aquò entraïnèt un afondrament e una marginalizacion dei partits politics progressista au profiech de la drecha conservatritz e nacionalista. Ansin, lo país es dirigit dempuei 2010 per Viktor Orbán, ja Premier Ministre entre 1998 e 2002. Sa politica es de tipe nacionala conservatritz amb una afirmacion de la sobeiranetat ongresa còntra lo FMI, una ostilitat a la mondializacion, de mesuras còntra lei beneficiaris dei programas d'ajuda sociala, de mesuras còntra lei Roms, de demenicions d'impòsts ò l'adopcion d'una constitucion pus autoritària.
Politica[modificar | Modificar lo còdi]
La constitucion ongresa en vigor foguèt adoptada en abrial de 2011, e es dintrada en foncion lo primièr de genièr de 2012.
Dins los faches, establís un regim autoritari del partit unenc, lo Fidesz.
Geografia[modificar | Modificar lo còdi]
Ongria es un país enclavat. La geografia es estada tradicionalament definida per las doas principalas vias navegablas, Danubi e Tisza. La division tripartita comuna - Dunántúl ("al delà de Danubi", Transdanubia), Tiszántúl ("al delà de Tisza") e Duna-Tisza kőze ("entre Danubi e Tisza") - n'es lo rebat. Danubi raja del nòrd cap al sud, al centre del país que caup en entièr dins son bacin idrografic.
Transdanubia, que s'estend cap a l'oèst del país vèrs Àustria, es un region principalament valonada amb un relèu variat amb de montanhas bassas. Se tracta especialament de la part pus orientala dels Alps, Alpokalja, a l'oèst del país, de las montanhas transdanubianas dins la region centrala de Transdanubia e de las montanhas Mecsek e Villány al sud. Lo punt culminant de la region es l'Írott-kő dins los Alps, a 882 mètres. La pichona plana ongresa (Kisalfőld) se trapa dins lo nòrd de Transdanubia. Lo lac Balaton e lo lac Hévíz, respectivament pus grand lac d'Euròpa centrala e pus grand lac termal del monde, se trapan tanben en Transdanubia.
Subdivisions[modificar | Modificar lo còdi]
Economia[modificar | Modificar lo còdi]
De veire: Economia d'Ongria.
Cultura[modificar | Modificar lo còdi]
Liames intèrnes[modificar | Modificar lo còdi]
Bibliografia[modificar | Modificar lo còdi]
Nòtas e referéncias[modificar | Modificar lo còdi]
Nòtas[modificar | Modificar lo còdi]
- ↑ Es pas obligatòri de far una distincion de sens entre «los ongreses» (los ciutadans de l'estat ongrés) e «los magiars» (las personas de cultura ongresa).
Referéncias[modificar | Modificar lo còdi]
- ↑ De josieus ne'n foguèron tanben victimas car l'origina josieva de mai d'un cap comunista favorizèt l'antisemitisme.
