Empèri Portugués

Empèri Portugués Império Português (pt)
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
(Detalhs) (Detalhs)
Devisa nacionala : {{{devisa}}}
Imne nacional : {{{imne}}}
Lengas oficialas	portugués
Capitala	Lisbona
Poder civil	Monarquia puèi Republica après l'Estado Novo
Epòcas	"Primièr Empèri" (1415-1580): Descobèrtas e espandiment en Africa e en Orient, que s'acaba amb l'ocupacion espanhòla. "Segond Empèri" (1580-1822): Pèrda d'influéncia en Orient, lo Brasil ganha d'importànça. "Tresen Empèri" (1822-1975): Aprés l'independéncia de Brasil, Africa domina las atencions de l'Empèri Colonial Portugués. "Restes de l'Empèri" (1975-1999): demorança de Macau fins a la devolucion a China.

Empèri portugués a son apogèu

L'Empèri Portugués o Empèri Colonial Portugués es lo primièr empèri global de l'istòria essent considerat coma mai ancian dels empèris colonials europèus modèrnes, existissent gaireben pendent sièis sègles, a partir de la Conquista de Ceuta, en 1415, fins a la devolucion de la soberaneitat de Macau a China, e 1999. L'empèri s'espandiguèt per un grand nombre de territòris qu'uèi fan part de 53 païses diferents. Se cal notar, que siá pendent lo regime monarquic o pendent lo regime republican, Portugal jamai s'autodenominèt oficialament coma "empèri".

De marins portugueses comencèron a explorar la còsta d'Africa en 1419, utilizant las recentas descobèrtas dins de domenis coma la navegacion, la cartografia e la tecnologia maritima, coma la caravèla, amb l'objectiu de descobrir una rota maritima pel lucratiu comèrci de las espècias d'orient. En 1488, Bartolomeu Dias passèt lo Cap de Bona Esperança e, en 1498, Vasco da Gama arribèt en Índia. En 1500, Pedro Álvares Cabral arribèt al Brasil, sus la còsta atlantica sudamericana. Dins las decennias seguentas, los marins lusitanians continuavan d'explorar lo litoral e las illas de l'èst d'Asia, realizant de plaças fòrtas e establiments de comèrci. En 1571, una seria de pòstes avançats ligava Lisbona a Nagasaki, al Japon, lo longo de las còstas d'Africa, l'Orient Mejan, Índia e Asia. Aquel malhum comercial torna una granda riquesa al Reialme de Portugal.

Entre 1580 e 1640, lo Realme de Portugal e l'Empèri Espanhòl partejavan los meteisses reis, dins una union pessonala de las coronas dels dos païses. Pasmens ambedos empèris contunhavan èsser administrats de biais separat, las colonias portuguesas venguèron la cibla de tres poténcias europèas rivalas e ostilas a Espanha, que cobejavan los succèsses iberics exteriors: Olanda, Grand Bretanha e França. Amb una populacion mendra, Portugal èra pas capable de defendre d'un biais eficaç lo malhum enriquit de pòstes comercials e l'empèri comencèt a intrar dins un long e inexorable declin. Pèrdas significativas contra los olandeses de l'Índia Portuguesa e del sudèst asiatic pendent lo sègle XVII acabant amb lo monopòli del comèrci portugués dins l'ocean Indian. Brasil, qu'èra vengut la colonia mai rica de Portugal, prenguèt son independéncia en 1822, dins l'èrsa del moviments independentistas en America al començament del sègle XIX. L'Empèri Portugués alara foguèt reduisit a las colonias del litoral african (que foguèron espandidas cap a l'interior a l'ecasença de la particion d'Africa, a la fin del sègle XIX), Timor-Leste e enclavas en Índia (Goa, Daman e Diu) e en China (Macau).

Après Segonda Guèrra Mondiala, lo líder del Portugal d'alara, António Salazar, ensajèt de manténer intacte çò que demorava de l'Empèri pluricontinental, mentre que los autres païses europèus començavan la descolonizacion dels sieus territòris. En 1961, las tropas portuguesas a Goa èran incapables de tenir l'avançada de las tropas indianas que marchavan cap a la colonia en nombre superior. Salazar deguèt començar una guèrra (la Guèrra Coloniala Portuguesa) amb per objectiu d'eliminar las forças anticolonialas en Africa, que s'acabèt amb la casuda del regime en 1974. Lo nòu govèrn, instalat après a Revolucion dels ulhets, sul còp faguèt venir lei lo principi de l'autodeterminacion dels pòbles, cambiant radicalament de política dubrissent la possibilitat de l'independéncia per totas las colonias, acabant de facto amb l' "empèri portugués". L'excepcion foguèt Macau, territòrio que tornèt en devolucion a China sonque en 1999, marcant simbolicament, la fin de l'Empèri Portugués. A l'ora d'ara, las archipèlas del Açores e de Madeira son los sols territòrios ultramarins demorant ligats politicament al Portugal, mas se las cal considerar coma essent d'illas inabitadas abans l'ocupacion portuguesa. La Comunautat dels Païses de Lenga Portuguesa (CPLP) es lo sucessor cultural de l'Empèri.

Istória

La Conquista de Ceuta, em 1415, foguèt menada per l'infant Enric lo Navegador  e inclusit a l'Empèri Portugués.

L'expansionisme portugués èra mòu d'en primièr per l'esperit militar e evangelizador, seguent la reconquista, al Nòrd d'Africa e, mai tard, per interès comercial, d'en primièr dins la prosperas capitanias de las illas de Madeira e del Açores, seguent la cerca d'una rota maritima cap a Asia, alternativa a la Mediterranèa dominada per las republicas maritimas italianas, pels otomans, pels moros e pels piratas, dins lo lucratiu comèrci de las espècias.

Los portugueses comencèron per explorar de biais sistematic la còsta d'Africa a partir de 1419, piejat per l'Infant Enric e de navegadors experimentats servits pels mai avançats desvolupaments nautics e cartografics de l'epòca, profeitant de la caravèla. En 1471 arribèron al Golf da Guinèa, ont en 1482 foguèt creat l'establiment comercial de São Jorge da Mina para assegurar un comerci florissent d'aur aluvial. Partent de Mina Diogo Cão establiguèt lo primièr contacte amb lo Reialme del Reialme del Còngo. Après de viatges exploratòris sucessius viagens cap al sud, en 1488 Bartolomeu Dias doblèt lo Cap de Bona Esperança, intrant pel primièr còp dins Oceano Indian dempuèi l'Atlantic.

A l'arribar Cristòl Colomb en America en octobre de 1492 comencèt una negociacion entre Joan II de Portugal e los Reis Catolicos de Castelha e Aragon. En resultat foguèt signat en 1494 lo Tratat de Tordesilhas, divisant lo Mond en dos airals destiants a l'exploracion demarcats por un meridian situat al delà illas del Cap Verd e aquelas recentament descobèrtas en Caraiba: casent a Portugal las tèrras "descobèrtas e de descobrir" situadas a l'èst d'aquel meridian, e a Espanha las tèrras demrant a l'oèst d'aquela linha.

Pauc après, en 1498, lo navegador Vasco da Gama arribèt en Índia, inaugurant la Rota del cap. En 1500, dins lo segond viatge cap a Índia, Pedro Álvares Cabral desvièt de sa rota de la costa Africana e acostèt al Brasil.[nota 2] A Lisbona, foguèt, alara, establida l'ostal d'Índia per administrar totes los aspèctes del monopòli del comèrci e de la navigacion otramar. Sièis ans aprés lo viatge de Gama, foguèt nomenat lo primièr vicerei sesent a Cochin, e sa vitòria dins la Batalha de Diu alunhèt los mamelocs e arabs, facilitant pels portugueses lo comèrci dins l'Ocean Indian. En 1510, se constituiguèt l'Estat Portugués d'Índia coma capitala Goa, primièra conquista territoriala en Índia. Malaca foguèt conquistada en 1511 e los portugueses contunhèron l'exploracion e las conquistas de pòrts sus las còstas e illas d'Asia orientala, atenhent las desiradas "illas de las espècias" (las illas Molucas) en 1512, e en China un an après, s'establissent dins l'illa de Shangchuan. En 1529, lo Tratado de Saragossa delimita las exploracions portuguesas e espanhòlas en orient: las Molucas son atribuidas a Portugal e las Filipinas a Espanha.

Pendent l'espandiment, de 1415 a 1534, data ont foguèt ordenat de colonizar l'interior de las capitanias del Brasil per Joan III de Portugal, l'empèri portugués venguèt una talassocracia, pels oceans Atlantic e Indian, defendida per una cadena de fortificacions costièras aparada per un malhum d'establiments comercials, afortissent per un sistèma de licéncias de navigacion, las cartazes, s'apiejant sus las nombrosas relacions diplomaticas e alianças, coma amb lo Reialme de Siam, los Safavids de Pèrsia, Reialme de Bisnaga e Etiopia, èra completat per l'accion de las missons religiosas sus las tèrras aparadas pel Padroado, un acòrdi de la corona portuguesa amb la Santa Ses.

Mapa portuguesa d'Índia en 1630. Detalh de l'atlas Taboas geraes de toda a navegação de João Teixeira de Albernaz e D.Jerónimo de Ataíde.

En 1543, de comerçants portugueses menat al Japon s'estabeliguèron d'en primièr a Hirado. Em 1557, las autoritats chinesas autorizèron los portugueses a s'estabelir a Macau, que, rapidament, venguèt la basa d'un prospèr comèrci triangular entre China, Japon e Euròpa via Malaca e Goa. En 1571, una cadena d'entrepauses ligava Lisbona a Nagasaki, ciutat alara fondada pels portugueses: l'Empèri venguèt verdadierament global, tornent d'enòrmes riquesas per Portugal. En 1572, tres ans après son retorn d'Orient, Luís Vaz de Camões publiquèt a l'epopèia "Os Lusíadas", que l'accion centrala es la descobèrta de la rota maritima cap a Índia per Vasco da Gama, imortalizant los establiments dels portugueses.

Profeitant dels formidables ganhs en Orient, l'interès pel Marròc contunhava. En 1578, lo rei Sebastian I cercava a conquistar los territórios interiors, çò qu'acabèt amb la desbandada a Alcácer-Quibir, seguent una crisi de sucessession que s'acabèt amb l'union amb la corona espanhòla en 1580. Pendent la Dinastia Filipina, l'Empèri portugués sofriguèt de grands revèrs implicat dins los conflites d'Espanha amb Olanda, França e Anglatèrra, qu'ensejava d'estabelir los sieus empèris.

Dins lo libre Diálogos das grandezas do Brasil, de 1610, l'escrivan Ambrósio Fernandes Brandão lausa l'esperit determinat e conquistador dels descobreires portugueses:

«(...) Vaquí tanben tant d'illas, situadas al mièg d'aquela presa de l'ocean, ont descobriguèron e poblèron, aqueles reialmes d'Angòla e de Còngo, illas del Cap Verd e de S. Tomé, aquela granda tèrra del Brasil; de biais que als nòstres portugueses se pòt, amb rason, atribuir (amb las fòrça conquistas que fasèron sus mar e sus tèrra) lo vertadièr nom d'Ercules e d'Argonautas.»

Entre 1595 e 1663, se dabanèt la Guèrra Luso-olandesa amb la Companhiás olandesa de las Índias orientalas (VOC) e orientalas (WIC), qu'ensagèron de prene los malhums de comèrci portugueses de las espècias asiaticas, esclaus d'Africa ocidentala e sucre del Brasil. Aprés la pèrda de fòrça territòris, Portugal retrobèt son independéncia em 1640. En 1654, capitèt a retrobar lo Brasil e Angòla, alara qu'èra perdut per sempre la preeminéncia en Asia. Brasil prenguèt, alara, importança dins l'Empèri, afortit per la descobèrta de grandas quantitats d'aur a la fin del sègle XVII. Amb l'arribada alà de la Cort portuguesa en 1808 s'aparant de las armadas de Napoleon I, anava èsser considerat coma essent associat al Reialme, amb per nom Reialme Unit de Portugal, Brasil e Algarves.

Lo meridian del Tractat de Tordesilhas, de 1494, divisant lo mond entre las coronas de Portugal e de Castela.

Amb la reconeissença de la declaracion d'independéncia de Brasil en 1825, Portugal acentuèt l'espandiment territorial a l'interior d'Africa, e a partir de 1870 deguèt afrontar las poténcias europèas per conservar lo rèste de son fragmentat d'Empèri. Pendent l'Estat Nòu, qu'intrèt en vigor l'Acte Colonial (1930 - 1951), l'Oltramar Portugués prenguèt lo nom oficial de "Empèri Colonial Portugués", essent alara compausat per las colonias africanas de São Tomé e Príncipe, Cabo Verde, Guinèa Portuguesa, Angòla, Cabinda, Moçambic e São João Baptista de Ajudá, per las colonias asiaticas de Macau, de l'Estat Portugués d'Índia e del Timòr Portugués. Em 1951, la designacion "Empèri Colonial Portugués" foguèt abolida, como politica para evitar d'èsser considerat una poténcia coloniala dins los forums internacionals. Dins l'esper de concervar un Portugal intercontinental, l'Estat Nòu designava las colonias coma províncias ultramarinas, considerant qu'aqueles territòris èran pas de colonias, mas essent partida integranta e inseparable de Portugal, dins una "Nacion Multiraciala e Pluricontinentala".

La resisténcia a la dominacion portuguesa se manifestèt dins lo contèxte de la descolonizacion europèa. En 1954, l'Union Indiana anexièt los territòris de Dadra e Nagar Haveli, e en 1961 comencèron los afrontaments generalizats en Orient e en África: l'Índia independenta conquistèt Goa, dins una accion armada qu'encontrèt gaire pas de resisténcia e pauc après l'Illa d'Angediva. En 1961 tanben comencèt la Guèrra Coloniala Portuguesa en Africa, contunhent fins a la Revolucion dels ulhets en (1974), fasent independentas las colonias en 1975.

La "fin" de facto de l'Empèri Portugués se realiza en 1999, quant Macau, darrièr territòrio jos son administracion, tornèt en devolucion a la Republica Populara de China. Se pòt destriar dins l'istòria de l'Empèri portugués de periòdes diferents:

• "Primièr Empèri" (1415-1580): Descobèrtas e espandiment en Africa e en Orient, que s'acaba amb l'ocupacion espanhòla.
• "Segond Empèri" (1580-1822): Pèrda d'influéncia en Orient, lo Brasil ganha d'importànça.
• "Tresen Empèri" (1822-1975): Aprés l'independéncia de Brasil, Africa domina las atencions de l'Empèri Colonial Portugués.
• "Restes de l'Empèri" (1975-1999): demorança de Macau fins a la devolucion a China.

Preséncia portuguesa en Africa

Possessions portuguesas al Marròc entre 1415-1769

La conquista de Ceuta en 1415 e la descobèrta de las illas de Madeira en 1418 e dels Açòres en 1427, territòris de colonizacion e d'exploracion agricòla, marcan lo començament de l'espandiment territotrial maritim portugués. Motivat d'en primièr per la recerca de privilègis de noblesa conquerits dins de batalhas e, après, per l'iniciativa privada que cercava de riquesa fòra del territòris - seguent l'exemple de la prosperas capitanias de las archipèlas de Madeira e dels Açores- Los viatges progresson per la còsta africana, totjorn cap al sul.

Africa Occidentala

Las expedicions passèron al cabo Bojador en 1434. Amb los resultats s'enriquissent, foguèron presas per aparar los interesses de Portugal. Atribuit pel regent Pèire al seu fraire Enric "Lo Navegodor", e reconegut per la bula Rex regum, es decretat monopòli la navigacion sus la còsta oèst d'Africa en 1443. Las naus èran licenciadas per Portugal en cambi d'una partida dels ganhs obtenguts, çò que motivèt l'investiment dins de viatges d'exploracion pels portugueses e estrangièrs, coma los genoveses e venezians. En 1444, coma governador d'Algarve, o l'Infant establiguèt un consòrci de navigacion a Lagos. E, en 1445, creèt lo primièr establiment comercial de l'illa de Arguin, sus la còsta de Mauritània, construida sus las instrucions del quita Infant: visava a atirar las rotas percorridas pels mercands musulmans al nòrd d'Africa: ensejant d'implantar un mercat per monopolizar l'ativitat comercial de la zòna.

cistèrna Manuelina de la Fortalesa de Mazagão construída entre 1513-1541, Marròc

En 1453, la casuda de Constantinòbla, presa pels otomans, causa un tust per la cristanetat e per las relacions comercialas establidas dins la Mar Mediterranèa. Pauc après lo papa Nicolau V emés una bula Romanus Pontifex en favor del rei Alfonso V, afortiguèt la precedenta Dum Diversas de 1452, declarant que las tèrras e mars descobèrtas al delà del Cabo Bojador apartenon als reis de Portugal, autorizant lo comèrci e las conquistas contra los musulmans e pagans, legitimant la politica portuguesa de mare clausum dins Ocean Atlantic e a l'encara naissent esclavatge.

En 1455, comencèt, a Madeira, una florissenta industria del sucre. L'acessibilitat de las illas atirèt los comerçants genoveses e flamencs interessats de contornar lo monopòli Venecian, mas lo problèma èra que demandava de man d'òbra e d'òbras pesugas: la "solucion" foguèt de menar d'esclaus d'Africa. Dins aquel comèrci, prosperèt lo florentin Bartolomeu Marchionni, que conencèt a investir dins fòrça viatges portugueses. A partir de 1458, Ceuta e Arguin, amb las garnisons militaras, èran de punts claus d'ajuda logistica e de material de navigacions portuguesa e una entrava la pirataria praticada pels moros.

Lo Golf de Guinèa e l'aur minièr

Mapa del sègle XVI mostrant las reivindicacion portuguesas para a Guinèa e São Jorge da Mina

Castelo de São Jorge da Mina construída en 1482 a l'entorn de l'industria de l'aur alara nomenada Còsta d'Aur, actual Gana

Après la mòrt de l'infant, e a causa de las margas venent de l'exploracion, en 1469 lo rei Afons V concediguèt lo monopòli del comèrci dins la partida del Golf da Guinèa al mercand Fernão Gomes contra una renda annadièra de 200 000 reals. L'exclusivitat del comèrci d'alara nomenat "malagueta", (Aframomum melegueta) popular substitut del pebre negre, donava tanben 100 000 reals cada an. Gomes deguèt explorar 100 lègas de la còsta d'Africa per an pendent cinc ans.

Amb la colaboracion de navegadors como João de Santarém, Pedro Escobar, Lopo Gonçalves, Fernão do Pó e Pedro de Sintra, Fernão Gomes anèt al delà del contracte. Dins l'encastre de sa comanda, l'exploracion de la còsta oèst africana avancèt fins al Cap de Santa Catarina, ja dins l'emisfèri Sud, e encontraran tamben las illlas del Golf de Guinèa, amb São Tomé e Príncipe e Elmina en 1471, ont encontrèt una florissenta indústria aurifèra aluviala.

Amb aquel comèrci, Fernão Gomes ajudèt lo rei Afonso V dins conquista de Arsilah, Alcacer Ceguer, e Tànger, jogant un ròtle fòrça influent dins l'economia del reialme. Aquel trait del litoral foguèt nomenat Còsta d'Aur, fa nàisser la cobejança dels Reis Catolicos, que las pressions per prene la region sonque s'acabèron amb la signatura del Tractat de las Alcàçovas-Toledo en 1479. Lo tractat reconeissiá lo domèni portugués de las descobèrtas al Sud de las Canàrias, inclusissent los drechs sus la còsta de Mina e lo Golf da Guinèa e la seguida de exploracion dins la còsta.

Pauc après de se sèire al tròn, en 1482, lo rei Joan II centralizèt cap a corona l'exploracion e lo comèrci, realizant un establiment de comerci per l'aur. Jos la comanda de Diogo de Azambuja foguèt lèu bastit lo "Castèl de San Jòrdi de Mina" amb de peiras prealablament talhadas e numerotadas al Portugal, enviadas coma lèst dins las naus, sistèma de construcion alara adoptat per fòrça fortificacions. A l'abric de l'establiment fotificat se desvolopèt la populacion de Elmina San Jòrdi de Mina que recebèt Carta de Foral (constitucion) en 1486. Alà se fasiá l'ecambi de blat, terralha, caval e clòscs, aur (fins a 400 kg/an) e esclaus, aqueles amb una intensitat creissenta a partir del sègle XVI.

Entre 1472 e 1486, los portugueses arribèron al Reialme de Benin, una societat sofisticada governada per l'Oba. Foguèron escambiadas d'embaisssadas, que, segond Gaspar Correia, aurián informat Joan II sus la possibilitat d'arribar a Índia. Alà, establiguèron lo comèrci del bronze e del laton europèus, jos fòrma de braçalet, en cambi de grana de paradís (malagueta), terralha, marbre, e esclaus (d'ont ven lo nom de "còsta dels esclaus"), realizant localament de grands cambiaments politics e artistics: los bronzes del Benin testimònian de la preséncia portuguesa.

Lo reialme de Còngo e la fondacion d'Angòla

Audiéncia del rei del Còngo, o "Manicongo" (del Kikongo "mwene kongo") als navigadors portugueses e subjècte africans. Gravadura de Johan e Theodore de Bry, ilustracion del libre: Índias Orientais, de 1597.

Dempuèi la signatura del Tractada d'Acàçovas que las còstas de Ginèa èran estrechament vigiladas, essen enebidas al castelhans e autres europèus. Entre 1482 e1486, Diego Cão, que foguèt investit pel reis Joan II d'aquela vigiléncia, partissent de S. Jorge da Mina per explorar lo fluvi Còngo e l'interiror de las tèrras sus 150 km en amont fins a las cataractas de lelala. Alà erigiguèt lo primièr padrão, a la plaça de las abitualas croses de fusta, e envièt una embaissada portuguesa al Reialme de Còngo, debuta dels contactes europèus. Es a partir d'aquí que comencèt la conquista de la region que venguèt Angòla. La primièra estapa foguèt d'establir una aliança amb l'influent "Manicongo" (del Kikongo mwene kongo) que dominava tota la region: Diego Cão menèt unes nòbles cap a Portugal e al retorn realizèt un acòrdi amb lo rei Nzinga a Nkuwu, que en 1491 se convertiguèt al cristianisme e foguèt batejat, amb d'autres nòbles, jol nom de Joan I en onor del rei portugués. Los primièrs prèires catolics e soldats descrivon la capitala M'Banza Kongo coma una granda ciutat de talha comparabla a Évora. Joan I de Còngo governèt fins a 1506 e li succediguèt Afons I Mvemba um Nzinga, qu'establiguèt lo catolicisme roman coma religion oficiala del reialme. Al sud d'aquel reialme n'èran dos autres, aquel de Ndongo e aquel de Matamba, qu'acabèron per fusionar, origina del reialme d'Angòla (v. 1559)

Expleitant las rivalitats e conflictes entre aqueles reialmes, dins la segonda mitat del sègle XVI los portugueses s'installèron dins la region d'Angòla. Lo primièr governador de Angola, Paulo Dias de Novais, cercava a delimitar lo vast territòri e explorar las fonts naturals, subretot los esclaus. La penetracion cap a l'interior foguèt limitada. En 1576 fondèt São Paulo de Loanda, l'actuala vila de Luanda. Angòla venguèt mas tard lo principal mercat progissent d'esclaus per las plantacions de la cana de sucre del Brasil.

Africa Australa e Orientala

L'illa de Moçambic foguèt uma importante escala de navegação da carreira da India iniciada em 1498: mapa do percurso seguido pelas naus na ida (vermelho) e rota de regresso (verde)

Amb lo cap de Bona Esperança passat per Bartolomeu Dias en 1488, la renomada de la Reconquista s'adiciona a la curiositat cientifica e comerciala. Vasco da Gama utilizava de cartas maritimas fins alara traçadas per establir una rota maritima d'Índia. Après aquela descobèrta lo sègle XVI se nomenèt "sègle d'aur" pel Portugal e lo sieu apogèu coma novèla poténcia europèa. A partir d'alara las exploracions perdèron lo caractèr privat, se realizant alara jos l'iniciativa de la Corona, coma per exemple Manuel I que determinèt que cada ans, entre Febrièr e Març, salga una armada cap a Índia.

Dins son segond viatge en 1502, Vasco da Gama faguèt tributari de Portugal lo pòrt arab de l'illa de Quíloa (actual Kilwa Kisiwani), en Tanzania, e tanben faguèt la reconeissença de Sofala em Moçambic. Per impausar lo monopòli del comèrci de las espècias dins l'Ocean Indian, al començament de 1505 l'armada de D. Francisco de Almeida, nomenat primièr de Vicerei de l'Índia Portuguesa. Foguèt alara establit lo Fòrt de San Caetano de Sofala, mejans un acòrdi coma un cap local e progressivament enforçat.

Glèisa de Sant Antòni, Illa de Moçambic, Patrimònio Mondial de l'UNESCO

En 1507 los portugueses ocupèron l'illa de Moçambic, pòrt estrategic d'ajuda a la rota cap a Índia que ligava Lisbona a Goa. Coma escala de navigacion èra lo punt d'encontre de las naus extraviadas dins lo viatge d'anar e aquelas a l'espèra de la monson. Alà foguèt bastida mas tard una poderosa fortificacion, la Fortalesa de San Sebastian (1558) e un espital. A las Açores, a l'Armada de las illas aparava las naus cargadas en camin cap a Lisbona de las atacas dels piratas e corsaris europèus.

En Agost de 1507, l'illa de Socotra, a l'intrada de la Mar Roja, foguèt conquerida. Alà, Tristão da Cunha envièt una expedicion capa a Etiopia, que alara se pensava èsser mas pròcha. Sen capitar a passar per Malindi, Afonso de Albuquerque podèt desembarcar a Filuk, près del Cap Guardafui. A la seguida d'aquela expedicion, arribèt a Goa em 1512 l'embaissador Mateus d'Etiopia, enviat per la reina regente Eleni d'Etiopia al rei D. Manuel I de Portugal e al papa, en cerca d'una aliança per far fàcia al creissent poder otoman dins la região. Vist coma lo tant esperat contacte amb lo lendari Prèire Joan e amb Pêro da Covilhã, lo rei informèt lo Papa Leon X en 1513 e Mateus viatjèt capa a Portugal en 1514, d'ont tornèt amb una embaissada portuguesa, ensems amb Francisco Álvares. Los portugueses comprenguèron la natura de lor mission sonque al arribar en Etiopia em 1520, après a la mòrt de Mateus, fact que compliquèt los contactes amb l'emperaire etiopian. Pasmens comencèt las primièra relacions de contunh d'un país europèu amb Etiopia e en 1517 Portugal ajudèt l'emperaire Lebna Dengel, enviant armas e quatre cents òmens, qu'ajudèt a restablir lo govèrn dins guèrra Adal-Etiopia.

Afrontament amb los olandeses en Africa (1597-1663)

Zonas disputadas entre 1588 e 1654 per las companhiás da Republica de las Set Províncias Unidas a l'origin de l'Empèri Olandes (Iarange)

Amb los formidables beneficis obtenguts per l'empèri colonial en Orient, l'interés de la corona pel Marròc demoravan. Lo sègle XVI es una sucession de conquistas e d'abandons de fortalesas costièras fins a que lo rei Sebastian I (1557–1578) investiguesses dins la conquista dels territòris interiors, que ne resultèt la desbandada a Ksar el-Kebir en 1578 seguissent una crisi de sucession qu'acabèt amb l'union amb la corona espanhòla en 1580.

Dins lo contèxte de la Dinastia Filipina, l'Empèri portugués sofriguèt grands reveses essent implicats dins los conflictes qu'Espanha aviá contra Anglatèrra, França e Olanda, qu'ensejavan d'establir los sieus empèris. Portugal foguèt entrainat, sens argent e capacitat d'enviar d'armadas cap a las regions atacadas per de fòrças plan preparadas. Los olandeses, implicats dins Guèrra d'Ochanta Ans amb Espanha a partir de 1568, atacavan per mar colonias e naus. L'Empèri portugués, constituit subretot d'establiments costièrs, vulnerables casent un après l'autre, venguèt una cible facila.

La Guèrra Luso-olandesa comencèt amb una ataca a São Tomé e Príncipe en 1597. Foguèt implicadas las Companhiás olandesas de las Índias orientalas e occidentalas, amb per objectiu de prene lo malhum del comèrci portugués de la espècias asiaticas, esclaus d'Africa ocidentala e sucre del Brasil. Apès d'afrontaments diverses en orient e al Brasil, comecèran las atacas dels pòstes de comèrci sus a còsta oèst d'Africa, per tòca d'assegurar lo progiment d'esclaus per la producion de sucre en territòris conquerits al Brasil. En 1638 los olandeses prenguèron lo Fòrt de San Jòrdi de Mina, puèi Luanda en 1641 e Axim, dins lo golf da Guinèa en 1642.

En 1640, Portugal restaurèt de son independéncia, restablissent una aliança amb Anglatèrra que pauc après venguèt a desfisar los olandeses. Lo 6 d'Abril de 1652, lo mercant de la VOC Jan van Riebeeck establiguèt près del Cap de Bona Esperança un pòste de progiment que vendrà la vila del Cap, permetent los olandeses a dominar la rota del cap, del comèrci cap a l'orient. Portugal perdèt per sempre la predominéncia en Asia, mas, en 1654, la flota de Salvador Correia de Sá e Benevides capitèt a recuperar Brasil e Luanda. Los olandeses, per paur de perdre los territòris ja conquerits, acabèron per signar definitivament la patz dins lo Tracta de l'Aia.

En 1622, una fòrça anglo-persa prenguèt lo fòrt d'Ormuz, que la guarnison foguèt enviat a Mascate (Oman). Amb la vitòria omana sus Mascate en 1650, contunhavan lo combat amb los portugueses dins la còsta orientala d'African, los venquèron a Zanzibar e Pemba fins a que, après dos ans, prenguèron lo Fòrt Jèsus de Mombaça en 1698 (Kenya), forçant a se retirar al sul fins a Moçambic.

Dins la tentativa de consolidar las posicions en Africa Orientala, foguèt determinat que las tèrras apartenián a la corona e èran logadas pels nomenats prazos, per 3 geracions transmetidas per via femenina. Amb de maridatges mixtes aquelas proprietats venguèron de vertadièrs “estats” afroportugueses o afroindians, defenduts per de grandas armadas d'esclaus coneguts coma “chicundas”. L'escalvatge èra realizat entre caps tribals, qu'invasigavan de tribús guerrièras e vendavan los prisionièrs als prazeiros.

La mapa ròsa (1822-1890)

Luanda em 1883

Après la pèrda del Brasil, venguent independent en 1822, Portugal deguèt afrontar las poténcias europèas per conservar lo rèste del sieu fragmentat imperial: las possessions de las Índias, Macau e Timòr Èst, las illas de Cap Verd e de São Tomé e Príncipe, las còstas d'Africa Ocidentala (Angòla e Guinèa) e Orientala portuguesas (Moçambic), ont èran en vigor los acòrdis de proteccion amb los governants locals e que l'interior èran pas ocupat. En 1842 Portugal acabèt amb lo trafic negrièr dins l 'Empèri e en 1869 aboliguèt l'escravatge jos la pression de la Grand Bretanha. Aquela decison serà rapidament contrapesada per una legislacion trabalhista insistissent dins necessitat del trabalh indigèn dins los camps de coton o dins las òbras publicas.

Pendent lo nomenat "partiment d'Africa", Portugal reclamèt los vastes airals del continent african se basant sul "drech istoric", fondat sus la primautat de l'ocupacion, se tustant amb las poténcias europèas màger. La creissenta preséncia britanica, francesa e alemanda sul continent menaçavan l'egemonia portuguesa, coma ne testiònia Silva Porto, comerçant de planalto do Bié A partir dels ans 1870 èra clar que lo drech istoric èra pas sufisent: l'intensa exploracion cientifica e geografica europèa foguèt seguit plan sovent l'interes comercial. Entre 1840 e 1872 David Livingstone explorèt l'Africa centrala, ont s'installèt la Companhiá Britanica d'Africa del Sud. Em 1874 Henry Morton Stanley explorèt lòca del riu Còngo e foguèt financiat pel rei Leopòld II de Belgica, que en 1876 cridèt una associacion per colonizar lo Còngo, ignorant los interesses portugueses dins la region. En 1875 setenta e quatre subscritors fondèron la Societat de Geografia de Lisbona per piejar l'exploracion, coma o faguèron los europèus.

Se preparava alara las primièras expedicions cientifico-geografics, financiadas per subscricion nacional, d'Hermenegildo Capelo, Roberto Ivens e Serpa Pinto, que entre 1877 e 1885 faguèron de mapas del territòri. Pretendèron far la reconeissença dels rius Cuango, Còngo e Zambèzi, acabnat la mapa de l'Africa centro-australa (la celèbra Mapa ròsa) per mantener las "estacions civilizadoiras" portuguesas de l'interior.

Mentretant, lo ministre dels afars estrangièrs João de Andrade Corvo tornèt afirmar la tradicionala aliança Luso-Britanica, prepausant d'obrir Moçambic e Goa al comèrci e navigacion britanics en cambi de la reconeissença del Còngo. En 1883 Portugal ocupèt lo nòrd del riu Còngo e l'an seguent signèt un acòrdi amb los angleses reconeissent lo drechs per ambedoas ribas. L'acòrdi foguèt sul pic denonciat per las autras poténcias, provocant la convocacion de la Conferéncia de Berlin (1884–1885) per Bismarck, per dirigir los conflictes - inclusissent l'oposicion Luso-Britanica a l'espandiment de Leopòld II. Pasmens l'aliança foguèt decebenta: jos la pression d'Alemanha e França, Portugal perdèt lo contraròtle de la boca del Còngo, sonque mantent Cabinda, que lo notables signèron lo Tractat de Simulambuco en Febrièr de 1885, e qu'acceptèron de venir un protectorat de la corona portuguesa.

Mapa Ròsa reclamant la sobeiranatat de Portugal suls territòris entre Angòla e Moçambic, c. 1886

L'exigéncia d'una ocupacion efectiva determinada per la Conferéncia de Berlin motivèt Portugal a agir. L'Estat portugués diversifiquèt alara los contactes internacionals, cedant a França en Guinèa, e a Alemanha dins lo Sud d'Angòla, que en cambi nomenèt colonia, en cambi de la reconeissença de las tèrras interioras. Nasquèt alara la Mapa Ròsa, venent publica en 1886, reclamant una listra de territòrio d'Angòla fins a la contra còsta del (Moçambic). Per apiejar aquela reclamacion se realizèron de campanhas d'exploracion e d'asserviment dels pòbles de l'interior, que la resisténcia las combatián de Campanhas de Conquista e Pacificacion menadas per las fòrças armadas.

En 1887, sabent los plans portugueses, lo primièr ministre britanic Lord Salisbury avisèt que reconeisserá pas los territòrios "non ocupats coma forças sufisentas para manténer en òrde, aparar los estrangièrs e contrarotlar los natius". Alara que los britanics creèron la Rodèsia del Sul, Portugal ensejava de tancar lo Riu Zambèzi a navigacion e reclamèt la val de Niassa, causa qu'isolariá las colonias britanics. Em genièr de 1890 Paiva Couceiro estacionèt amb 40 soldats al Bié, en Angòla, sul camin pel Baroce per ensejar d'obténer l'asserviment del soba Levanica Mentretant, près del Lac Niassa, al Moçambic, las fòrças de Serpa Pinto aparelha amb las bandièras anglesas, dins un espaci jol contraròtle del Reialme Unit.

L'11 de genièr de 1890, amb lo pretèxte de l'incident Serpa Pinto, l'Ultimatum britanic exigiguèt la retirada sul pic de las fòrças militaras portuguesas dins lo territòri entre Moçambic e Angòla (actuals Zimbabwe e Zambia). Portugal arrestèt, alara, sul còp l'espandiment colonial en Africa que Lord Salisbury envisatjava de se basar sus d'"argumentos arqueologics" de l'ocupacion. L'ultimatum causèt de grands damatges a l'imatge del govèrn monarquic portugués. Un an après l'afar del Baroce, lo subjècte de l'establiment de las frontièras d'Angòla se resòlguèt entre Portugal e Grand Bretanha amb arbitratge de Victor Manuel III rei d'Itàlia.

L'Empèri Colonial Portugués en Africa (1890-1975)

Estacion de Camin de Fèrre de Maputo, Moçambic, bastida entre 1913-1916, e lo monument als mòrts de Primièra Guèrra Mondiala inaugurat en 1935

En seguida de l'ultimatum britanic de 1890 l'administracion coloniala portuguesa endurciguèt son accion, realizant de "campanhas armadas de pacificacion" e dins lo capvirament dels dirigents mens cooperants. En 1885 se liguèt amb Gungunhana, emperaire de l'Empèri de Gaza en Africa orientala, entre los rius Zambèzi e Limpopo, qu'acceptèt l'acòrdi dins un equilibri precari entre fòrças portuguesas, britanics e la menaça dels pretendents al tròn. La província de Gaza e lo pòrt de Lourenço Marques (actuala Maputo) èran cobejats pels britenics de la British South Africa Company e Cecil Rhodes per transportat las matèrias primièras del Transvaal. Après l'ultimatum foguèron autorizadas tres grandas concessions per explorar los imenses territòris al Moçambic: la Companhiá de Niassa (1890), la Companhiá de Moçambic (1891) e la Companhiá de Zambèzi (1892): totes cercavan Gungunhana pels sieus interesses. Em Octòbre de 1890 Cecil Rhodes obtenguèt una aliança per la concession d'exploracion e l'accès al mar sens far cas de l'acòrdi de 1885, mas al jogar dins conflicte entre Londres e Lisbona Gungunhana es surprés quand, demandant la proteccion britanica, obtenguèt pas de responsa: los govèrns s'acordèron per delimitar lo dos territòris en junh de 1891, e Gaza demrèt a l'interior de Moçambic. Cridèt a s'assumir coma substitut de Portugal.

En 1890 António Enes decretèt una revision del Còde del Trabalh Rural de 1875 - qu'establissiá l'obligacion "morala" dels colons [camponhòls indigènas] de produire de bens per la comercializacion- que lo païsan a pas mai l'opcion de pagar lo "mussoco" en natura: "...L'arrendatario [dels Prazos] demora obligat de progir los colons en trabalh rural, amb al mens la mitat en numerari de 800 reals". Entre 1891-1892 Mouzinho de Albuquerque, governaire del districte de Lourenço Marques (Maputo) endurciguèt las relacions amb los pòbles a l'entorn. Lo trabalh forçat, lo pagamento d'impòsts, coma l'Impòst de palhòta, e la violéncia contra las populacions provoquèron la revòlta. Amb los incidents totjorn mai frequents, en junh de 1894 una fòrça navala alemanda ocupèt lo triangle de Quionga a la boca del Rovuma, a la frontièra entre a L'Africa Orientala Alemanda (atuala Tanzania) e Moçambic, obtenguent lo contraròtle de la boca dins Ocean Indian; en Agost, e fins a 1895, una rebelion amassèt de milièrs de guerrièrs e près Lourenço Marques (Maputo) pendent mai de dos meses. La vila foguèt saquejada, e la casuda empachada per las naus de guèrra. A Lisbona la rebelion foguèt atribuida a Gungunhana e als interesses britanics, l'alarma foguèt granda. Lo govèrn reagiguèt energicament enforçant la preséncia militara al Moçambic. Lo 28 de Decembre de 1895 Gungunhana foguèt pres per Mouzinho de Albuquerque. Foguèt condenat a l'exili als Açores.

En 1911, après la fin de la monarquia, s'inspirant dels britanics per un metòde d'administracion indirèta, mas tanben influenciats pels franceses, los republicans donèron, a las possessions d'otramar, lo nom de colonia, que las atribussián una cèrta autonomia financièra e administrativa. Lo Triangle de Quionga foguèt reocupat en 1916, pendent la Primièra Guèrra Mondiala, per de fòrças portuguesas e tornèt èsser integrat oficialamente al Moçambic en 1919 pel Tractat de Versalhas, que torna definir la frontièra lo longo del riu Rovuma.

L'Acte Colonial centralizador  aprovat en 1930, pendent la Ditadura Militara (1926-1933) precedent l'Estat Novèl, torna definir las formas de relacions entre la metropòli e las colonias, restrench a limitar l'autonomia financièra e administrativa. Dempuèi 1926 las personas tocada per afectadas per l'Estatut d'indigèna èran excluidas da categoria dels citadans que n'èran los africans integrats e los colons europèus, fins a 1961. L'ensems dels territòris administrats venguèron alara l'Empèri Colonial Portugués. Aquel Acte definiguèt pendent fòrça temps lo concèpte ultramarin portugués renovelat per la revision de la Constituicion de 1951.

A partir de 1946, per evitar que la fòrma politica de Portugal siá considerat coma una poténcia coloniala dins los forums internacionals, e dins l'esper de preservar un Portugal intercontinental, l'Estat Nòu designa sas colonias de províncias ultramarinas, considerant qu'aqueles territòris èran pas de colonias, mas essent partida integranta e inseparable de Portugal, coma una "Nacion Multiraciala e Pluricontinentala".

Preséncia portuguesa en Orient

Vasco da Gama dobriguèt Portugal cap a l'Oriente e establiguèt lo monopòli lusitanian dins la region.

Lo viatge comandat per Vasco da Gama cap a Calicut, foguèt lo punt de partença de l'implantacion portuguesa dins la còsta orientala africana e en Índia. Lo primièr contacte se realizèt lo 20 de Mai de 1498. Après de conflctes mercants arabs qu'avián lo monopòli de las rotas de las espècias, Vasco da Gama obtenguèt una carta de concession ambigua per l'escambi de merças amb lo zamorin de Calicut, daissant alà unes portugueses per realizar un establiment comercial. Pauc après, foguèt creat a Lisbona l'Ostal d'Índia per administrar o monopòli regional de la navigacion e comèrci amb l'Orient.

L'objetiu de Portugal dins Ocean Indian èra d'assegurar  lo monopòli del comèrci de las espècias. Jogant de contunh de la rivalitat qu'oposava los indós e musulmans, los portugueses establiguèron, entre 1500 e 1510, diferentas fortalesas e establiments de comèrci.

En 1500 la segonda armada d'Índia qu'acabava de descobrir o lo Brasil explorèt la còsta orientala africana, ont Diogo Dias descobriguèt l'illa que nomenèt São Lourenço, mas tard designada Madagascar. Aquela armada, comandada per Pedro Álvares Cabral, arribèt a Calicut en Setembre, ont signèt lo primièr acòrdi comercial en Índia. L'establiment portugues alà instalat durèt pauc: atacat pels musulmans lo 16 de decembre, que moriguèron fòrça portugueses, que escrivan Pero Vaz de Caminha. Après aver bombardat Calicut, Cabral contunhèt fins a Cochin.

L'Estat Portugués d'Índia

Beneficiant de la rivalidat entre lo maharadja de Cochim e o samorin de Calicut, los portugueses èran plan recebuts e vists coma d'aliats dins la defensa, fondant a Cochim un fòrt (Forte Manuel) e un pòste comercial que serà la primièra colonia europèa en Índia. Bastiguèron en 1503 la Glèisa de san Francés. En 1502 Vasco da Gama prenguèt l'illa de Quíloa, sus la còsta de Tanzania, ont en 1505 foguèt bastida la primièra fortificacion portuguesa d'Africa Orientala per aparar las naus de la rota d'Índia.

En 1505, lo rei Manuel I nomenèt Francisco de Almeida primièr vicerei d'Índia per un triennat. Lo sèti essent a Cochim cemencèt la governacion portuguesa en orient. Ongan los portugueses prenguèron Cananor ont fondèron la fortalesa de Sant Ángel e Lourenço de Almeida arribèt a Ceilan- la lendária Taprobana - actual Sri Lanka, ont descobriguèt la canèla. Vesent qu'essent divisat en set reialmes rivals, realizèt un pacte de defensa amb lo reialme de Kotte e, profeitant las rivalidats intèrnas, espandiguèt lo contraròtle dins los airals costièrs, ont en 1517 se fondèt la fortalesa de Colombo

Fòrt de Nossa Senhora da Conceição de Ormuz, erigit entre 1507-1515, Iran

En 1506, los portugueses, jol comandament de Tristão da Cunha e Afonso de Albuquerque, conquistèron Socotora a l'intrat de la Mar Roja, en 1507 Mascate e temporariamente Ormuz, ont Albuquerque comencèt la construccion del Fòrt de Nossa Senhora da Vitória, seguent l'estrategia que pretendiá tancar las intradas cap a l'Ocean Indian. Ogan fogèron bastidas las fortalesas dins Illa de Moçambic e a Mombaça, dins còsta kenyana.

En 1509, se debana la batalha de Diu contra una coalicion del Sultanat Burji del Caire, del Sultan Otoman Bazejed II, del samorin de Calicut e del Sultan de Gujarat, amb l'ajuda navala de la Republica de Venècia e de la Republica de Ragusa. La vitòria portuguesa foguèt determinanta, marcant lo començament de la nominacion europèa dins l'Ocean Indian. Al poder dels otomans mermar, los Portugueses conquistèron lèu de localitats costièras.

Jol govèrn d'Albuquerque, Goa foguèt presa pels arabs en 1510 que tuèron lo corsari indó Timoja. Cobejat per èsser lo melhor pòrt comercial da region, entrepaus de cavals arabs pels sultanats del Deccan, permetèt de realizar la volontat del Reialme d'esser pas lo contunh òste de Cochim. Malgrat las atacas constantas, Goa venguèt lo sèti de la preséncia portuguesa, amb lo nom d'Estat Portugués d'Índia. Gujarat e Calcuta envièron d'embaissadas, ofressent alianças, concessons e locals de fortificar. Albuquerque comencèt aquel an a Goa la primièra batida de moneda portuguesa fòra del reialme.

Malaca e lo Sudèst Asiatic

Ternat, dins archipèla de las Molucas -Forte de São João Baptista de Ternate començament de 1522. Desenh olandés de 1720

D'en primièr, lo rei Manuel e lo conselh del reialme ensagèron de distribuir lo poder a partir de Lisbona, creant tres jurisdiccions dins l'Ocean Indian: Albuquerque aurà per mission de prene Ormuz, Adèn e Calicut securizant lo domèni dins la mar Roja; Diogo Lopes de Sequeira foguèt enviat al sudoèst asatic, amb per mission de realizar un acòrdi amb lo sultan de Malaca; Jorge de Aguiar e mai tard, Duarte de Lemos presidissiá la region entre lo Cap da Bona Esperança e Gujarat. Pasmens aquelas cargas foguèron centralizadas per Afonso de Albuquerque, que venguèt plenipotenciari, e atal demorèt.

En Abril de 1511, Albuquerque faguèt vela per Malaca, en Malàsia, amb una fòrça de gaireben de 1 200 òmens e 17 o 18 naus. Placa viradissa del comèrci amb China e lo sudèst asiatic, la peninsula de Malaca venguèt la basa estrategica per l'espandiment portugués en Índia Orientala, jos l'Estat Portugués d'Índia que la capitala èra Goa. Per defendre la ciutat foguèt eregit una plaça fòrta, nomenada "A Famosa", que demora encara. Lo sultanat de Malaca vencut, Afonso de Albuquerque envièt sul còp Duarte Fernandes en mission diplomatica al Reialma de Siam (Tailàndia), ont foguèt lo primièr europèu a i paréisser. En Novembre d'aquel an, acabent per localizar las nomenadas "illas de las espècias" de la Molucas, las illas Banda, envièt una expedicion comandada per António de Abreu per las trobar. De pilòtas malaisians los guidèron via Java, a las Pichonas Illas de la Sonda e d'Ambon fins a Banda, ont arribèron chegaram al començament de 1512. E foguèron los primièrs europèus a abordar aquelas illas, enplissent las naus de notz muscada e giròfle. Lèu partiguèt per Amban alara que lo sieu vice-comandant Francisco Serrão se dirigigava cap a Ternate. Aquel meteis an, en Indonesia, los portugueses prenguèron Macassar, arribant a Timòr em 1514.

Em 1513, partissent de Malaca, Jorge Álvares arribèt al Sud de China, fins a la boca del Riu de las Pèrlas dins l'illa de Lintin. En seguida arribèt a Canton e Sanchoão Rafael Perestrelo a Sansian. En 1517 Tomé Pires foguèt enviat coma embaissador del rei Manuel en China, dins la  flòta de Fernão Peres de Andrade, que capitèt a negociar amb las autoritats de Canton son mandadís a Pequin e far un establiment a Tamau. Realizada d'en primièr, l'embaissada foguèt retenguda. De comerçants portugueses s'establiguèron alara dins l'illa de Sancian, subornant de mandarins locals, mais tard a Liampo que foguèt destruïda, Tamau ont en 1521 e 1522 foguèron combatuts per las fòrças chinesas e Lampacau, una illòta dins baía de Guangzhó (Cantan).

Fortalesa de Diu, mais importanta fortificacion de l'Índia Portuguesa (1535-1536). Gujarat, Índia

Dins lo Golf Persic, los portugueses conquistèron Ormuz em 1515 e, a causa de la posicion estrategica dins region, Bahrayn em 1521. Em 1522 lo rei indó de Sonda en Indonesia cercava a sagelar una aliança amb lo Portugueses a Malaca per se defender de l'aument del poder musulman al centre de Java, los invitant a bastir una fortalesa dins lo pòrt de Kalapa (actuala Jacarta). Lo Tractat de Sonda Kalapa (1522) foguèt sagelat amb un padrão, mas los portugueses capitèron pas a realizar la promesa de tornar l'an seguent: aquel an tornèt lo governador d'Índia Duarte de Meneses que, après una administracion desastrosa, e enviat en prison e cambiant per Vasco da Gama, que moriguèt a Cochim em 1524. Entre 1522 e 1529, seguent lo viatge de circunnavigacion de Ferrand de Magellan, los castelhans contestèron lo tèrme Èst del Tractat de Tordesilhas, contestant las preciosas Molucas "berç de totas las espècia" e las Filipinas als portugueses. En 1529 Lorei Joãn III e Carles I d'Espanha signèron lo Tractat de Saragossa, que definís la continuitat del meridian de Tordesilhas dins l'emisfèri oposat, a l'èst de las illas Molucas, cedidas a Espanha contra un pagamento de 350 000 ducats d'aur.

Em 1533, Portugal conquistèt Baçaim (Vasai-Virar), a près de 50 quilometres de Bombai. Em 1534, Guzerat foguèt ocupada pels mogòls e o lo sultan Badur Cha de Guzerat foguèt forçat de signar lo tractat de Baçaim, que s'establís una aliança per recuperar o lo sieu país, cedent en cambi Daman, Diu, Bombai e Baçaim. Em 1535, lo capitani António de Faria, partissent de Da Nang, ont los portugueses èran venguts en 1516, dins la nomenada Cochinchina (actual Vietnam), ensajèt d'establir un pòste comercial a Faifo, çò que faguèt fracaç

Em 1538, a fortalesa de Diu foguèt de nòu enrodat per 54 naus otomans. Un autre sètge faguèt fracaç em 1547 acabant atal amb las ambicions otomanas, confirmant l'egemonia portuguesa.

L'Empèri comercial

L'ostal d'Índia situat sus la Plaça da Ribeira frente sul rio Tejo Desenho de Braun e Hogenberg - Civitates Orbis Terrarum - 1572

L'Empèri Portugués en Africa e en Orient foguèt subretot maritim e comercial, localizat dins las regions costièras. Lo vast malhum dels establiments e fortalesas aisidament provesit per mar, enforçats per l'accion da las missions religiosas a tèrra, permetèt als portugueses de contrarotlat e dominar lo comèrci de las espècias, peiras preciosas, seda e porcelana. Lisbona èra l'empòri d'Euròpa.

A Lisbona, l' "Ostal d'Índia" administrava lo monopòli de la navigacion e del comèrci amb l'orient, mantenguant la Corona como regulatritz. Creada entre 1500 e 1503,[nota 10] foguèt la sucessòra de las instituicions semilaras, coma l'ostal de Guinèa e l'Ostal de Mina, per acompanhar l'espandiment comercial en orient. L'ostal d'Índia administrava las exportacions per Goa, centre de l'empèri oriental, embarcant de merças orientalas e las vendent a Lisbona. La distribuicion en Euròpa se fasiá mejans la Feitoria Portuguesa de Antuérpia.

Lo monopòli reila concernís las principalas espècias - pebre, giròfle e canèla e exportacion del coire, amb granda demanda en Índia- prenent una taxa de 30% suls beneficis dels produits restants. En 1506 cerca 65% dos beneficis del reialme venguèron de las taxas sus las activitats otramar. En 1518, lo sol benefici de las espècias[nota 11] representava 39% de las recèptas de la Corona, que faguèt que Francés Ièr de França nomenèt Manuel I de Portugal le roi épicier, (lo rei especièr).

Pendent près de 30 ans, de 1503 a 1535, los portugueses capitèron a passar lo comèrci d'espècias venecian en Mediterranèa, projectant Anvèrs coma grand centre comercial d'Euròpa. L'estil Manuelin mòstra fins a uèi la prosperitat del reialme dins d'òbras coma lo Monastèri dels Jeronims, comendat pel rei Manuel e començat en 1502, pauc après que Vasco da Gama avià tornat d'Índia. Financiat en granda partida amb los beneficis del comèrci de las espècias, una granda partida de sa construcion foguèt realizada fins a 1540, dins lo reialme del reis Joan III. En oriente dempuèi 1510, la politica del governador-general Afonso de Albuquerque encoratjava los maridatges mixtes, permitent l'apareisson d'una comunautat euroasiatica a Goa, que sostengava l'administracion e las actividades comercialas e de construcion navala.

Rotas comercialas portuguesas de Lisbona a Nagasaki entre 1580-1640 (balu). E rota comerciala espanhòla estabelecida en 1565, lo nomenat galion Manila (blanc)

Los ganhs comencèron a declinar amb lo sègle, deguts als còsts de la presénça al Marròc e a despensas inutilas. Portugal desvolopèt pas las infrastruturas domesticas per acompanhar aquela ativitat, confiant als servicis exteriors de piejar las ativitats comercialas, qu'una granda partida de la recèpta desapareissiá dins lo procediment. En 1549, après una explosion especulativa, la Feitoria Real de Antuérpia faguèt falhida e tanquèt. Lo tròn comptava totjorn mai sul financiament extèrne e, em 1560, a recèpta de l'Ostal d'Índia èra pas suficient per cobrir las despesas: la monarquia se trencava (la politica portuguesa de monopòli reial foguèt atenuada en 1570 e abandonada en 1642, amb la crisi de succession e après la dinastia filipina, prenguèt l'Ostal d'Índia um carácter doanièr).

Arribada al Japon e fixacion a Macau

Entre 1542 e 1543 un grop de comerçants, que Francisco Zeimoto acostèt al Japon pel primièr còp. Segent Fernão Mendes Pinto, qu'aviá participat a aquel viatge, arribèt dins l'illa de Tanegashima, ont espantèt per las armas de fuòc e religion los autoctòns. Ongan arribèt a Goa, viatjan amb lo novèl vice-rei, lo missionari jesuista Francés de Xavièr per ocupar la carga del Nonci Apostlic, jos l'abric del Padroado portugués. Foguèt enviat pel rei Joan III après d'apèls sucessius al Papa demandèt de missionaris per espandir la fe e ajudar a manténer l'òrdre en Asia portuguesa, recomendat de biais entusiasta per Diogo de Gouveia, que conselhava lo rei nomenar los joves cultivats de la novelament formada Companhiá de Jèsus.

Après l'arribada al Japon, meracands e aventurièrs portugueses menèron un comèrci lucratiu dins l'illa de Kyushû, venguent pòrt fixe, dins de naus pròpris e joncas chinesas. Este comèrci venguèt fòrça lucratiu a partir de 1547, quand las autoritats chineses enebiguèron lo comèrci dirècte entre a China e Japon per causa de piratariá, tornant a la politica isolacionista Hai Jin (literalamente "proïbicion maritima"), e daissant los portugueses coma unics intermediaris: malgrat la proïbicion, China, per manca d'argent, necessitava de l'accès a las sèrvas del Japon. Los quita japoneses èran de grands consumators de sedas e porcelana chinesa.

L'importança d'aquel comèrci menèt instituir en 1550 un viatge annal jol monopòli de la Corona: lo "Viatge del Japon". Lo drech a realizar aquel viatge èra atribuit a un Capitão-mor designat pel Governador- en recompensa pels servicis renduts. En 1554, après d'asags per crear una escala intermediària en China, Leonel de Sousa capitão-mor da viagem do Japão, obtenguèt un acòrdi per negociar a Canton. Dempuèi 1535, seguent un naufragi, foguèt autorizat a abordar la peninsula de Macau e i exercir sas activitats comercialas, pasmens sens demorar a tèrra. En 1549 foguèron autirizadas de missions comercialas annadièras de Sancian. Los portugueses encontrèron una font lucrativa de rendiment dins lo comèrci triangular China-Macau-Japon.

A l'entorn de 1555, Macau ja èra vengut, um important centre d'un comèrci triangular entre China e Japon e Goa, e entre alà e a Euròpa. En 1557, las autoridats chinesas donèron fin finala l'autorizacions als portugueses que s'estabelizcan de bais permanent, lor concededissent un naut gra de autogovèrn mejan un pagament annadièr (cerca de 500 Taèls d'argent).

Carraca Portuguesa a Nagasaki. Panèl japonés del periòde Nanban al Japon.

Al Japon los portugueses s'estabeliguèron d'en primièr al pòrt d'Hirado, començant una intensa interaccion tant al nivèl economic que religiós, dins çò que demora conegut coma lo periòde del "Comèrci Nanban", (japonés:南蛮貿易, nanban-bōeki, "Comèci amb los barbars del sud"). L'arcabusa foguèt fabricada pels japoneses a grand escala e prenguèt un ròtle determinant dins la batalhas del periòde Sengoku e tanben lo daimyos; lo sucre rafinat açúcar refinado e lo cristianisme foguèron d'autres grands novelums de grand interés. Francés de Xavier viatgèt al Japon en 1549, fasent fòrça convertits.

En 1571, après un acòrdi amb lo daimyo cristan Omura Sumitada (batejat "Dom Bartolomeu") los portugueses se desplacèron per s'establir a Nagasaki, al Japon e creant atal un centre comercial que pendent fòrça ans foguèt la pòrta del Japon a benefici del mond. En 1580, paus abans lo periòde de l'Union Iberica, Omura Sumitada cedèt la jurisdiccion de Nagasaki als Jesuistas.

Dempuèi sa fondacion, Macau cresquèt amb lo lucratiu comèrci basat sus l'escambi de sedas chinesas contra argent japonés. Sonque en una decennia, venguèt l'intermediari clau entre a China e Japon, que los portugueses prengavan d'enòrmes beneficis. Lèu venguèt un nos important pel desvolopament del comèrci per tres axes principals: Macau-Malaca-Goa/Lisbona; Guangzhó-Macau-Nagasaki e mas tard Macau-Manila-Mexic. Dins aquelas circunstàncias, los portugueses venguèron los intermediaris naturals, ganhant lo monopòli d'un comèrci que l'apogèu se situal a la fin del sègle XVI e lo començament del XVII.

Dinastia Filipina e guerra luso-olandesa (1580-1663)

La presa de Cochin e vitòria de la V.O.C. olandesa suls portugueses en 1663. 1682, Atlas van der Hagen

A la mòrt del rei Sebastian de Portugal a Ksar El Kebir, sens descendéncia, faguèt passar la corona en 1580 als Absborgs d'Espanha. Pendent aquel periòde, l'Empèri d'Orient se vegèt implicat alara dins las guèrras qu'Espanha entrepengava amb los angleses e los olandeses. Pendent lo sègle XVII, la guèrra Luso-olandesa los olandeses prenguèron sistematicament las possessions portuguesas, s'aliant per l'escasença amb los dirigents locals, e desmantelant lo monopòli comercial portugués en Asia.

En 1592, considerant suspendida l'aliança Luso-Britanica de 1373 e en plena guèrra amb Espanha, una flòta inglesa interceptèt al larg dels Açores una flòta venent d'Índia, capturant la Nau portuguesa Madre de Deus de grand tonelatge. Amb 1600 tonas (que 900 de merças) aviá 3 còps la talha de la nau màger inglesa e una equipatge de 600 a 700 òmens. Entre las riquesas i aviá jòias, aur e argent, ambre, ròls de teissuts e tapiceriá, 425 tonas de pebre, giròfle, canèla, cochenilha, ebèn, muscada, benjoin. Tanbe i aviá d'incens, sedas, damàs, teissuts d'aur, porcelana chinesa e defensas d'elefant entre autre. E encara mai preciòs: un document estampat a Macau en 1590, amb informacion sul comèrci portugués en China e Japon. Richard Hakluyt conciderèt lo tractat coma mai preciós que las jòias. Quand Isabèl I d'Anglatèrra ne foguèt informada envièt Sir Walter Raleigh per reclamar sa part. La valor estimada de la carga equivaliá a la mitat del tresaur inglés de l'epòca. Quand Raleigh restaurèt l'òrdre demorava pas mai qu'un quart. La presa de la Madre de Deus se pòt considerar un dels màger pilhatge de l'Istòria, provocan l'interés inglés per la region.

Basilica del Bom Jesus, Goa Velha, bastida entre 1594-1605 ont i la tomba de Francés de Xavièr, Patrimòni Mondial de l'UNESCO

Aquel meteis an Cornelis de Houtman foguèt enviat per de mercants d'Amesterdam cap a Lisbona, amb per mission de reculher tant d'informacions sus las Illas de las Espècias, que se pòsca. En 1595 lo mercant e explorador olandés Linschoten, après que viatjèt fòrça en Asia al servici dels portugueses, publiquèt a Amesterdan lo ranconte "Reys-gheschrift vande navigatien der Portugaloysers in Orienten" ("Raconte d'un viatge per las navigacions dels portugueses en Oriente"). L'òbra contenhá de mapas e indicacions sul biais de navegar entre Portugal e las Índias Orientalas fins al Japon. L'interès provocat a çò dels Païses Basses e Anglatèrra per aquelas informacions son a l'origina del moviment d'expandiment comercial que menèt a la fondacions de la Companhiá neerlandesa de las Índias orientalas en 1602 e de la Companhiá Britanica de las Índias Orientalas en 1600, permetent l'intrada dels sieus compatriòtas dins las alara nomenadas Índias Orientalas.

Los afrontaments amb los Olandeses en orient comencèron en 1603, quant la carraca portuguesa "Santa Catarina", cargada de merças prociosas, foguèt capturada al larg de Singapor per la nòva creada Companhiá olandesa de las Índias orientalas, o VOC. Fasent aquel pilhatge dupliquèt lo capital inicial de la VOC, redigiguèt de protestacions internacionalas mas èra lo pretèxte per contestar la politica iberica de Mare Clausum, precicant lo "Mare Liberum", un pretèxte ideolologic pels olandeses per trencar los monopòlis comercials, utilizant sa poténcia navala per establir lo sieu monopòli.

En 1605, de mercands de la VOC prenguèron lo fòrt portugués d'Amboina, puèi de Ternat, dins las illas Molucas. Em 1619, fondèron Batavia (actual Jacarta) en Indonesia, venguent capitala del sieu empèri en Orient. Dins lo vint ans seguent Goa, jos sètge dempuèi 1603, e Batavia batalhèron incessantamente entre ela, coma capitalas rivalas dels Estat Portugués d'Índia e de la VOC. En Orient Mejan los Persans, amb l'ajuda dels angleses, expulsèron los portugueses del Bahrayn en 1602 e d'Ormuz en 1622.

Apogèu e casuda del comèrci Macau-China-Japon

Roïnas de São Paulo, glèisa construïda en 1565 a Macau

L'illa de Dejima dins la baïa de Nagasaki, bastida en 1634 per confinar los portugueses e sèti Olandés dempuèi 1641, unic pont de comèrci exterior del Japon après lo decrèt sakoku. 1820, Museu Britânico

Los portugueses de Macau vegèron amb inquietud la pojada de Felip II al tròn, inquiets de perdre lo monopòli del comèrci o l'expulsion del territòri pels chineses. En 1583 cridèron lo Senat per garantir l'autonomia e manténer a bandièra portuguesa. Clau del comèrci entre China, Euròpa e Japon, Macau atenguèt son "edad d'aur" pendent l'union espanhòla, de 1595 a 1602. Per causa de sa creissenta prosperitat foguèt elevada coma ciutat en 1586 per Felip II. En mai de l'exclusivitat portuguesa dins lo comèrci amb lo Japon, sa posicion estrategica permetava de beneficiar de las rotas comercialas portuguesas e espanhòlas, amb lo Galion de Manila, la rota alternativa que ligava Manila cap a Acapulco e a Espanha dempuèi 1565, n'èra al còr quand los Olandeses comecèron a perturbar las rotas de Goa e Malaca. Los espanhòls installats a Manila ensagèron sens succés d'acabar amb la posicion privilegiada portuguesa: en 1589, al crear una rota comerciala Macau-Acapulco, n'arribèron a voler la destruicion de Macau e lo transferiment del comèrcio de l'argent e de la seda entre lo Japon e China a Manila. (Mas tarde, Joan IV premièt la leialtat de Macau amb lo títol Não Há Outra Mais Leal (N'i a pas d'autra mai leiala), e aquela ciutat designada per Cidade do Santo Nome de Deus de Macau, Não Há Outra Mais Leal (Ciutat del sant nom de Dieu de Macau, N'i a pas d'autra mai leiala)).

Macau sofriguèt de las atacas olandesas de 1603 a 1622, an que resistiguèt a un asag de conquista après dos jorns de combat. Lo comèrci amb lo Japon s'acabèt subte: confinats dins l'illa de Dejima dins lo pòrts de Nagasaki dempuèi 1636, los portugueses e lo catolicismo èran vists coma una de las causas de la rebelion de Shimabara de 1638, essent expulsats del Japon en 1639, al meteis temps lo cristianisme al Japon passèt a la clandestinitat (los Kakure Kirishitan). Reprimida amb l'ajuda dels olandeses, que s'èran establits a Hirado- la rebelion enforcèt las políticas d'isolament Sakoku del Chogun Tokugawa Iemitsu, tocant plan l'economia de Macau, que comencèt lèu lo declin. Dejima passèt als olandeses de la VOC, que ganhèron l'exclusivitat del comèrci, damatjant fòrça l'economia de Macau.

Restauracion e declin de l'Estat Portugués d'Índia

En 1640, comecèt la Guèrra de laa Restauracion al Portugal. Acabant amb la dominacion dels Absborgs Joan IV de Portugal ascediguèt al tròn. Lo rei envièt d'embaissadorss en França, Anglatèrra e Olanda, per ne far de partenaris dins la luta contra Espanha. Foguèt signat lo Tractat de l'Aia (1641) establissent una trèva de detz ans entre lo Reialme de Portugal e Olanda. Èra un Tractat d'Aliança Defensiva e Ofensiva entre ambedoas partidas. En practica, la trèva signada per totes los territòris d'ambedos empèris, se limitèt al continent europèus, essent ignorada per ambedoas partidas pel rèste del mond:

Mapa mostrant la posicion de las possessions europèas en Índia e Sri Lanka (Ceilan), entre 1501 e 1739

Malaca foguèt conquistada pels olandeses de la VOC en 1641, al culminar la guerra, essent lo tust màger, privant l'Empèri portugués del contraròtle de l'estrech.

Lo 6 d'Abril de 1652, lo mercant de la VOC Jan van Riebeeck establiguèt un pòste d'avitalhament pròche del Cap de Bona Esperança que vendrà la vila Lo Cap, permetent als olandeses de dominar la rota del cap, realizant la navigacion dirècta dempuèi lo Cap de Bona Esperança fins a l'estrech de la Sonda, en Indonesia.

Ceilan foguèt perduda en 1658, Cochim en 1662 e la còsta de Malabar en 1663, trencant un segund acòrdi de patz, lo Tractat de l'Aia de 1661, l'annada Bombai e Tànger foguèron cedidas a Anglatèrra coma dòt del maridatge entre la princesa Catarina de Bragança e Carles II.

L'administracion passada de l'Empèri, per manca de fonts umans, economics e militars per realizar una ocupacion, una reorganizacion del comèrci amb los Turcs e los Arabs, amb de rotas novèlas de transpòrt dels products orientals (las "Rotas del Levante"), los piratas e los corsaris, e, sobretut l'aument de la capacitat economica, militara e navala de poténcias europèas coma Anglatèrra e Olanda, qu'establiràn los sieus Empèris suls territòris conquistats als portugueses coma las vastas rotas comercialas, acabèron amb lo monopòli Portugués en Orient.

Del sieu Empèri fragmentat, Portugal sonque capitèt a gardar pas mai que Goa, Daman, Diu, Macau e Timòr Èst.

En Índia, de territòris foguèron, mentretant, perduts pels maratís fins a 1739, contunhent a èsser designats "Velhas Conquistas", quatre concelhs de Goa incorporats a l'Estat Portugués d'Índia dempuèi lo començament de la dominacion portuguesa. Entre 1713 e 1788, la superfícia de Goa triplèt amb l'incorporacion de las Nòvas Conquistas: Portugal prenguèt Dadra e Nagar-Haveli, dins un grop de set concelhs, al sul, al nòrd e a l'èst, que foguèron apondats a l'Estat Portugués d'Índia. En 1787 foguèt nomenada "Conjuracion dels Pintos", un assag de capvirar lo regime portugués a Goa, coma de clèrges e militars, natius de la region, se pensant discriminats dins las promocions de carrièras, per de motius racials. Lo grop dels conspirators aviá al cap lo preire José António Gonçalves de Divar, e José Custódio Faria, ("Abade Faria"). Un còp denunciada, la conspiracion foguèt reprimida per las autoritats portuguesas. Lo preire Divar capitèt a s'escapar a morriguèt al Bengala. L'Abat Faria escapèt en França, ont venguèt celèbre.

I aguèt dos breus periòdes de dominacion britanica (1797-1798 e 1802-1813) e pauc d'autras menaças exteriòras après aquel episòdi.

Preséncia portuguesa en las Americas

Fundacion de São Paulo, ara la vila mai granda d'America del Sud, lo 25 de genièr de 1554. Pintura d'Antônio Parreiras.

En 1499, amb la segonda armada en Índia, la mai ben equipada del sègle XV, Pedro Álvares Cabral mudèt de còsta africana. Lo 22 d'abril de 1500 localizèt lo Mont Pascal sul litoral sud de Bahia. Oficialament considerada como acidentala, lo fach que la descobèrta de Brasil es considerada oficialament coma una escasença es a l'origina l'ipotèsi qu en realitat seriá estat preparada a l'amagat. Lo territòri podava ja far partit dels domènis portugueses segon la primièra demarcacion de la Bula Inter Coetera de 1493, alara que lo rei Joan II signèt lo Tractat de Tordesilhas en 1494, que desplacèt cap a l'oèst lo meridian que separava las tèrras de Portugal e de Castelha.

Fins a 1501, la Corona portuguesa envièt doas expedicions de reconeissença. Confirmant la descripcion de Pero Vaz de Caminha, que "Fins ara podèm pas saber s'aja d'aur o d'argent, o quin que siá biais de metal o de fèrre a çò qu'avèm vist; mas la quita tèrra gausís plan de bon aura, tan frescs e temperats coma aqueles entre Doiro e Minho", s'encontrèt coma principala font d'expleitacion d'una fusta rogenca, preciosa per la tinturariá europèa, que los tupis nomenavan ibirapitanga e a que foguèt donat lo nom de pernamboc. Ongan lo rei Manuel decidiguèt transferir l'exploracion al privat, adoptant una política de concessions de tres ans: los concessionaris deverián descobrir 300 lègas de tèrra per an, instalar alà una fortalesa e produire 20.000 quintals de pernamboc.

Pau-brasil (pernamboc) florit, dins lo Jardin Botanic de São Paulo.

En 1502, un consòrci de comerçants financièt una expedicion, que foguèt comandat per Gonçalo Coelho, per aprigondir la coneissença de las fonts de la tèrra, establir de contactes amb los amerindians e subretot realizar la cartografia de la partida situada en deçà del Meridian de Tordesilhas, qu'aparteneciá a la corona portuguesa.

En 1503, tot lo territòri èra arendat per la corona per l'exploracion del pernamboc als comerçant que financiavan l'expedicion, entre eles Fernão de Noronha, qu'èra representant del banquièr Jakob Fugger, que financiava de viatges portugueses en Índia. En 1506 produguèt gaireben 20 mila quintals de pernamboc, amb demanda creissenta en Euròpa, que lo pretz elevat fasiá lo viatge lucratiu. Las naus ancoravan dins la còsta e recrutavan d'indians pel trabalhar del talh e carga, en cambi de pichonas merças coma de vestits, colars e miralhs. Cada nau cargava en mejana cinc mila barrolhs de 1,5 metre de long e de 30 quilogramas. L'arendament foguèt renovelat per dos còps, en 1505 e 1513. En 1504, en reconeissença, lo rei Manuel I donèt a Fernão de Noronha la primièra capitaniá ereditária al litoral brasilenc: l'illa de São João da Quaresma, atual Fernando de Noronha.

Dins las tres primièras decennias, Brasil aviá un ròtle segondari dins l'espaniment portugués, essent alara centrat sul comèrci amb Índia e amb l'orient. Lo litoral servissiá fondamentalament coma pieja de la cròsta d'Índia, subretot la Baía de Todos-os-Santos ont las flòtas seprovesissián en aiga e fusta, profeitant per far de pechonas reparacions. A Rio de Janeiro, près de la boca del rio foguèt erigit un bastit qu'inspirèt lo nom que los índians donavan al local: "cari-oca", casa dels blancs.

De comerçants de Lisbona e de Porto envièron d'embarcacions cap a la còsta per far contrabanda de pernamboc, aucèls de plumas coloradas, pèls, raïces medicinalas e indians per èsser esclaus. Nasquèron, atal, los primièrs establiments. La cultura de la cana de sucre foguèt introduzida a partir de 1516 e las grandas plantacions a Pernambuco e a Bahia exigissián un nombre creissent d'esclaus negres da Guinèa, Benin e Angòla.

Las Capitaniás ereditárias e lo primièr Govèrn General (1532-1580)

Mapa de Luís Teixeira (c. 1574) amb la division del Brasil en 12 capitaniás e la linha de Tordesilhas desplaçada de detz gras capa a l'oèst

Dempuèi las expedicions de Gonçalo Coelho que signalavan d'incursions dels franceses sul litoral brasilenc. A partir de 1520, los portugueses s'apercebèron que a region riscava d'èsser disputada, a causa de la contestacion del Tratado de Tordesilhas per Francés Ièr de França, qu'encoratjava la practica dels corsaris. L'aument de la contrabanda de pernambuco e d'autres fachs realizats pels corsaris, desencadenèron un esfòrç de colonizacion efectiva del territòri.

Entre 1534-36, lo rei Joan III instituiguèt lo regime de las capitaniás ereditárias, favorizant la colonizacion mejans las sesmarias, al biais que ja se fasiá dins las illas da Madeira e del Cap Verd. Foguèron creadas quinze listras longitudinalas anant del litoral find al Meridian de Tordesilhas. Aquel sistèma consistís en de tèrra fòrça vastas, ofrissent a de capitanis-donatàris que donavan de condicions economicas pementent de fianciar la colonizacion. Cada capitani-donatari e governador deveria fondar de colonias, concedir de sesmarias e administrar a la justícia, demorant responsable pel sieu desevolopament e pagar las despensas de colonizacion, pasmens èran pas proprietaris: podavan la transmetre los filhs, mas pas la vendre. Los dotze beneficiaris èran membres de la pichona noblesa de Portugal que s'èran destacats dins las campanhas d'Africa e en Índia, de nauts funcionaris de la còrt, coma João de Barros e Martim Afonso de Sousa. De las quinze capitaniás originalas (a dos meses de viatge de Portugal) sonque las capitaniás de Pernambuco e de São Vicente prosperaram. Ambedoas se dedicavan a la cultura de cana de sucre e, malgrat los problèmas comuns dels autres, los donataris Duarte Coelho e los representants de Martim Afonso de Sousa, capitèron a manténer los colonos e establir d'alianças amb lo indigènas.

Vesent lo risc que corriá lo projècte de colonizacion, la Corona decidiguèt de centralizar l'organizacion de la Colonia. Amb per tòca de "donar favor e ajuda" als donataris, lo rei creèt en 1548 Lo Govèrn General, enviant como primièr governador-general Tomé de Sousa. Tornèt crompar als eritièrs de Francisco Pereira Coutinho la Capitaniá de la Baía de Todos os Santos, ne fasent la primièra capitaniá reiala, sèti del Govèrn General. Aquela mesura implicava pas l'atudament de las capitaniás ereditàrias.

Esquema de l'ataca de Mem de Sá contra los franceses dins la baía de Guanabara en 1560 (autor desconegut, 1567)

Lo governador-general ne venguèt a assumir fòrça funcions abans devoludas als donataris. Tomé de Sousa fondèt la primièra ciutat, Salvador (Bahia), capitala de l'estat. Prenguèt tres adjunts per ocupar las cargas de las finanças, de la justícia e de la defensa del litoral. Tanben venguèron de preires jesuistas, per catequizar los indigènas. En 1551, foguèt creat lo 1èr evescat del Brasil. Foguèron tanben installadas las Cambras Municipalas, compausadas pels "òmes bons": proprietaris fonzièrs, membros de las milícias e del clergat. Jol govèrn de Tomé de Sousa arribèt al Brasil fòrça artesans. D'en primièr trabalhèron dins la construcion de la ciutat de Salvador e, puèi, dins las instalacions de las fabricas de la region.

Los governadors seguents, Duarte da Costa (1553 - 1557) e Mem de Sá (1557 - 1572), afortiguèron la defensa de las capitaniás, realizèron d'exploracions de reconeissenças e prenguèron de mesuras dins lo sens de tornar afirmar la colonizacion, afrentant de tusts amb los natius e lo invasidors, subretot los franceses, que en 1555 menats per Nicolas Durand de Villegagnon ocupèron lo territòri de Rio de Janeiro, ont ensajaron d'establir una colonia, la França Antartica. L'ocupacion francesa durèt fins a 1567, an que foguèron definitivament desbandats, establissent fin finala l'egemonia portuguesa. Surgiguèron alara lo conflictes amb l'evesque, e tanben amb los quita jesuistas que s'oposavan a l'esclavatge indigèna, e entre ancians e nòus colons.

Al començament del sègle XVII, Pernambuco venguèt lo pòste màger e mai ric de produccion de sucre del mond.

Dominacion de Absborgs, division e invasions olandesas (1580-1663)

Una fabrica de cana de sucre a Pernambuco, productor màger de sucre del Brasil colonial.

Anciana cambra municipala de Salvador, primièra capitala del Brasil colonial.

Convent de San Francesc, convent franciscan mas ancian del Brasil, localizat a Olinda, Pernambuco.

"Planta da restituição da Bahia" (João Teixeira Albernaz, o velho, 1631)

Amb l'union iberica jos la dominacion dels Absburgs, resultant de la crisi de sucession de 1580 al Portugal, acabant amb las limitas del meridian de Tordesilhas, podèt s'espandre lo territòri del Brasil fins a l'oèst. Se realizèron d'expedicions cap a l'interior que sián ordenadas per la Corona, o pels particulars. Aquelas expedicions exploratòrias durèron d'annadas, en cerca de riquesas mineralas, sobretot d'argent abondent dins l'America espanhòla e indigènas asservidas. Mas aquela union placèt l'empèri portugués dins de poténcias europèas rivalas d'Espanha, coma Olanda. Em 1595, comencèt la guèrra Luso-olandesa.

Comencèt, alara, un grand desvolopament de l'agricultura. L'economia de la colonia pauc a pauc venguèt la producion da cana de sucre dins grandas proprietats, coma las fabrica de sucre coma peça màger, subretot a Pernambuco, a Bahia, a São Vicente (atual São Paulo) e mas tard a Rio de Janeiro. Amb una produccion plan superiora a aquela de las illas Atlanticas, lo sucre brasilenc passèt aquela de quina que siá en Euròpa e, al començament del sègle XVII, èra exportat cap a Lisbona, Anvèrs, Amesterdam, Rotterdam, Amborg. Gabriel Soares de Sousa comentava lo luxe regnant a Bahia, amb de capelas magníficas e los repais dins de vaissèlas d'Índia, qu'èra lo lèst de las naus. Per sosténer la produccion a partir de la mitat del sègle XVI, comencèron a èsser importats d'africans coma esclaus. Fins alara los portugueses avián lo monopòli del trafic d'esclaus, mas amb la creissença de las colonias francesas, olandesas e anglesas intrèron dins lo negòci, aflaquèron la part portuguesa. Capturats dins tribús en Africa, a vegada amb l'implicacion dels caps rivals, passant l'Atlantic dins de naus negrièrs, dins de condicions mai marridas. Dins la Senzala los sieus filhs tanben èran esclaus.

En 1621, Brasil èra divisat en dos estats independents: o Estat del Brasil, de Pernambuco a atuala Santa Catarina, e l'Estat del Maranhão, de l'atuala Ceará fins a Amazonas, resultat del ròtle de primièr plan per la colonizacion del nòrd e nòrdèst. Ambedos estats, los nomenats "portugueses de Brasil" èran subjèctes de las metissas leis que regissán lo residents qu'al Portugal: las Ordonanças manuelinas e las Ordonanças filipinas.

Em 1624, la recentament creada Companhiá neerlandesa deis Índias occientalas, o WIC, conquistèt la ciutat de Salvador, capitala de l'Estat de Brasil. Lo Governador foguèt capturat lo govèrn passèt en las mans de Johan van Dorth. La resisténcia portuguesa se tornèt organizar dempuèi Arraial do rio Vermelho. Em 1625 la Corona espanhòla envièt una poderosa armada lusoespanhòla, coneguda coma la Jornada dels Vassals. Aquel blocatge lo pòrt de Salvador, provòca la reddicion olandesa e a recuperacion de Bahia.

En 1630, a Capitaniá de Pernambuco foguèt conquistada per la WIC. Lo territòri ocupat foguèt renomenat Nòva Olanda, comprenent set de las detz e nòu capitaniás del Brasil a l'epòca. Joan Maurici de Nassau-Siegen foguèt nomenat Governador de la colonia. L'avança olandesa dins la doas còstas de  l'Atlantic Sud a partir de la fin del sègle XVI menacèt fòrça las possessions portuguesas. Los olandeses prenguèron sucessivament Recife, capitala del Brasil Olandés, en 1630, de São Jorge da Mina (1637), de Arguim (1638), de São Tomé (1641) e São Luís (1641), capitala de l'Estat de Maranhão. Pasmens, la partida màger del Brasil demorèt dins de mans portuguesas, que demòran jos una menaça de contunh de la preséncia olandesa.

A aquela epòca, foguèron fondats los quilombros, coma lo Quilombo dos Palmares, liderat per Zumbi, qu'amassava de milièrs de negres escapats de las fabricas de cana del Nòrdèste brasilenc e d'indians e blancs paures o indesirables. Aquel "sosmond" foguèt destrusit por de correires portugueses comandats per Domingos Jorge Velho.

Restauracion e capitulacion olandesa (1640-1663)

Sobrados de l'epòca coloniala cobrits com azulejos portugueses, a São Luís do Maranhão, Brasil

Las Batalhas dos Guararapes, episòdis decisius de l'Insurreccion Pernambucana e considerats coma origina de l'armada brasilenca, marcan la revirada da Capitaniá de Pernambuco, centre produtiu màger de l'America portuguesa, per l'Empèri Portugués.

En 1640, una armada lusoespanhòla fracassèt lo desbarcament a Pernambuco, essent destruida près de Itamaracá. La guèrra tornèt. Aquel meteis an comencèt la Guèrra de Restauracion, acabant atal lo periòde de la nominacion Absborga e Joan IV de Portugal pojèt al tròn. En 1642, Portugal concediguèt a Anglatèrra la posicion de "nacion mai favorizada" del comèrci colonial.

En 1645, espeliguèt l'Insurreccion Pernambucana de lusobrasilencs descontents de l'administracion de la WIC. Ongan lo Brasil foguèt auçat en principat. Entre 1648-1649 se debanèron las Batalhas dels Guararapes, vencits pels lusobrasilencs dins l'Estado de Pernambuco. La primièra batalha se debanèt en 19 d'Abril de 1648, e la segonda en 19 de Febrièr de 1649. Las fòrças lideradas pels senhors de fabrica André Vidal de Negreiros e João Fernandes Vieira, per l'african Henrique Dias e per l'indigèna Felipe Camarão, acabèron las invasions olandesas de Brasil, pasmens se la guèrra contunhava dins d'autras partidas de l'Empèri. Entre 1645 e 1654, los colons de recife (tanben nomenats leons del nòrd) lusobrasilencs, comandats per Salvador Correia de Sá, los expulsèron del Brasil e recuperèron Recife.

En 1648, a Rio de Janeiro, Salvador Correia de Sá e Benevides preparèt una fròta de 15 naus jol pretèxto d'ajudar los portugueses assetjats pels guerrièrs de la reina Nzinga en Angòla. Partiguèt de Rio de Janeiro a 12 de Mai e, majans de contactes amb lo Jesuitas, capitèron a reconquistar Luanda lo 15 d'Agost. La campanha se debanèt de 1648 a 1652, recuperant Angòla e l'illa de São Tomé pels portugueses.

A la mitat del sègle, lo sucre produsit dins las Antilhas Olandesas comencèt a concurenciar fòrça amb lo sucre de Brasil. Los olandeses perfeccionèron la tecnica del Brasil, e dominavan lo transpòrt e distribuicion en tot a Euròpa. Em 1649, seguissent una idèa ja avançada pel preire António Vieira, lo rei Joan IV autorizèt la creacion de la Comapnhiá Generala del Comèrci de Brasil  per planificar lo retorn de l'agromanufatura sucrièra. Sa realizacion màger foguèt de progir, de biais esxlusiu, d'esclaus africans per la region nordeste de Brasil e garantir lo transpòrt del sucre en seguretat cap a Euròpa, per assistir la resisténcia a l'invasidor.

Lo 26 de genièr de 1654 foguèt signada la capitulacion olandesa al Brasil, la Capitulacion del Camp de Taborda, a Recife, d'ont partiguèron las darrièras naus olandesas. Portugal foguèt obligat de s'ajudar d'Anglatèrra e ongan aumentèron los drechs angleses, que podavan negociar en directe diferents produits del Brasil cap a Portugal e lo contrari.

En 1661, Anglatèrra s'impliquèt a defendre Portugal e las colonias en cambi de dos milions de cruzados, obtenent alara las possessions de Tànger e Bombai, cedidas coma dòt del maridatge entre la princesa Caterina de Bragança e Carlos II d'Anglatèrra. Ongan foguèt signat lo Tractat de patz de l'Aia amb los olandeses: Portugal aceptèt las pèrdas en Asia, s'implicant per pagar uèit milions de Florins, equivalent a seisenta e tres toneladas d'aur, coma compensacion per la reconeissença de las sobeiranetat portuguesa del Nordeste brasilenc, l'ex-Nòva Olanda. Lo pagament se faguèt en prestacions, pendent quarente ans e jos menaça d'invasion de la Marina de Guèrra.

Lo cicle de l'aur (1693-1800)

Vila de Ouro Preto, Patrimòni Mondial de l'ONU, a Minas Gerais, Brasil

Detalh del retaule-màger monumental de la Basilica de Nossa Senhora do Carmo, Recife (1687-1767)

A la fin dels afrontaments amb los olandeses, capitant a recuperar Brasil e los territòris en Africa, Portugal perdèt per sempre la preeminéncia de l'Orient. Atal, pendent lo sègle XVII, Brasil comencèt a ganhar una importància creissenta dins l'Empèri, per que exportava pernamboc e sucre.

A partir de 1693, las atencions se centrèron sus la Capitaniá d'Espírito Santo, dins la region coneguda ara Minas Gerais, ont de colonizators paulistas avián descobèrt d'aur. Las primièras descobèrtas importantes dins lo mont Sabarabuçu e comencèt l'exploracion dins la regions aurifèras (Minas Gerais, Mato Grosso e Goiás) provoquèron una verdadièra "ronçada cap a l'aur", amb una granda afluéncia migratòria cap a aquela regions. Em 1696 foguèt fondada l'establiment que venguèt la vila de Minas Gerais en 1711, nòu centre economic dins la colonia, amb un poblament rapid e unes conflictes.[nota 16]

Aquel Cicle de l'aur pereitèt la creacion d'un mercat interne e atrach una grande fòrça imigrants. La populacion cresquèt de 750% entre 1650 a 1770. La populacion de Minas Gerais lèu venguèt màger de Brasil, contribuissent al poblament de l'interior. 78% d'aquela populacion èra constituida per de negres e mestisses, se destaquèron tanben los marranos venent del nòrd de Portugal e de las Illas dels Açores e Madeira, importantas pel comèrci colonial per la poblacions a l'entorn de Ouro Preto e Mariana.

La ronçada cap a l’aur aumentèt fòrça las recèptas de la corona, que prengava un cinquen de tot lo mineral extrach, o qu'èra conegut coma lo "quinto". Malversacion e trafics èran frequents, qu'èra instituits tota una burocracia de contraròtle.[nota 17]

La correspondéncia de l'embaissador francés a Lisbona, Rouillé, fa la primièra mencion d'aur arribant per la flòta en 1697 - 115,2 quilogramas. Los elements per jutjar de l'aur intrat al Reialme de 1698 a 1703, e Godinho sens citar la font menciona, en 1699, 725 quilogramas e, en 1701, 1.785 quilogramas. La produccion aurifèra passèt de 2 tonas per an en 1701 a 14 tonas dins los ans 1750, mas après comencèt a declinar fòrça fins a s'agotar abans la fin del sègle. L'aur passèt en beneficis los autres produchs del comèrci e permetèt la prosperitat de Rio de Janeiro. L'importància economica de Brasil per Portugal èra tan granda que Joan IV fasiá referéncia a Brasil coma "vaca lachièra del Reialme".

A la fin dels ans 1720, tanben foguèt descobèrt de diamant e autras pèiras preciosas. L'aur abondent pels rius s'agotava e venguèt la penosa cerca dins venas minièras, fasent la condicions de vida dels esclaus dins de regions minièra fòrças dificilas. Apareguèron tanben de metals preciosos a Goiás e Mato Grosso, al sègle XVIII.

Lo tractat de Madrid (1750) definiguèt las frontièras entre Brasil e lo rèste dels territòris espanhòls, mas los conflictes contribiguèron al respècte de la colonia del Sacramento, fins a que Portugal renoncièt dins lo Tractat de Santo Ildefonso (1777). Lo sègle XVIII foguèt marcat por una centralizacion màger e aument del poder reial per tot l'Empèri Portugués; Lo poder dels jesuistas, alara protectors dels Natius contra l'esclavatge, foguèt subte suprimit pel Marqués de Pombal amb la dissolucion d'aquel òrdre religiós catolic sul sol portuguésen 1759. En 1774, los dos Estats del Brasil e do Grão-Pará e Maranhão se fondiguèron en entidat administrativa. Los colonos comecèron a manifestar una cèrta insatisfacion en fàcia a las autoritats de Lisbona.

La decadéncia de l'industria minièra rendèt malaisit pagar los impòsts exigits per la Corona. En 1789, quand foguèt anonciat anunciava a derrama, um impòst de 20% de la valor de l'aur retirat, provocant dins Ouro Preto la conjuracion minièra. La revòlta que partiguèt de l'eleit de Minas Gerais faguèt fracàs e, em 1792, um dels líderes, Tiradentes, foguèt enforcat. Detz ans mai tard seguiguèt la Conjuracion de Bahia a Salvador, un movimento que partiguèt del jaç umble de la societat de Bahia, amb fòrça negros, mulatres e sartres, que precicavan la libertacion d'esclaus, L'instauracion d'un govèrn igualitàri amb l'instalacion d'una Republica de Bahia, lo 12 de Agost de 1798. Aqueles dos moviments manifestèron ja l'intencion de proclamar l'independéncia, inspirats dels ideals de la luces de França e de la recenta independéncia nòrdamericana.

Transferiment de la Còrt e Independéncia del Reialme del Brasil (1807-1825)

Lo Palai dels Vice-Reis foguèt bastit al sègle XVIII coma residéncia dels governadors de la Capitaniá de Rio de Janeiro. Après venguèt l'ostal de trabalh del Vice-Rei de Brasil, e encara mai tard del rei Joan VI.

Primièra Carta Reiala, de 1808, amb lo Decret d'obertura dels Pòrts a las Nacions Amigas

En Novembre de 1807, fugissent las tropas de l'imperaire francés Napoleon Bonaparte, la corona portuguesa se transferís al Brasil. Joan VI arribèt dins la vila de Rio de Janeiro en 1808 amb una seguida de 15 mila personas, après una aliança secrèta amb Grand Bretanha, qu'acceptèt de salvar la familha reiala e lo govèrn portugués, escortant las naus. S'installèron al Palai da Ciutat, residéncia dels governadors dempuèi 1743.

Quatre jorns après l'arribada, encara a Salvador, Bahia, lo Prince seguiguèt la primièra carta reiala amb lo Decret d'Obertura dels Pòrts a las Nacions Amigas, acabant pel Pacte colonial, qu'estabeleciá lo monopòli del comèrci del Brasil amb Portugal. Los pòrts brasilencs foguèron alara obèrts a las nacions amigas (coma a Gran Bretanha). Èra permés l'importacion "de totas e quin que siá lo genre, produts mnufacturats e merças transportadas per naus estrangièras de las poténcias que demoravan en patz e armonia amb la Corona Reiala" o en naus portuguesas, dins un assag per mermar, aparat pels pòrts, la totala dependéncia de Portugal e de Grand Bretanha. Aquela obertura foguèt acompanhada per una seria de melhoracions, decretats per carta reiala: après lo comèrci, arribèt "la libertat de l'industria", la creacion de l'Entrepresa Nacionala e d'una Fabrica de Polvora, que dempuèi 1540 se fabricava dins la Fabrica da Polvora de Barcarena. Lo 12 d'octobre foguèt la Banca de Brasil per financiar las nòvas iniciativas.

En represalha contra França, lo rei Joan ordenèt l'invasion e annexion de la Guaiana Francesa, al nòrd extrèma, e de la listra orientala del riu Uruguai, al sud extrèma. Lo primièr territòrio tornèt en devolucion a francesa en 1817, mas Uruguai demorèt jol npm de Província Cisplatina.

Lo 16 de decembre de 1815, lo contèxte de las negociacions del Congrès de Viena, Brasil foguèt auçat a la condicion de Reialme a l'interior de l'Estat portugués, amb designacion "Reialme Unit de Portugal, Brasil e Algarves". Rio de Janeiro venguèt Còrt e capitala imperiala e las ancianas capitaniás venguèron nomenadas províncias. Aquel an morriguèt la reina Maria I e Joan VI foguèt coronat rei. Donant al Brasil coma escut una esfèra manuelina qu'èra já presenta sus las monedas de l'Africa portuguesa (1770).

En genièr de 1821, après la (revolucion liberala portuguesa de 1820), fogèron instauradas al Portugal las "Còrtes Geraneralas, Extraordinárias e Constituissentas de la Nacion Portuguesa" encargadas d'elaborar una constituicion. En Febrièr, João VI ordenèt que los deputats de Brasil, e tanben dels Açores, Madeira e Cap Verd participen a l'assemblada. A Rio de Janeiro, un decret infòrma del retorn del rei a Portugal e ordenèt que, «sens pèrda de temps», se realize las eleccions dels deputats per representar lo Brasil dins la "Còrts Generalas" convocadas a Lisbona.

Brasil elegiguèt 81 representants per las Constituissentas a Lisbona. En Abril arribèron a Lisbona Maciel Parente e Francisco Moniz Tavares, deputats de la Junta do Pará e de Pernambuco, los primièrs brasilencs a parlar oficialament dins l'Assembleda, dins un debat viu, amb los deputats portugueses Borges Carneiro e Ferreira Borges e Moura, contra mandar mai de tropas a Pernambuco e a la malaisida demorança de fòrça guarnisons militaras portuguesas en província. A Rio, la primièra assembleda d'electors de Brasil resultèt un afrontament fasent de mòrts, que de tropas portuguesas dissolvent la manifestacion. Lo jorn seguent, de cariocas placardan a pòrta del Palai un cartèl amb l'inscripcion "Bocariá de Bragança", se referissent al Rei coma maselièr. João VI partèt cap a Portugal cinc jorns après, lo 16 de abril de 1821, daissan lo sieu filh Pedro de Alcântara coma Prince Regent de Brasil. En Agost de 1821 las Còrts presentèron tres projectes per Brasil coma mesuras qu'aquelas foguèron recebutadas.

I'Empèri Portugués em 1822

En genièr de 1822, la secession de Brasil foguèt lançada e anonciada informalament pel príncipe eritièr Pedro de Alcântara, amb la declaracion de çò que será conegut al Brasil coma "Dia di fico", amb las paraulas seguentas:  Perque es per lo ben de totes e lo bonaur general de la nacion, soi prèst: digatz al pòble que demori. Ara soi vengut vos recomendar union e tranquilitat. Aquela se faguèt lo 7 de setembre romancejat jol nom de ''crit d'Ipiranga"

Lo 7 de setembre de 1822, Pedro de Alcântara proclamèt l'independéncia e reinèt fins a 1831, venent Pèire I de Brasil, que succediguèt lo sieu eritièr, Pèire II, alara qu'aviá pas cinc ans. A catòrze ans en 1840, Peire II atenguèt la majoritat, essent coronat emperaire l'an seguent. A la fin de la primièra decennia del Segond Reialme, lo regime s'establissiá. Las províncias foguèron pacificadas e la darrièra granda insurreccion, la Revòlta Praieira, foguèt desfacha en 1849.

Amb la reconeissença per Portugal de la declaracion d'independéncia de Brasil, en 1825, contra pagament, Portugal foguèt alara obligat de contunhar l'espandiment territorial cap a l'interior d'Africa per tòca de se manténer fàcia a las autras poténcias. L'independéncia de Brasil, alara, provoquèt una immensa onda de tust emocionala e materiala al Portugal, que Brasil èra lo barri de l'Empèri, símbòl de l'orguèlh nacional.

Portugal Insular

Pendent lo reialme de Joan I, jol comandament de l'Infant Enric, se realiza la descobèrta de l'illa de Porto Santo per Joãn Gonçalves Zarco en 1418 e mai tard l'illa da Madeira per Tristão Vaz Teixeira. Serà un nòu desbarcament qu'èra ja coneguda l'existéncias de las illas de Madeira al sègle XIV, al véser de la cartografia de l'epòca, subretot sus las mapas italianas e catalanas.

Èran, alara, d'illas desabitadas que, amb lo sieu clima, oferecián de possibilitats de poblament e reunián las condicions per una expleitacion agrícòla. Las archipèlas de Madeira e de las illas Canàrias provòcan, dempuèi lo començament, l'interés tant dels Portugueses que del Castelhans; qu'èran pròche de la còsta africana, representant de fòrts potencials econemicas, e subretot las Canàrias, qu'avián una granda importança estrategica.

La disputa d'aqueles territòris es a l'origina del primièr conflicte iberic motivat per de rasons expansionistas que s'acabèt amb la signatura del Tractat d'Alcáçovas-Toledo en 1479. En mai de formalizar la patz entre Afonso V de Portugal e los Reis Catilics, conteniá de clausulas al subjècte de la política extèrna d'ambedos reialmes, qu'èran en competicion per la dominacion de l'Ocean Atlantic e de las tèrras fins alara descobèrtas sus la còsta africana: Portugal obtenguèt la reconeissença de la sieuna dominacion sus l'illa da Madeira, o l'Archipèla dels Açòres, o del Cap Verd e de la còsta de Guinèa, alara que Castelha recebèt las illas Canàrias, renonciant a navegar al Sul del cap Bojador, es a dire, del Paralèl 27 ont se situavan. Contrarotlava tanben los airals d'influéncia e d'espandiment d'ambadoas coronas pel Reialme Oattacid de Fès, al Nòrd d'Africa.

Madeira

Per ensejar d'evitar una situacion identica a aquela de Canàrias, perdudas en favor de Castelha, en 1424 comencèt la colonizacion de Madeira amb un sistèma de capitaniás. D'en primièr Madeira (madeira en portugués es fusta) exportava cèdre, tueis, dragonièr, indigòt e autres matèrias de tinturas; a partir de 1450 venguèt um centro produtor de cerealas.

E mai del rèste de la producion cerealièra, l'infant Enric envièt plantar, dins l'illa de Madeira, la cana de sucre - rara en Euròpa e ja presenta en Algarve - promovent, per çò far, venent, de Sicília, de brots e tecnicas especializadas. A partir de 1455, comencèt una florissenta industria sucrièra. L'acessibilitat de Madeira atrirèt de comerçants genoeses e flamencs interessats per contornar lo monopòli Venecian, d'entre aqueles se destaca lo florentin Bartolomeu Marchionni. La produccion aumentèt tant que se necessitava de man d'òbra. Per satisfar aquel manca, foguèron menats, dins l'illa, d'esclaus originaris das Canàrias, de Marròc e, mas tard, d'autras zonas d'Africa.

Mai tard, a l'entorn del sègle XVII, la cultura de la cana de sucre foguèt promòuguda al Brasil - d'en primièr comercializat coma "sucre de Madeira" - e Madeira investiguèt dins la produccion de vin.

Açòres

"La Ciutat de Angra na Ilha de Jesus Cristo da Terceira...", pòrt d'abric de l'armada de las illas (Jan Huygen van Linschoten, 1596)

En 1427, se faguèron los primièrs contactes amb l'archipèla dels Açòres per Diogo de Silves. Mai dins per aquela descobèrta lo grop oriental del Açores, (São Miguel e Santa Maria). Seguèt la descobèrta del grop central (Terceira, Graciosa, São Jorge, Pico e Faial). En 1452 lo grop ocidental (Flores e Corvo) foguèt descobèrt per João de Teive.

Pee que los colons pòscan cultivar las tèrras èra necessari desbastassar de matas densas essent la matèria primièra d'exportacion. L'exportacion de fusta (madeira en portugués) per la producion esculturala e construccion navala, lo cèdre de mata (Juniperus brevifolia) e lo tueis, la cultura de cerealas e l'elevatge èran las activitats màger, amb lo blat. En mai del blat, que Portugal mancava regularament, foguèt liurat a de plaças portuguesas de las conquistas del nòrd d'Africa, subretot Mazagão e Ceuta, la cultura del pastèl e la culhida de l'orselha per la tinturariá èra a l'origina d'un comerci actiu amb los pòrts costièrs europèus, subretot amb Portugal e Flandra, atenguèt l'apogèu e la produccion de cana de sucre, assag gaire competitiu, e de blat intrèron en decadéncia.

Las archipèlas dels Açores e de Madeira, territòrrios desabitats fins a la descobèrta, foguèron colonizats dempuèi lo començament del sègle XV, coma lo sud do Continent Português, subretot per de portugueses, tanben d'unes d'estrangièrs europèus, mai sovent flamencs e italians. La preséncia d'un grand nombre de flamencs dins las illas del Grop Central faguèt que foguèron nomenadas pendent d'annadas "illas flamencas" (en inglés "Flemish islands") dins la cartografia presenta al nòrd europèu. La preséncia dins las illas de flamencas e alemandas, coma lo cosmografe Martin Behaim, contribuiguèt al cosmopolitisme de convivéncia insular d'alara, subreot dins lo grop central. Entre lo pòbles que vivián als Açores èran de marranos, josieus convertits forçats al catolicisme qu'emigrèron del continent europèu per prene de tèrras e escapar a la percecussion religiosa.

L'espelida de las illas se deu a l'importança coma escala dins la nomenada Rota d'Índia, ajudant las naus de retorn de la "vòlta del mar". Dins lo pòrt d'Angra do Heroísmo eram reprovesidas e reparadas las embarcacions cargadas de merças. La vila tenguèt un ròtle actiu a pendent la Crisi de sucession de 1580 resistissent als Castelhans, apiejant Antòni I de Portugal qu'aquí establiguèt lo sieu govèrn, lo 5 d'Agost de 1580 al 6 d'Agost de 1582. Mai tard, dins lo contèxte de la Dinastia Filipina, serviguèt de pòrt als galions espanhòls cargats d'aur e d'argent, venent de las "Índias Ocidentalas", d'una rota que s'espandissiá de Cartagena de las Índias, passava per Porto Rico e per Angra, e arribant a Sevilha. En 1641, perque  expulsèt los espanhòls fortificats dins la fortalesa Monte Brasil, Joan IV de Portugal li donèt lo nom de "Sempre leal cidade", (ciutat sempre leiala).

Assubjectidas dempuèi lo començament al regime senhorial, coma lo rèste del país, las Illas foguèron integradas dins  l'estrutura centralizada del Reialme pel Marqués de Pombal, al sègle XVIII, que s'acabèt lo regime senhorial e instituidas las capitaniás generalas, precedissent als distrites autonòmas del liberalisme del sègle XIX.

En efièt, als Açòres, las capitaniás donatárias foguèron suprimidas en 1766, demorant l'autoritat del Govèrn centralizat del capitani general, amb sèti a Angra. Lo 26 de genièr de 1771 los Açores foguèron oficialament declarats província de Portugal.

Las illas portuguesas venguèron constitucionalament, en 1976, regions autonòmas de Portugal, Estat unitari, podent pas mai èsser consideradas coma de partidas de l'Empèri, que pasmens ajudèron a lo colonizar.

Descolonizacion (sègle XX)

Colonias portuguesas al sègle XX, las datas representan la pèrda del territòri.

En Orient, la resisténcia a la dominacion portuguesa se manifestèt dins contèxte de las descolonizacion europèa. Après l'independéncia indiana concedida pels britanics, en 1947, Portugal refusèt d'acccedir a la demanda  d'Índia per n'acabar amn sas possesions. L'actitud foguèt condenada pel Tribunal Internacional e per l'Assemblada de la Nacion Unidas que se prononcièt en favor d'Índia. En 1954, après a descolonizacion francesa de Pondicherry, L'Union Indiana anexièt los territòris de Dadra e Nagar Haveli, que, dempuèi 1779, fasian partit de l'Estat Portugués d'Índia. En Decembre de 1961, l'Union Indiana invasí los territòris de Goa, Daman e Diu. E l'an seguent foguèt presa Illa de Angediva. A l'epòca, lo Conselho de Seguretat de l'ONU considerèt una resolucion que condenava l'invason, o que pausèt son vetò l'URSS. La majoritat de las nacions reconeguèron l'accion de l'Índia, pasmens, Salazar refusa de reconéisser la soberania indiana sus aqueles territòrios, mantenent los representats de l'Assemblada Nacionala fins a 1974, amb meteissa actitud fins a la Revolucion dels Ulhets. A partir d'alara, Portugal podèt restablir las relacions diplomaticas amb Índia, en començant per la reconeissença de la soberania indiana sus l'ancian Estat d'Índia. Pasmens, al sieus abitants qu'o volgavan èra donada la possibilitat de manténer la ciutadania portuguesa.

En 1961, un moviment anticolonial se manifestèt en Angòla amb lo surgiment de dos partits de luta armada, lo Movimento Popular de Libertação de Angola (MPLA) e l'União dos Povos de Angola (UPA), comencèt la Guèrra Coloniala Portuguesa. En Moçambic, las operacions de guerrilha comencèron en 1964. Après la mòrt de Salazar, Portugal acceptèt de concedir, en 1972, una limitada autonomia a Angòla e a Moçambic. Après la Revolucion dels Ulhets dins la metropòli (1974), los portugueses en acòrdi per concedir l'independéncia sas colonias en 1975. En Moçambic, lo Frente de Libertação de Moçambique (FRELIMO) prenguèt lo cap del país, mas afrentèt pendent d'ans la resisténcia armada de la RENAMO. A Angòla, una guèrra civila, entre quatre moviments de liberacion contunhèt fins a 2002.

Lo procediment de descolonizacion èra pròche de Guinèa, que los portugueses se mostrèron incapables d'arrestar l'aument de las ostilitats e reconeguèron rapidament a l'independéncia de la Guinèa Bissau (1974) e de Cap Verd (1975). Ongan, las illas de São Tomé e Príncipe acediguèron tanben a l'independéncia.

Dins los ans 1960 comença la guèrra coloniala portuguesa fàcia al refús de Portugal de garantir l'independéncia als sieus territòris africans. Lo rèste de l'Estat Portugués d'Índia foguèt anexiat en Decembre de 1961 per l'Union Indiana. Amb la Revolucion dels Ulhets, procediment revolucionari qu'acabèt amb l'Estat Nòu e lo colonialismo portugués, foguèt reconeguda l'independéncia de Guinèa Bissau (10 de setembre de 1974) e de garantidas d'independéncia a Moçambic (25 de junh de 1975), Cap Verd (5 de julhet de 1975), São Tomé e Príncipe (12 de julhet de 1975), Angòla (11 de novembre de 1975).

Lo Timor Portugués, atual Timòr Èst, proclamèt unilateralamente son independéncia em 1975, mas foguèt anexiat ongan per Indonesia, venent la província de Timor Timur lo 15 de julhèt de 1976. En consequéncia, foguèt jos l'administracion indonesiana fins al referendum d'independéncia de 1999, seguent l'administracion provisòria de l'ONU fins a 2002, data que Portugal reconeguèt l'independéncia.

La descolonizacion de Macau se realizèt de biais diferente e especial e comencèt après la Revolucion dels Ulhets, quand foguèt prepausat lo retorno imediat a la Republica Populara da China, retorn rebutat per aquel grand país comunista. En 1976, aquela colonia venguèt oficialamente amb l'estatut especial de "territòri chinés jos administracion portuguesa". En 1987, aprés d'intensas negociacions, dins la declaracion conjunta sinoportuguesa Portugal acceptèt la recuperacion per la China, lo 20 de Decembro de 1999, de la sobeiranetat sus Macau. Em contrapartida, China prometèt de conservar las especificidades de Macau, e tanben lo sistèma economic de caractèr capitalista, e concedir un naut gra d'autonomia per la populacion de Macau, seguent lo principi "un país, dos sistèmas". Après la devolucion a China, Macau venguèt una Region Administrativa Especiala, administrada per las sieunas gents, mas mai concretament dirigida por un Cap de l'Executiu (pasmens elegit al sufragi indirècte) e una Assemblada Legislativa (sonque mens de la mitat dels membres son pasmens elegits al sufragi dirècte, donant alara una granda marge de manòbra e de contraròtle per las fòrças progovèrn e propequin).

Fin de l'Empèri

I a diferentas datas podent èsser consideradas coma la do fin de l'Empèri Portugués. Se pòt considerar la fin de jure - caraterizat per la reconeissença d'esperse - e la fin de facto - caracterizada per l'independéncia de las possessions colonialas. Per exemple, existisson al mens menos tres datas per determinar l'independéncia de Brasil, la possession colonial portuguesa màger de sempre. Brasil, oficialamente, celèbra lo 7 de Setembre de 1822 coma lo jorn de l'independéncia, data que lo prince reial Pèire fasèt lo Crit d'Ipiranga. Mas, formalamente, es la data del 1èr de decembro de 1822 — jorn de la coronason de Pèire I coma Emperaire  — que siá l'independéncia politica unilaterala del novèl Empèri de Brasil. Dins l'Estat de Bahia se celèbra lo 2 de julhet de 1823, coma l'Independéncia da Bahia, quand las darrièras tropas portuguesas son retiradas del territòri brasilenc. Fin finala, tanben se pòt considerar la data del 29 d'agost de 1825, un còp  que Portugal e la comunautat internacionala, reconeguèron l'independéncia de Brasil.

Alara, e seguent aquela logica, se pòt afirmar que la "fin" de facto de l'Empèri Portugués se realizèt en 1975, quand sas colonias proclamèron en massa l'independéncia e/o vegèron lor independéncia reconeguda per Portugal, o encara quand Timòr Èst, que proclamèt unilateralamente aquel an son independéncia, foguèt sul còp invasit e ocupat per Indonesia. Macau foguèt lo sol que proclamèt pas son independéncia en 1975, mas aquela possession coloniala, enclavada dins la tèrras chinesas, fasent la situacion coloniala particulara e unica dins l'Empèri Portugués e alara, o lo seu cas deu èsser analizat de biais diferent e especial.

Mas, tamben se pòt considerar la "fin" oficiala o de jure de l'Empèri Portugués en 1999, mas precisament lo 20 de Decembre de 1999, quand Macau, lo darrièr territòri jos la sieuna administracion, comencèt èsser realizada amb la declaracion conjunta de 1987 e passèt jos sobeiranetat da Republica Populara da China coma region administrativa especiala, que sempre proclamèt que Macau èra, dempuèi los temps mai alunhats, un territòri inalienable de China, mas ocupat pauc a pauc per Portugal dempuèi lo sègle XVI.

Legat

Mapa de la Comunautat dels Païses de Lenga Portuguesa (CPLP)

Set de las excolonias de Portugal, uèi païses independents, an ara lo portugués coma lenga oficiala. Ensems amb Portugal, son ara membres de la Comununautat dels Païses de Lenga Portuguesa, que, tot apondut, totalisa 10 742 000 km², ou 7,2% del territòri de la Tèrra. La Guinèa Equatoriala, qu'adoptèt lo portugués coma la tresena lenga oficiala, es ara un observator associat a la CPLP, tot coma Maurici e Senegal. Es a dire, dotze païses o regions candidatas solicitèron l'adesion a la CPLP e son a l'espèra d'èsser aprovat.

Uèi, lo portugués es una de las lengas principalas del mond, essent lo 6èn idiòma mai parlat, coma près de 240 milions de parlants pel mond. Es la tresena lenga mai parlada dins las Americas, subretot  degut al Brasil, tanben s'i a de comunautats significativas de lusofòns em païses coma Canadà, Estats Units d'America e Veneçuèla. Es a dire, existisson de nombrosas lengas creòlas de basa portuguesa, coma aquel utilizat per la populacion da Comunautat Cristang a Malaca. Es tanben lingua franca dins fòrça ancianas possessions colonialas en Africa e lenga oficiala dins uèit païses, essent tanben la lenga cooficiala amb lo cantonés dins la region administrativa de Macau. Daissèt una influéncia al Japon, amb de mots d'origina portuguesa dins lo lexic japonés. La preséncia a Malaca, en Malàisia, es a l'origina de la comunautat Cristang. Al Sri Lanka, anciana Ceilan, los nomenats Burghers portugueses que, coma encara mai d'autre pòbles, mantenon en viu un dels variats creòls de basa portuguesa.

Dins ciberespaci, lo portugués seriá a cinquena lenga mas utilizada sus Internet e Wikipèdia, es ara, la novena màger en quantitat d'articles publicats.

Se basant sus son importància internacionala, Portugal e Brasil lidèran um moviment para inclure lo portugués coma uma de las lenga oficialas de l'Organizacion de las Nacions Unidas.

La preséncia portuguesa daissèt tanben un grand eritatge manan, gastrononomic, cultural e arquitectonic pels continents, um legat extraordinàri, donat que al total la populacion portuguesa èra en 1527 sonque d'1,2 milion d'abitants.

Region	Estats	Païses amb de territòris que fasián partit de L'Empèri Portugués
Africa	26 Estats	Countries with at least one territory (anachronistic) part of the Portuguese Empire      Païses que al mens un territòri (anacronic) èra partit de l'Empèri Portugués      Países que al mens um territòri (anacronic) es revindicat per l'Empèri Portugués      Países que al mens aguèron una mission cristana de L'Empèri Portugués
America del Nòrd	3 Estats
America Centrala e del Sud	4 Estats
Asia e Oceania	22 Estats

Notas e referéncias

Traduccion de l'article de la wikipèdia portuguesa Império Português

Bibliografia

• Luís de ALBUQUERQUE, Portugal no Mundo, ed:Publicações Alfa, ISBN 9726090741 1993}}
• ALLEN, K. 1954, The Portugese Empire and its defeat, vol.1, pp224–234
• James Maxwell ANDERSON The history of Portugal ed:Greenwood Publishing 2000, ISBN 0313311064
• Charles Ralph BOXER (en)The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825 ISBN 0091310717 (pt)O império marítimo português, 1415-1825. Lisboa: Edições 70, 2011
• Fernand BRAUDEL The perspective of the world University of California Press 1985–1992, ISBN 0520081161
• W. G. CLARENCE-SMITH (en)The third Portuguese empire, 1825-1975: a study in economic imperialism Manchester University Press N|ano=1985 ISBN 071901719X (pt)O Terceiro Império Português 1825 - 1975, Lisboa: Teorema, 1990.
• Kenneth DAVIES The North Atlantic World in the Seventeenth Century University of Minnesota Press 1974 ISBN 0816607133}
• Bailey Wallys, Boyd C., George Davison DIFFIE, SHAFER, WINIUS Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580 University of Minnesota Press 1977 ISBN 0816607826
• Bailey DIFFIE Prelude to empire: Portugal overseas before Henry the Navigator University of Nebraska Press 1960 ISBN 0803250495
• Stewart Lloyd-Jones & António Costa Pinto (orgs.), The Last Empire: Thirty years of Portuguese Decolonization, Bristol: Intellect, 2003
• Arnaldo MADUREIRA A colonização portuguesa em África, 1940 - 1910 ed:Horizonte 1986
• Malyn D.D. NEWITT A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668 Routledge 2005 ISBN 0415239796}
• Martin PAGE The First Global Village: How Portugal Changed the World ed:Casa das Letras 2007 ISBN 9724613135
• Malyn Newitt (ed.), The Portuguese in West Africa, 1415-1670: A Documentary History, New York Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-76894-8/ISBN 978-0-521-15914-2.
• Rui, Bernardo Vasconcelos e Sousa, Nuno Gonçalo Monteiro RAMOS, História de Portugal; ed:A esfera dos livros 2009
• A. J. R. RUSSEL-WOOD The Portuguese empire, 1415–1808: a world on the move ed:JHU Press 1998 ISBN 0801859557
• Geoffrey Vaughan SCAMMEL The world encompassed:the first European maritime empires c.800-1650 ed:University of California Press 1981 ISBN 0520044223
• Geoffrey Vaughan SCAMMEL The First Imperial Age: European Overseas Expansion C. 1400-1715 1989 ISBN 0415090857
• James D. TRACY The political economy of merchant empires ed:Cambridge University Press 1997 ISBN 0521574641
• Libório Manuel SILVA, A Nau Catrineta e a História Trágico-Marítima: Lições de Liderança ed:Centro Atlântico, Portugal 2010 ISBN 9789896150907