Mali

Mali
Bandièra Escut d'armas
Imne: Pour l'Afrique et pour toi, Mali (en occitan: Per Africa e per tu, Mali)
Devisa: Un peuple, un but, une foi (en occitan: Un pòble, una tòca, una fe)
Localizacion de Mali (verd) Localizacion de Mali (verd)
Capitala e ciutat mai granda Bamako 17° N, 4° O
Lengas oficialas Bambara, bobo, bozo, dogon, fula, arabi hassanya, manding, senofo, songhai, soninke e tamashek
Religion (2021) 95 % Islam 5 % Autres
Gentilici Malian, Maliana
Forma de govèrn Dictatura militara
President Primièr ministre Assimi Goïta (interim) Choguel Kokalla Maïga
Independéncia de la Federacion de Mali
Data 22 de septembre de 1960
Superfícia 23en
• Totala 1 241 238 km²
• Aiga 1,6 %
Populacion 61en
• Totala (2023) 22 395 485 ab.
• Densitat 18.04 ab./km²
Moneda Franc CFA (XOF)
Indicatiu telefonic +223
ISO 3166 ML
Domeni internet .ml

Mali, oficialament la Republica de Mali, es un estat sobeiran d'Africa sens accès a la mar. La capitala n'es Bamako.

Geografia

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

Istòria

Preïstòria e Antiquitat

Lo territòri malian es poblat dempuei lo periòde neolitic. A partir dei millenaris IV e III av. JC, de vilatges fortificats apareguèron e participèron au desvolopament progressiu dau comèrci transsaharian. Lei premierei vilas se formèron a partir dau sègle III av. JC ambé l'important centre de Djenné-Djeno.

Lo periòde deis empèris africans

L'emergéncia de reiaumes marchands

A la fin de l'Antiquitat e au començament de l'Edat Mejana, de movements de populacion comencèron de mesclar populacions nomadas de Sahara (berbèras e arabas) ai pòbles negres de la Vau de Nigèr. Aquò favorizèt l'aumentacion dau trafegue caravanier — que demorava irregular fins au sègle IX — e l'emergéncia d'estats marchands centrats sus lei vilas de Sahèl : Kumbi-Saleh (sègle V), Niani (sègle VI), Audaghost (sègle VIII), Tekrur (sègle IX) e Silla (sègle IX).

Lo Reiaume de Ghana

Article detalhat: Reiaume de Ghana.

Eissit d'un principat marchand fondat entre lo sègle III av. JC e lo sègle III ap. JC, lo Reiaume de Ghana venguèt la principala poissança regionala a la fin dau sègle VII. Estendut entre lo Mali e la Mauritània actuaus, capitèt de resistir a una expedicion omeia en 734 e d'establir son influéncia sus lei regions vesinas. Ansin, se formèt una federacion de reiaumes tributaris que sa prosperitat foguèt assegurada per l'especha dei jaciments d'aur de Bambuk, de Galam e de Buré e per una agricultura dinamica.

L'apogèu dau Ghana medievau aguèt luòc au començament dau sègle XI mai son declin foguèt rapide. Foguèt l'òbra dei nomadas berbèrs e arabis qu'ataquèron lo reiaume a partir de 1042. En 1076, la capitala, Kumbi-Saleh, foguèt brèvament conquistada per leis Almoravides e leis estats tributaris reprenguèron pauc a pauc sa plena independéncia durant leis annadas seguentas. Au sègle XIII, un Ghana afeblit venguèt tributari dau Reiaume de Kaniaga puei de l'Empèri de Mali avans de disparéisser en causa dau desviament dei rotas comercialas vèrs Gao e Timboctó.

La disparicion de la poissança ghanesa permetèt tanben la penetracion de l'islam dins la region. D'efèct, maugrat la tolerància aplicada au sen de l'empèri, la religion musulmana èra demorada fòrça minoritària. Aquò cambièt ambé la conversion fòrçada d'una partida deis abitants e la fugida de certanei populacions animistas vèrs lo sud.

L'Empèri de Mali

Article detalhat: Empèri de Mali.

Empèri de Mali entre lei sègles XIII e XIV.

L'Empèri de Mali dominèt la Vau de Nigèr dau sègle XIII a la fin dau sègle XIV. Foguèt fondat per un prince mandé dich Sundiata Keita que se revoutèt còntra leis estats sossos qu'avián remplaçat lo Ghana medievau. La societat maliana èra organizada d'un biais estricte e devesida entre 5 clans marabotics, 16 clans d'òmes liures e 4 clans d'artesans. Lo comèrci d'aur e d'esclaus, l'agricultura e un artesanat fòrça actiu asseguravan la prosperitat de l'empèri. La capitala èra una plaça culturala e intellectuala majora de son periòde ambé lo desvolopament d'una musica classica pròpria e una importanta activitat juridica. En parallèl, lei guèrras còntra lei Sossos, que durèron fins a 1335, entraïnèron un movement de recomposicion deis estats regionaus a l'entorn de l'Empèri Malian que venguèt lo centre d'una federacion de reiaumes tributaris.

Dins aqueu contèxte, l'islam aprofichèt son prestigi per progressar dins lei vilas e la religion novèla aguèt una influéncia importanta sus lo desvolopament culturau e legislatiu dau Mali medievau (islamizacion dei noms d'ostaus, demenicion dau ròtle de la frema au sen de la societat... etc.). En particular, aquò foguèt illustrat per lei dos romavatges a La Mèca realizats per leis emperaires Uli I^èr (1255-1270) e Mansa Musa I^èr (1312 - 1332 ò 1337).

Lo declin malian foguèt rapide e comencèt a la fin dau sègle XIV ambé una multiplicacion dei revòutas dei vassaus periferics durant lei rèines de Mari Djata II (1360-1374) e de Musa II (1374-1387). En 1400, la capitala foguèt destrucha per una incursion songai e l'Empèri Malian conoguèt alora un lòng afebliment marcat per sa vassalizacion e sa disparicion definitiva au començament dau sègle XVII.

L'Empèri Songai

Article detalhat: Empèri Songai.

La dinastia dei Sonni

Africa de l'Oèst durant lo periòde songai.

La dominacion maliana foguèt remplaçada per la poissança songai que s'afirmèt a partir dau sègle XIV sota la dinastia dei Sonni. Fondat sus lo comèrci transsaharian tradicionau (aur, sau, esclaus, produchs artesanaus... etc.), sus lo contraròtle de plaças marchandas majoras (Timboctó, Gao... etc.), sus lo raionament intellectuau de sa cort e de seis universitats, sus son armada ben organizada e sus son organizacion politica solida, l'Empèri Songai conoguèt un lòng periòde d'instabilitat e resistiguèt a un cambiament de dinastias en 1492.

Son expansion comencèt en 1464 ambé Sonni Ali Ber (1464-1492) que conquistèt Timboctó (1468), Djenné (1473 e afebliguèt lei Peuls e lei Mossis qu'avián tengut un ròtle important dins lo declin de l'Empèri de Mali. Pasmens, musulman kharigista, intrèt en conflicte ambé lei mitans intellectuaus de l'Empèri e son fiu foguèt rapidament reversat après sa mòrt.

La dinastia deis Askia

Lei Sonni foguèron remplaçats per leis Askia que sa dinastia foguèt fondada per Askia Muhammad (1493-1528). Restaurèt lei relacions ambé lo poder e leis olemas de la capitala. Contunièt pereu la politica d'expansion militara de la dinastia precedenta e realizèt lo romavatge a La Mèca en 1496-1497. Son prestigi li permetèt d'atraire de letruts dau Caire ò de Fès. Pasmens, en 1528, foguèt reversat per sei fius e una guèrra civila opausèt seis eiretiers fins a 1537.

Leis Askia agantèron son apogèu dins lo corrent dau sègle XVI e dominèron alora la màger part de la Vau de Nigèr. Pasmens, a la fin d'aqueu sègle, comencèron d'èsser menaçats per leis ambicions de Marròc, interessat per lei jaciments de sau dau desèrt. En 1584, lei Marroquins impausèron un embarg sus leis exportacions de sau songais que destabilizèt l'economia de l'Empèri. Puei, organizèron una expedicion militara que destruguèt l'armada songai a la batalha de Tondibi lo 12 d'abriu de 1591. Aquò entraïnèt l'installacion de pachas marroquins a Timboctó — independents a partir de 1660 — e la fragmentacon dau rèsta de l'Empèri.

En parallèl, la descubèrta d'America per leis Europèus e lo desvolopament dau comèrci atlantic entraïnèron lo declin dei rets marchands transsaharians. Leis estaus de la Vau de Nigèr se concentrèron alora sus lo comèrci d'esclaus e multipliquèron leis incursions per capturar de presoniers de vendre. Ansin, au començament dau sègle XVII, la region èra venguda fòrça instabla e ges d'empèri succediguèt a l'Empèri Songai.

Lo declin dei reiaumes de la Vau de Nigèr e la conquista francesa

Africa de l'Oèst a la fin dau sègle XVIII.

Colonizacion de l'Africa Occidentala.

Lo periòde d'instabilitat consecutiu a l'afondrament de l'Empèri Songai entraïnèt au sègle XIX una reaccion dei mitans religiós acipats per lei mors mai ò mens corromputs dei dinastias localas. En Mali, lo marabot peul Seku Amadu foguèt la figura principala d'aqueu movement. Sei partisans prenguèron leis armas en 1818 e conquistèron Djenné l'annada seguenta. Fondèron un estat teocratic dich Empèri de Macina. Fòrça ierarquizat, aqueu reiaume se dotèt d'una armada e d'una administracion eficaça que li permetèron de convertir un nombre important d'animistas e de sedentarizar lei Peuls. Pasmens, en 1861-1862, Macina foguèt conquistat per l'Empèri Tocolor.

Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XIX, França aprofichèt lei divisions entre leis estats africans locaus per conquistar la region. Aquela expansion comencèt en 1863 a partir de Senegau e foguèt principalament impulsada per lei generaus Faidherbe e Gallieni. Se turtèt sustot a l'Empèri Tocolor, destruch en 1893, e a l'empèri fondat per Samory Touré, definitivament vencut en 1898. Pasmens, la pacificacion complèta foguèt pus lònga e durèt fins au començament dau sègle XX.

Lo periòde coloniau

Durant lo periòde coloniau, Mali faguèt partida de l'Africa Occidentala Francesa (AOF) fondada en 1895, jol nom de Sodan francés. Lei francés installèron la capitala regionala a Bamako en 1907 e fixèron lei frontieras entre 1922 e 1945. En 1924, acabèron la construccion d'una linha de camin de fèrre que permetiá lo desplaçament rapida dei tropas colonialas cargadas de mantenir l'òrdre. Un Ofici de Nigèr foguèt creada per esplechar lei ressorsas de la region. Pasmens, lo desvolopament economic demorèt limitat e l'ensenhament èra quasi inexistent.

Durant lei doas guèrras mondialas, Mali, coma lo rèsta de l'AOF, foguèt una region importanta de recrutament de tiralhaires « senegalés » per lei tropas colonialas francesas. Après 1945, la remembrança d'aquela mobilizacion foguèt a l'origina d'una agitacion nacionalista que marquèt leis annadas 1950. Modibo Keita, regent format en Dakar, foguèt l'actor principau de la vida politica qu'apareguèt durant aqueu periòde. Elegit deputat francés en 1956, defendiguèt l'idèa d'un socialisme uman.

Autonòm en 1959, lo Sodan francés participèt a la formacion de la Federacion de Mali, una federacion gropant al començament quatre colonias de l'AOF (Dahomey, Nauta Vòlta, Sodan e Senegau). Jos la pression de França, aquela federacion foguèt lèu reducha a Sodan e Senegau. Venguèt independenta lo 20 de junh de 1960 mai durèt pas lòngtemps. Tre lo 20 de julhet, lei Senegalés proclamèron son independéncia entraïnant la desagregacion de la federacion. Lo Sodan se gardèt lo nom de Mali.

Lo Mali independent

Lo periòde de Modibo Keita

Elegit president de la Republica, Modibo Keita establiguèt rapidament un regime autoritari e son partit venguèt de facto partit unic. Adoptèt una politica d'inspiracion socialista ambé la creacion de companhiás d'Estat, de cooperativas agricòlas e una nacionalizacion dau sector bancari. Pasmens, après quauqueis annadas, aqueu programa aviá mau capitat (inflacion importanta, burocracia corrompuda... etc.) e l'autoritarisme dau govèrn maucontentava la populacion. Ansin, en 1968, un còp d'estat militar reversèt lo president que veniá de dissòuvre l'assemblada nacionala.

Lo periòde de Moussa Traoré

Per remplaçar Modibo Keita, lei militars chausiguèron lo coronèu Moussa Traoré que manteguèt un regime autoritari de partit unic. En 1970, lo regime novèu deguèt faciar de trèbols intèrnes grèus entraïnats per de secaressas en Sahèl. A partir de 1981, comencèt de liberalizar l'economia mai se turtèt a l'oposicion dei sindicats de foncionaris e d'estudiants. Se la Guèrra de la Faissa d'Agacher (14-30 de decembre de 1985) còntra Burkina Faso a prepaus d'un territòri frontalier permetèt au regime d'obtenir un respiech gràcias a la mobilizacion nacionalista, la fin de la Guèrra Freja entraïnèt de manifestacions durament reprimidas. Ansin, en 1991, un grop de militar reversèt Modibo Keita.

De la democratizacion a la Guèrra de Mali

Leis autors dau còp d'estat de 1991 donèron lo poder a un Comitat de Transicion per lo Salut dau Pòble dirigit per lo generau Amadou Toumani Touré. Aqueu conseu restaurèt lo multipartisme e foguèt a l'origina de l'adopcion d'una novèla constitucion en 1992. Mali conoguèt alora un periòde de democratizacion de sa vida politica ambé l'eleccion d'Alpha Oumar Konaré, adversari de Touré, a la presidéncia. Après dos mandats, se retirèt coma lo demanda la constitucion e foguèt remplaçat per lo generau Touré, tornat elegir en 2007.

Pasmens, l'instauracion d'institucions democraticas permetèt a Mali d'amaisar sa situacion intèrna. D'efèct, a partir de 1990, plusors guerilhas independentistas se formèron dins lei regions toaregas dau nòrd. En 2012, lei rebèls enregistrèron plusors succès còntra l'armada maliana que perdiguèt de miliers d'òmes. L'incapacitat dau govèrn de restablir la situacion entraïnèt un còp d'estat militar en març de 2012. Pasmens, aquò melhorèt pas la situacion e, sota la pression internacionala, lei militars rendèron lo poder ai civius en julhet.

Enterin, la situacion dins lo nòrd s'èra agravada ambé la conclusion d'una aliança entre movements toaregs e movements jihadistas. De març a setembre de 2012, l'armada maliana perdiguèt ansin lei vilas de Kidal, de Gao, de Timboctó e de Mopti. En genier de 2013, per defugir l'invasion de la mitat sud dau país per de jihadistas, França decidèt donc d'intervenir militarament en Mali (operacion Serval).

Mali dempuei 2013

Article detalhat: Guèrra de Mali.

Dempuei 2013, Mali conoís un periòde de transicion marcat per de tensions vivas dins lei regions septentrionalas e per una temptativa de restauracion deis institucions democraticas grèvament afeblidas per lei desfachas militaras de 2012. D'efèct, la còntra-ofensiva francesa (genier-febrier de 2013) permetèt aisament d'arrestar lei jihadistas e de reconquistar lei vilas perdudas. Pasmens, maugrat aqueu succès, de guerilhas islamistas se mantenguèron dins lo país, especialament lòng de la frontiera amb Burkina Faso, egalament tocat per d'insureccions jihadistas poderosas. França, sostenguda per una coalicion d'Estats africans, contunièt de menar d'operacions dins lo país, mai la reconstruccion de l'Estat malian avancèt gaire. En particular, la question toarega foguèt pas reglada e lei negociacions regardant una possibila autonòmia dau nòrd foguèron rapidament blocadas après la formalizacion d'una alta-au-fuòc en 2015 (acòrdis d'Argier).

Regardant la vida politica dau país, Ibrahim Boubacar Keïta foguèt elegit president en 2013 a l'eissida d'un escrutinh sensa frauda. Pasmens, aquò permet pas de resòuvre la crisi economica entraïnat per la guèrra e l'afebliment considerable de l'aparelh d'Estat. L'instabilitat governamentala (3 Premiers Ministres entre 2013 e 2015) illustra aquelei dificultats. D'aost de 2020 a mai de 2021, plusors còps d'Estat militars menèron ansin a la presa dau poder per una junta dirigida per lo coronèu Assimi Goïta. Lei militars adoptèron una politica nacionalista e populista e rompèron l'aliança amb França au profiech d'un raprochament amb Russia. Aquò menèt au retirament dau còrs francés e dei fòrças de l'ONU, a l'arribada de mercenaris rus e a una represa dei combats còntra lei rebèls independentistas toarègs. En parallèl, lei guerilhas islamistas an intensificat seis atacas.

Cultura

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

Annèxas

Liames connèxes

• Guèrra de Mali
• Empèri de Mali
• Empèri Songai