Gàmbia
| Gàmbia
Republic of The Gambia (anglés) | |
|---|---|
«Per Gàmbia, nòstra patria» | |
«Progrès, Patz, Prosperitat» | |
 | |
Capitala | |
Ciutat mai granda | |
Gentilici gambian, gambiana | |
Forma de govèrn | |
Data | |
• Totala 10 689 km² | |
• Aiga 11,5 % | |
• Totala (2013) 1 882 450 ab. | |
• Densitat 176.1 ab./km² | |
dalasi ( GMD) | |
+220 | |
GM | |
UTC+0 | |
Gàmbia, oficialament la Republica de Gàmbia (en anglés: The Gambia, Republic of The Gambia),[1] es un estat sobeiran en Africa de l'Oèst.[2] Confronta Senegal au nòrd, a l'èst e au sud. Es bordat a l'oèst per l'ocean Atlantic.[3] La capitala n'es Banjul.
Geografia
[modificar | modificar lo còdi]Gambia es situada de front a la còsta atlantica d'Africa e completament entornejada per Senegal. Gambia se caracteriza per èsser un país fòrça plan, amb una altitud que non subrepassa 300 mètres sus lo nivèl de la mar. Lo país es traversat per lo flum eponim. Sa trapa entre lei latituds 13 e 14 ° N, e lei longituds 13 i 17 ° O.
Istòria
[modificar | modificar lo còdi]Periòde precoloniau
[modificar | modificar lo còdi]L'istòria precoloniau de Gàmbia es mau coneguda per leis istorians. De principats e de reiaumes pichons existián lòng dau riu Gàmbia. Foguèron vassalitats per lei grandeis empèris d'Africa de l'Oèst (Empèri de Ghana, Empèri de Mali e Empèri Songai) e Gàmbia venguèt un axe dau comèrci d'aur permetent son encaminament vèrs l'ocean Atlantic. Per aquela rason, lo litorau interessèt rapidament lei premiers navegaires europèus a partir dau sègle XV.
Periòde coloniau
[modificar | modificar lo còdi]
A partir dau sègle XV, Gàmbia foguèt explorada per lei Portugués, lei Francés e leis Anglés. I installèron dei comptadors e l'aur (fins au sègle XVII) e leis esclaus (sègles XVII-XVIII) estimulèron lo comèrci regionau.
En 1783, Anglatèrra obtenguèt lo contraròtle exclusiu de Gàmbia que foguèt plaçada sota l'autoritat de Sierra Leone en 1821 puei venguèt una colonia de la Corona en 1843. Pasmens, lo territòri interessèt gaire lei Britanics que laissèron lei Francés conquistar lei regions vesinas que formèron Senegau. Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX, Londres assaièt sensa succès d'escambiar Gàmbia còntra d'autrei territòris. En 1889, un acòrd entre França e lo Reiaume Unit definiguèt lei frontieras actualas de Gàmbia e cinc ans pus tard, Londres someteguèt totei lei tribüs de la region a son autoritat.
Franc dei comptadors britanics, lo territòri foguèt administrat segon lei principis de l’Indirect Rule. Leis institucions e lei caps tradicionaus foguèron donc mantenguts per lo poder coloniau e cargats de la gestion deis afaires indigèns. En 1913, una constitucion confirmèt aquela autonòmia e lo govèrn britanic se preocupèt gaire de Gàmbia fins a la fin de la Segonda Guèrra Mondiala.
Entre 1946 e 1951, de reformas politicas introduguèron de deputats elegits au sen dau Conseu legislatiu de la colonia e de partits politics locaus se formèron. En 1960, lo sufragi universau foguèt adoptat. En parallèl, Londres assaièt de modernizar l'economia de la regionmai sei reformas aguèron ges de resultat concrèt. A la fin deis annadas 1960, lo govèrn britanic sostenguèt un projècte d'union ambé Senegau mai lei negociacions mau capitèron car lei Gambians crenhavan d'èsser marginalizats dins lo futur estat. Lo Reialme Unit se decidèt alora a donar l'independéncia a Gàmbia, çò que foguèt decidit en 1963 e venguèt efectiu lo 18 de febrier de 1965.
La Gàmbia independenta
[modificar | modificar lo còdi]Lo periòde Dawda Jawara
[modificar | modificar lo còdi]Fondator dau Partit Popular Progressista (PPP), Dawda Jawara ganhèt leis eleccions de 1962 e venguèt Premier Ministre. En 1967, signèt un acòrd de cooperacion ambé Senegau e transformèt lo país en republica en 1970. Regularament tornat elegir gràcias au sostèn dei populacions ruralas, deguèt faciar una situacion economica fòrça degradada, de divisions au sen de son partit e lo desvolopament de la corrupcion. En 1981, una temptativa de còp d'estat sostenguda per una partida de l'armada necessitèt de demandar l'ajuda militara de Senegau per restablir l'òrdre legau (500 a 800 mòrts).
Pasmens, lo conflicte illustrèt lo besonh de reformas e de progrès economics. En 1982, un projècte d'union, dich Senegàmbia, ambé lo vesin senegalés intrèt en vigor per assaiar de dinamizar l'economia gambiana. Pasmens, l'entenduda entre lei dos país foguèt malaisada e Dakar decidèt en 1989 de dissòudre la confederacion. Finalament, en 1994, foguèt reversat e exilat per un còp d'estat militar menat per lo luòctenent Yahya Jammeh.
Lo periòde Yahya Jammeh
[modificar | modificar lo còdi]Dempuei 1994, Gàmbia es dirigida per Yahya Jammeh. Dictatoriau e repressiu, lo regime novèu adoptèt una constitucion novèla en 1996 e enebiguèt plusors partits politics. Pasmens, mau capita de redreiçar l'economia nacionala que s'enfonsa dins una crisi quasi permanenta. D'eleccions trucadas asseguran la reeleccion regulara dau president qu'a desjoga mai d'un còp d'estat dempuei sa presa dau poder. En mai d'aquò, una partida de l'elèit militar dau país es accusada de protegir de rets de narcotrafic qu'utilizan lo territòri gambian coma etapa entre lei regions productritz d'America dau Sud e lei regions consumatritz d'Euròpa. En 2016, Yahya Jammeh perdiguèt lo poder a l'eissida deis eleccions presidencialas. Après un premier refús de quitar lo poder, acceptèt de s'exiliar après una intervencion de l'armada senegalesa e Adama Barrow venguèt president.
Gàmbia dempuei 2017
[modificar | modificar lo còdi]Dempuei 2017, Gàmbia conoís una instabilitat persistenta. La situacion economica es pas melhorada e lo president Adama Barrow ven mai e mai autoritari. En particular, assaia de contornejar lo limit de dos mandats presidenciaus inscrich dins la constitucion.
Diplomacia e defensa
[modificar | modificar lo còdi]En causa de sa posicion geograficas enclavadas, Gàmbia despend fòrça de Senegau per sa seguretat. Pasmens, lei relacions entre lei dos país son mai que mai marcadas per la maufisança e lei desacòrdis regardant lei tarifas dei barcas permetent de passar lo fluvi ò la situacion en Casamança. De mai, durant lo periòde de Yahya Jammeh, Senegau foguèt sovent accusat de sostenir l'oposicion gambiana. Diplomaticament, Gàmbia participa ais institucions regionalas e internacionalas, mai quitèt de còps d'organizacions importantas (coma lo Commonwealth) en causa de criticas sus la situacion dei drechs umans dins lo país.
Lei fòrças armadas gambianas constituïsson una pichona armada que podiá alinhar 4 000 òmes en 2019. Amb un budget representant 0,8 % dau PIB, èran compausadas d'una fòrça terrèstra leugiera e d'una marina militara limitada a quauquei patrolhaires costiers. Aquela armada menèt mai d'un còp d'Estat còntra lei poders en plaça e sa talha pichona es donc una volontat politica constanta dempuei sa creacion. Pasmens, en despiech de son volum reduch, participèt a mai d'una operacion de mantenement de la patz en Africa.
Economia
[modificar | modificar lo còdi]- De veire: Economia de Gàmbia
Nòtas e referéncias
[modificar | modificar lo còdi]
- ↑ «Official nouns of the United Nations membership». un.int. [Consulta: 5 d'abril de 2025]
- ↑ Gailey, Harry A.; Clark, Andrew; Forde, Enid R. A. «The Gambia» (en anglés). Enciclopèdia Britanica, 5 de setembre de 2022. Archiu de l'original del 3 de novembre de 2022.
- ↑ Hoare, Ben. (2002). The Kingfisher A–Z Encyclopedia (en anglés). Kingfisher Publications, p. 11. ISBN 7534-5569-2.
