Ans 1810
| Sègles | sègle xviii - sègle xix - sègle xx |
|---|---|
| Decennis | 1780 - 1790 - 1800 - 1810 - 1820 - 1830 - 1840 |
Istòria
[modificar | modificar lo còdi]1810 : en Madagascar, mòrt dau rèi Andrianampoinimerina que foguèt remplaçat per son fiu Radama Ièr. Son rèine aviá permés d'unificar la màger part de l'illa. Son fiu adoptèt una politica destinada a renfòrçar la poissança dau reiaume en fàcia de França e dau Reiaume Unit.
1812-1814 : assaiant d'aprofichar la mobilizacion britanica en Euròpa, leis Estats Units d'America declarèron la guèrra a Londres amb l'objectiu de conquistar Canadà. Pasmens, sei tropas, mau organizadas e mau comandadas, enregistrèron pauc de succès e lo statu quo foguèt restablit en 1814 amb la fin dei guèrras napeoleonencas.
1813 : fin de la Guèrra Russopèrsa de 1804-1813 amb una victòria russa. Pèrsia i perdiguèt la màger part dei territòris contestats en Caucàs.
1814-1816 : en America, leis Espanhòus reprenguèron lo contraròtle de sei colonias, a l'excepcion dau Rio de la Plata. Pasmens, aqueu succès demorèt efemèr en causa dei tensions entre lo poder reiau e leis elèits coloniaus.
1816 : en Indonesia, erupcion fòrça violenta dau Mont Tambora (92 000 mòrts) que causèt de trèbols climaticas durant au mens un an sus tota la planeta. Dins mai d'un país, aquò entraïnèt d'esmogudas alimentàrias car la produccion agricòla foguèt fòrça febla.
1816 : consequéncia de l'erupcion dau Mont Tambora, en China, una famina generala causèt una crisi grèva amb de centenaus de miliers de mòrts. De mai, de miliers de soudats abandonèron son pòste per assaiar d'ajudar sa familha.
1817 : signatura d'un tractat de cooperacion entre lo Reiaume Merina e lo Reiaume Unit. Lo rèi Radama Ièr i obtenguèt una ajuda britanica per modernizar son reiaume (→ 1820).
1819 : signaturat dau tractat d'Adams-Onís entre leis Estats Units e Espanha. Aquel acòrdi organizèt la cession de Florida ais Estatsunidencs e definiguèt lo limit entre lei possessions dei dos país en America dau Nòrd.
Cultura
[modificar | modificar lo còdi]
1811 : dins leis Índias Neerlandesas, descubèrta dei vestigis dau complèx religiós de Prambanan, òbra majora de l'art religiós javanés dei sègles VIII e IX, per de soudats britanics. Thomas Stamford Raffle ordonèt de leis explorar e de leis estudiar.
1814 : en Indonesia, descubèrta dei vestigis dei temples dau Plan de Dieng e dau temple de Borobudur per de soudats britanics. Edificis majors de l'art religiós javanés dei sègles VIII e IX, foguèron desgatjats e explorats per de missions scientificas.
1817 : restauracion dau Sanctuari d'Al-Hussayn ibn Ali de Kerbala a l'iniciativa de Fath-Ali Shah Qajar.
Sciéncias e tecnicas
[modificar | modificar lo còdi]1810 : experiéncia dau Britanic Humphry Davy (1778-1829) d'utilizacion d'un arc electric per fondre una mòstra de fèrre. Mai de 50 ans pus tard, aquò donèt ais engenhaires metallurgistas d'explorar lei possibilitats de la siderurgia electrica (→ 1879 e 1900).
1810 : publicacion dau resultat d'estudis de mèsclas de gas per lo Francés Gay-Lussac (1778-1850). I establiguèt l'existéncia de reaccions quimicas simplas explicant lei variacions de pression e de composicion.
1811 : publicacion per l'Italian Amedeo Avogadro (1776-1856) de la lèi d'Avogadro. Aquela lèi enoncièt l'egalitat dau nombre de moleculas dins dos volums egaus de gas perfècts diferents dins de condicions de temperatura e de pression identicas. Aquò foguèt tanben una dei premierei mencions d'una distincion entre atòms e moleculas. Pasmens, aquela lèi foguèt aculhida amb indiferéncia per la communautat scientifica e l'adopcion de la teoria atomica foguèt un procès lent en despiech de son ròtle dins la definicion dau modèl dau gas perfècte (→ 1834).
1815 : intrada en servici dau premier clipper qu'èra una goleta modificada amb una còca pus lònga e una veladura pus poderosa. Dotat d'una velocitat importanta, aqueu tipe de naviri anava dominar lo comèrci de denadas periblas durant la màger part dau sègle XIX.
1816 : invencion dau motor Stirling per l'inventor britanic Robert Stirling (1790-1878). Aqueu motor conoguèt un desvolopament important gràcias a seis aplicacions dins la concepcion de maquinas de vapor dins lo corrent dau sègle XIX avans de declinar e de venir rar au sègle XX.
1817 : descubèrta de cadmi per lo quimista alemand Friedrich Stromeyer (1776-1835) durant un estudi de mòstras de zinc. De son caire, lo quimista suedés Johan August Arfwedson (1792-1841) descurbiguèt lo liti dins la petalita.
1818 : premiera utilizacion de l'energia geotermica (en Itàlia).
1818 : descubèrta de la liquefaccion de gas refrejats e comprimits per Michael Faraday (1791-1867).
1818 : lo quimista francés Louis Jacques Thénard (1777-1857) preparèt la premiera mòstra d'aiga oxigenada.
1819 : premiera mesura de la tension arteriala realizada per lo mètge e fisician francés Jean-Léonard-Marie Poiseuille (1799-1869) amb un manomètre de mercuri.
Decès
[modificar | modificar lo còdi]- Jane Austen, escrivana anglesa.
- Henry Cavendish, fisician e quimista anglés.
- Johann Gottlieb Fichte, filosòf alemand.
- Robert Fulton, inventor estatsunidenc.
- André Grétry, compositor d'opèra bèlga.
- Jacques de Liniers, vice rèi dau Riu de la Plata.
- Charles Messier, astronòm francés.
- Francisco de Miranda, revolucionari venecuelian.
- William Nicholson, cirurgian anglés.
- Johann Wilhelm Ritter, fisician alemand.
- James Watt, engenhaire anglés.
- Caspar Wessel, matematician danés.