Oganda
| Oganda
Jamhuri ya Uganda Republic of Uganda | |
|---|---|
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
Data 9 d'octobre de 1962 | |
• Totala 241,038 km² | |
• Aiga 15,39 % | |
• Totala (2016) 41 487 965 ab. | |
• Densitat 141 ab./km² | |
PIB (2016) 26,19 miliard USD | |
( UGX) | |
256 | |
UG | |
3 | |
Oganda es un Estat d'Africa qu'a pas cap de frontièra maritima. Confronta a l'èst Kenya, al nòrd Sodan del Sud, a l'oèst la Republica Democratica de Còngo, al sud-oèst Rwanda e al sud Tanzania. Sa capitala es Kampala.
Lo gentilici es ogandés -esa.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Lo poblament dau país
[modificar | Modificar lo còdi]Coma lo rèsta de l'Africa Orientala, Oganda presenta un poblament complèx qu'es liat a la diversitat climatica e geografica dau país. Leis ocupants pus ancians èran de populacions de caçaires culheires khoisan. A partir dau millenari II av. JC, de populacions bantos, formadas de païsans e de norriguiers, migrèron dins la region. Eliminèron ò assimilèron lei populacions nomadas e comencèron d'eissartar la seuva. Puei, entre la fin dau millenari I av. JC e lo començament dau millenari II ap. JC, tres migracions de pòbles nilotics menèron dins lo nòrd de la region de populacions novèlas de norriguiers. Dins de circonstàncias mau conegudas, lo norrigatge venguèt una activitat de prestigi e la basa dau poder de l'aristocracia locala.
Lei reiaumes ogandés
[modificar | Modificar lo còdi]L'emergéncia dei reiaumes ogandés
[modificar | Modificar lo còdi]Segon la tradicion, lo premier reiaume de la region, dich Kitara, se formèt au sud dau Lac Albèrt a la fin de l'Edat Mejana. Dirigida per la dinastia dei Chwezi, agantèt son apogèu au sègle XV. Pasmens, au començament dau sègle XVI, mau capitèt de rebutar d'invasions de populacions niloticas que fondèron un reaiume novèu dich Bunyoro. Pasmens, una partida de l'elèit de Kitara capitèt de s'enfugir vèrs lo sud onte foguèron a l'origina d'Ankole, Rwanda e de divèrsei principats situats a l'oèst dau Lac Albèrt (Karagwe, Haya, Zinza, Ha...).
Bunyoro e Ankole
[modificar | Modificar lo còdi]Bunyoro dominèt la region fins au sègle XVII mai conoguèt un periòde de crisi durant lo sègle XVIII marcat per la pèrda de divèrsei territòris au profiech de Buganda e d'Ankole. Pasmens, conguèt un reviure de poissança durant la segonda mitat dau sègle XIX, especialament durant lo rèine de Kabarega (1869-1899) que capitèt d'importar d'armas de fuòc modèrnas.
Au sud de Bunyoro, lo reiaume d'Ankole aprofichèt lei dificultats de son vesin septentrionau per s'estendre vèrs lo nòrd. Agantèt son apogèu sota Mutambuka (1839-1867). Pasmens, deguèt faciar d'incursions recurrentas organizadas per de pòbles installats sus lo territòri dau Rwanda actuau.
Buganda
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo Reiaume de Buganda se formèt au nòrd-oèst dau Lac Victòria dins una region gaire favorabla au norrigatge. La produccion de bananas i venguèt la basa de l'economia e donèt un aspèct fòrça particular a la societat bugandesa. Au sègle XV, son organizacion èra basada sus un sistèma de clans dirigit per un rèi (dich kabaka) sensa poder vertadier. Lo pòble a l'origina d'una tala condefederacion es desconegut.
Au sègle XVIII, lei kabaka capitèron de renfòrçar sei prerogativas e d'estendre lo territòri bugandés au detriment de Bunyoro. Placèron lei províncias conquistadas sota son autoritat dirècta e n'utilizèron lei revenguts per crear un sistèma administratiu eficaç e centralizat. Durant la premiera mitat dau sègle XIX, durant lo rèine de Suna (1825-1856), Buganda s'afirmèt ansin coma la premiera poissança regionala e plusors estats deguèron li pagar tribut. Puei, dins lo corrent deis annadas 1840, lo kabaka intrèt en contacte ambé lei marchands swahilis dau Sultanat de Zanzibar, çò que li permetèt d'obtenir d'armas de fuòc (en cambi d'evòri).
Durant lo rèine de Mutesa (1856-1884), lei relacions comercialas se renforcèron ambé lei marchands swahilis e certaneis abitants de Buganda se convertiguèron a l'islam. Pasmens, l'influéncia de la religion novèla venguèt rapidament un problema e en 1875, Mutesa acceptèt l'ofèrta de l'explorator Henry Morton Stanley de li mandar de missionaris crestians per contrabalançar l'activitat dei predicaires musulmans. Ansin, de missionaris anglicans e catolics arribèron en Buganda en 1877 e en 1879.
Pasmens, lo kabaka Mwanga (1884-1898) se crosèt ambé lei missionaris e cremèt 42 crestians en 1886. Aquò entraïnèt de trèbols religiós grèus entre protestants, catolics, musulmans e animistas qu'afebliguèron grèvament lo país.
Lo periòde coloniau
[modificar | Modificar lo còdi]La conquista britanica
[modificar | Modificar lo còdi]Leis Europèus comencèron d'explorar la region dei Grands Lacs a partir deis annadas 1850 ambé John Speke (exploracion dei fònts dau Nil), Samuel Baker (descubèrta dau Lac Albèrt), David Livingstone (Lac Tanganyika) e Henry Morton Stanley. Après lo mandadís de missionaris anglicans en 1877, lo Reiaume Unit comencèt a s'interessar a Buganda. L'ocupacion d'Egipte en 1882 renforcèt aquel interès en causa de l'importància estrategica dei fònts dau Nil per aqueu país.
Dins lo corrent deis annadas 1880, leis avançadas alemandas entraïnèron donc una importanta activitat britanica dins la region. En 1886, Londres i abandonèt son aliat tradicionau (Zanzibar) au profiech d'un acòrd de partiment dei zònas d'influéncia en Africa Orientala. En 1888, lei Britanics fondèron una companhiá de carta (l'Imperial British East Africa Company, IBEAC) que foguèt cargada d'esplechar lei ressorsas de sa zòna. Puei, en 1890, un segond acòrd germanobritanic donèt ai Britanics l'egemonia en Oganda en cambi de l'illa de Helgoland.
La presa de contraròtle de Buganda foguèt realizada per Frederick Lugard que donèt d'armas ai protestants per vencre lei catolics. Puei, instaurèt una administracion indirècta basada sus leis estructuras administrativas bugandesas. En 1894, l'administracion de l'IBEAC foguèt remplaçada per un sistèma de protectorat dirigit per Londres.
Lo protectorat
[modificar | Modificar lo còdi]La mòrt de Mwanga, en 1898, entraïnèt de trèbols que durèron fins a 1900. Obligats de far de concessions, lei Britanics introguèron la nocion de proprietat privada au profiech dau kabaka, de son regent Apollo Kagwa (cap dau país fins a 1925) e dei captaus. Donèron tanben un ròtle major ai Baganda dins l'administracion coloniala. D'efèct, lo Reiaume Unit integrèt pauc a pauc lei reiaumes de la region dins un protectorat unic que foguèt a l'origina de l'Oganda actuau.
Durant aqueu periòde, Oganda foguèt enebit a la colonizacion blanca e lo poder coloniau encoratjèt la formacion d'una societat de païsans productors de bens d'exportacion. Favorizèt tanben l'evangelizacion dau país. Pasmens, mau capitèt d'empachar la formacion de partiments ben marcats au sen de la societat ogandesa. Lo pus important opausava leis abitants dau sud, eissits dei tres reiaumes de Buganda, de Bunyoro e d'Ankole, e leis abitants dau nòrd eissits de reiaumes nilotics mens organizats. Proprietaris de tèrras, lei premiers tenián lo poder economic mentre que lei segonds s'orientèron pauc a pauc vèrs de carrieras militaras. Un autre conflicte intèrne important èra l'oposicion entre protestants e catolics en causa dei « guèrras de religion » de la fin dau sègle XIX. Enfin, i aviá d'oposicions importantas entre plantaires de cafè, grands proprietaris terrencs e imigrats indians venguts trabalhar dins lei plantacions.
L'independéncia
[modificar | Modificar lo còdi]Après la Segonda Guèrra Mondiala, lei Britanics comencèron de donar mai d'autonòmia a Oganda per tenir còmpte de divèrsei movements demandant de reformas. En revènge, exilèron en 1953 lo kabaka Mutesa II qu'aviá dubertament reclamat l'independéncia. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1950, Londres instaurèt una assemblada legislativa e permetèt l'emergéncia d'una vida politica ogandesa.
Milton Obote, fondator dau Congrès dau Pòble d'Oganda (UPC) que s'opausèt a l'egemonia de Buganda, ne venguèt la figura principala. Pasmens, en 1961, perdiguèt leis eleccions, boicotadas per lei Bugandés, còntra lo Partit Democrata d'inspiracion catolica e liberala. Lo kabaka creèt alora un partit per defendre seis interès (lo Kabaka Yekka, KY) e concluguèt una aliança amb Obote per contrar l'infuéncia dau DP.
En 1961, una conferéncia foguèt organizada a Londres per discutir de l'independéncia. Una constitucion instaurant un estat format de quatre reiaumes (Buganda, Bunyoro, Ankole e Toro), d'un territòri (Busoga) e de plusors districtes foguèron adoptada. Buganda gardava lei sieunas institucions intèrnas (compres sa polícia) e lei tres reiaumes avián tanben una autonòmia importanta. En 1962, la coalicion UPC-KY ganhèt leis eleccions e Obote venguèt Premier Ministre. Oganda venguèt independent en octòbre e Mutesa II foguèt elegit cap d'Estat en 1963.
L'Oganda independent
[modificar | Modificar lo còdi]Lo còp d'estat de Milton Obote
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'independéncia, Milton Obote, partisan d'un estat unitari, s'opausèt rapidament a Mutesa II. En 1966, suspendiguèt la constitucion e se donèt lei plens poders. Buganda assaièt de s'i opausar mai l'armada ogandesa dirigida per Idi Amin Dada ocupèt lo reiaume e lo kabaka deguèt s'exilar a Londres. L'annada seguenta, una constitucion novèla foguèt adoptada. Suprimiguèt lei reiaumes, donèt lo poder a Obote e l'UPC venguèt partit unic.
Lo periòde d'Idi Amin Dada
[modificar | Modificar lo còdi]En 1971, aprofichant un viatge a l'estrangier de Milton Obote, lo generau Idi Amin Dada organizèt un còp d'estat e prenguèt lo poder. Fins a 1979, dirigiguèt lo país d'un biais dictatoriau e arbitrari. En 1972, expulsèt leis Indians e confisquèt sei bens. Pasmens, aquò desorganizèt l'economia e entraïnèt una crisi grèva. Unicament sostengut per Libia, ataquèt Tanzania en 1978 après l'acuèlh d'opausants ogandés per lo president Julius Nyerere. Dins aquò, l'armada tanziana capitèt de rebutar seis adversaris e de prendre Kampala en 1979. Idi Amin Dada deguèt s'enfugir en Libia puei en Arabia Saudita.
Lo retorn d'Obote
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'afondrament dau regime d'Idi Amin Dada, de senhors de guèrra impausèron son autoritat sus la màger part dau territòri e lo govèrn sostengut per lei Tanzanians mau capitèt de restablir l'òrdre. En 1980, d'eleccions trucadas foguèron ganhadas per Milton Obote de retorn d'exili e Tanzania se retirèt l'annada seguenta. Doas guerilhas dichas Movement per la Libertat d'Oganda (UFM) e Armada de Resisténcia Nacionala (NRA) comencèron de luchar còntra lo govèrn novèu. Obote engatjèt una repression saunosa (300 000 mòrts) e capitèt de destrurre l'UFM. Pasmens, foguèt reversat en julhet 1985 per lo generau Tito Okello que gardèt lo poder mens de sièis mes car la NRA prenguèt lo contraròtle de Kampala en genier de 1986.
Lo periòde de Yoweri Museveni
[modificar | Modificar lo còdi]Yoweri Museveni restabliguèt l'òrdre en Oganda franc de la region deis Acholi que se revoutèron en 1986 e formèron l'Armada de Resisténcia dau Senhor. Per aquò, instaurèt a son torn un regime autoritari amb un partit unic e capitèt d'obtenir lo retorn d'una partida importanta deis Indians expulsats en 1972. Aquò permetèt un redreiçament de la situacion economica maugrat de dificultats engendradas per la preséncia de centenaus de miliers de refugiats tutsi arribats après de violéncias en Rwanda (250 000 en 1959). En mai d'aquò, Museveni capitèt de limitar lei devastacions de l'epidemia de SIDA dins son país.
Après la fin de la Guèrra Freja, liberalizèt lo regime e permetèt l'organizacion d'eleccions « liuras ». Contunièt tanben de menar de reformas socialas ambé l'introduccion de la gratuitat de l'escòla primària. En revènge, engatjèt largament l'armada ogandesa dins lei conflictes de devastacion. Sei fòrças ocupèron una partida dau nòrd-èst dau territòri de son vesin. I pilhèron lei ressorsas naturalas e foguèron a l'origina d'atrocitats nombrosas fins a son retirament definitiu en 2003.
En 2005, Museveni restaurèt lo multipartisme e modifiquèt la constitucion per poder contuniar de se presentar a la presidéncia. Foguèt aisament tornat elegir en 2006, en 2011 e en 2016 a l'eissida d'escrutinhs marcats per de violéncias, d'arrestacions d'opausants e de fraudas. En 2007, la guerilha deis Acholi s'acabèt ambé la desfacha de l'Armada de Resisténcia dau Senhor que deguèt quitar lo territòri ogandés[1].
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Oganda es una republica presidencialista. Lo president, elegit per la populacion per un periòde de cinc ans, es lo cap d'Estat e lo cap de govèrn.
Lo legislatiu es unicameral, e compausat de 292 membres.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Districtes
[modificar | Modificar lo còdi]Oganda es devesit en 45 districtes. Los districtes son totes nomenats d'aprèp lor ciutat principala respectiva.
- Adjumani
- Apac
- Arua
- Bugiri
- Bundibugyo
- Bushenyi
- Busia
- Gulu
- Hoima
- Iganga
- Jinja
- Kabale
- Kabarole
- Kalangala
- Kampala
- Kamuli
- Kapchorwa
- Kasese
- Katakwi
- Kibale
- Kiboga
- Kisoro
- Kitgum
- Kotido
- Kumi
- Lira
- Luwero
- Masaka
- Masindi
- Mbale
- Mbarara
- Moroto
- Moyo
- Mpigi
- Mubende
- Mukono
- Nakasongola
- Districte de Nebbi
- Ntungamo
- Pallisa
- Rakai
- Rukungiri
- Sembabule
- Soroti
- Tororo
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]De veire: Economia d'Oganda
Demografia
[modificar | Modificar lo còdi]| Grop etnic | Òmes | Femnas | Total |
|---|---|---|---|
| Acholi | 557 469 | 587 888 | 1 145 357 |
| Alur | 259 974 | 270 346 | 530 320 |
| Baamba | 17 998 | 17 626 | 35 624 |
| Babukusu | 7 303 | 7 741 | 15 044 |
| Babwisi | 32 693 | 35 806 | 68 499 |
| Bafumbira | 218 392 | 230 526 | 448 918 |
| Baganda | 1 989 527 | 2 136 843 | 4 126 370 |
| Bagisu | 550 377 | 567 284 | 1 117 661 |
| Bagungu | 23 803 | 25 137 | 48 940 |
| Bagwe | 37 265 | 37 992 | 75 257 |
| Bagwere | 198 022 | 210 783 | 408 805 |
| Bahehe | 1 611 | 1 792 | 3 403 |
| Bahororo | 84 570 | 90 031 | 174 601 |
| Bakenyi | 30 980 | 31 029 | 62 009 |
| Bakiga | 815 002 | 864 517 | 1 679 519 |
| Bakhonzo | 296 678 | 313 089 | 608 767 |
| Banyabindi | 7 084 | 6 836 | 13 920 |
| Banyankole | 1 136 640 | 1 193 572 | 2 330 212 |
| Banyara | 10 316 | 10 299 | 20 615 |
| Banyarwanda | 155 388 | 159 599 | 314 987 |
| Banyole | 169 594 | 170 913 | 340 907 |
| Banyoro | 326 385 | 340 701 | 667 086 |
| Baruli | 68 925 | 70 592 | 139 517 |
| Basamia | 136 955 | 143 017 | 279 972 |
| Basoga | 992 672 | 1 070 248 | 2 062 920 |
| Basongora | 5 306 | 5 293 | 10 599 |
| Batagwenda | 22 098 | 22 402 | 44 500 |
| Batoro | 297 074 | 309 857 | 606 931 |
| Batuku | 10 162 | 10 374 | 20 536 |
| Batwa | 3 291 | 3 447 | 6 738 |
| Chope | 10 252 | 10 379 | 20 631 |
| Dodoth | 158 593 | 169 989 | 328 582 |
| Ethur | 25 972 | 28 340 | 54 312 |
| Ik (Teso) | 8 427 | 7 867 | 16 294 |
| Iteso | 767 801 | 800 962 | 1 568 763 |
| Jopadhola | 176 465 | 183 237 | 359 702 |
| Jie | 73 256 | 73 405 | 146 661 |
| Jonam | 41 341 | 45 351 | 86 692 |
| Kakwa | 64 632 | 64 953 | 129 585 |
| Karimojong | 124 436 | 135 681 | 260 117 |
| Kebu (Okebu) | 17 106 | 16 718 | 33 824 |
| Kuku | 17 245 | 17 454 | 34 699 |
| Kuman | 85 542 | 88 725 | 174 287 |
| Langi | 730 136 | 755 301 | 1 485 437 |
| Lendu | 5 832 | 5 325 | 11 157 |
| Lugbara | 502 122 | 520 118 | 1 022 240 |
| Madi | 147 632 | 148 721 | 296 353 |
| Mening | 1 189 | 1 038 | 2 227 |
| Mvuba | 439 | 431 | 870 |
| Napore | 16 235 | 14 356 | 30 591 |
| Nubi | 12 945 | 13 173 | 26 118 |
| Nyangia | 8 106 | 7 176 | 15 282 |
| Pokot | 37 732 | 32 665 | 70 397 |
| Sabiny | 89 463 | 91 206 | 180 669 |
| So (Tepeth) | 10 608 | 10 926 | 21 534 |
| Vonoma | 72 | 56 | 128 |
| Autres | 47 568 | 45 902 | 93 470 |
| Total | 11 643 701 | 12 235 035 | 23 878 736 |
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliograifa
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Passèt en Congò e en Centrafrica. L'armada ogandesa menèt durant leis annadas 2007-2010 una guèrra secrèta que decimèt l'ARS.
