França

França

Bandièra Escut d'armas

Imne: « La Marseillaise »

Devisa: « Liberté, égalité, fraternité. »

Capitala París 47° N, 2° E

Ciutat mai granda París

Lengas oficialas francés(a)

Gentilici francés -esa

Forma de govèrn Republica semipresidenciala

• President • Primièr Ministre • President del Senat • President de l'Assemblada Nacionala Emmanuel Macron Michel Barnier Gérard Larcher Yaël Braun Pivet

Superfícia 41en

• Totala 551 695(b) km²

• Aiga 0,26 %

Populacion 20en

• Totala (2012) 63 460 000 ab.

• Densitat 116 ab./km²

PIB (2016) 2463 miliard USD

IDH (2016) ▲ 0,897

Moneda Èuro (excèpte en los departaments del Pacific) (EUR)

Indicatiu telefonic 33(c)

ISO 3166 FR

Fus orari +1: (CET); Ora d'estiu: UTC+2: (CEST)

Domeni internet .fr(d)

(a). ^ Confòrmament a l'article 2 de la Constitucion Francesa de 1958, rectificat lo 25 de junh de 1992, la «lenga de la Republica es lo francés». (b). ^ 543 940 km² per la França Metropolitana, 92 149 km² per lei DROM, 23 135 km² per lei COM, 7 659 km² per lei TAAF e 7 km² per Clipperton). (c). ^ +590 (Guadalope), +596 (Martinica), +594 (Guaiana), +262 (Reünion e Maiòta), +687 (Nòva Caledònia), +689 (Polinesia Francesa), +681 (Wallis e Futuna), +508 (Sant Pèire e Miquelon) (d). ^ .re, .mq, .gp, .tf, .nc, .pf, .wf, .pm, .gf e .yt per lei departaments e territòris, aitau coma .eu, amb leis autres membres de l'Union Europèa.

França (prononciat /ˈfɾan.sɑ/  o /ˈfɾan.sa/ ; en francés: France [fʁɑ̃s] ), oficialament la Republica Francesa (en francés: République française), es un estat sobeiran que la màger part de son territòri se situa en Euròpa Occidentala. Sa capitala es París, sa lenga oficiala lo francés e sa moneda l'èuro. França se formèt durant lei primièrs sègles de l'Edat Mejana a partir dei territòris romans ocupats per lei Francs qu'èran un pòble germanic. Venguda una dei poissanças mondialas majoras vèrs lo sègle xvii, tenguèt un empèri coloniau vast entre lei sègles xix e xx. Dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala, es un membre permanent dau Conseu de Seguretat de l'ONU, es dotat de l'arma nucleara e a un ròtle primordiau dins la construccion de l'Union Europèa. Fa tanben partida dei poissanças economicas principalas amb una populacion d'aperaquí 67 milions d'abitants e una economia fòrça desvolopada de tipe capitalista. Enfin, lo país aguèt una influéncia majora dins lo domeni culturau.

Una granda part de l’Occitània caup dins França.

Istòria

Article detalhat: Istòria de França.

Evolucion territoriala de França dempuei l'Edat Mejana.

L'ocupacion umana dau territòri francés es fòrça ancian. Es poplada dempuei lo Paleolitic e lo Neolitic gràcias a divèrsei migracions de populacions. Vèrs 600 avC, foguèt poblat per lei Cèltas que foguèron conquists per lei Romans en 52 avC. Lo nom de França es eissit d'un pòble germanic ancian que l'existéncia es atestada dempuei lo sègle iii. Lor rèi Clodovèu I capitèt de crear una dinastia que foguèt a l'origina d'unei reiaumes partejats entre leis eiretiers de la dinastia. Au sègle viii, foguèt rebutada per lei Carolingians que lo rèi Carlesmanhe venguèt emperaire en 800. En 840, son empèri foguèt partejat entre leis eretiers de son fiu. Foguèt creat sus sa partida occidentala lo reiaume de Franca Occidentala que vendriá pauc a pauc lo reiaume de França. Aquela apelacion apareguèt per lo premier còp en 1205 e demorèt fins a la casuda de la monarquia en 1792. Lo sègle xix veguèt l'aparicion de divèrsei formas d'estats fins a l'adopcion definitiva de la Republica entre 1870 e 1875.

De la Preïstòria a l'Empèri Roman

Pinturas preïstoricas de la Bauma de Las Caus.

Representacion de la capitula de Vercingetorix còntra Juli Cesar en 52 avC.

La preséncia umana sus lo territòri es atestada dempuei 1,8 milions d'annadas. Lo clima èra alora relativament malaisat e variable pendent lei diferents periòdes de glaciacion. Ansin, lo país assosta un nombre relativament important de baumas e d'abrics adornats que l'exemple pus conegut es la Bauma de Las Caus en Dordonha. Aqueu periòde s'acabèt vèrs -10 000 amb la fin de l'èra glaciala. A partir de -7000, es lo començament dau Neolitic. Lei millennis iv e iii avC veguèron un desvolopament demografic e agricòla important e lo començament de l'utilizacion de metaus (aur, coire e bronze). Lo fèrre faguèt son aparicion vèrs lo sègle viii.

Vèrs -600, lei Grècs de la vila de Focèa fondèron la colonia de Marselha sus la riba mediterranèa. Enterin, de migracions de Cèltas aguèron luòc dins lo país e aqueu pòble ocupèt pauc a pauc la màger part dau territòri entre lei sègles v e iii avC. Aquò entraïnèt l'emergéncia de Gàllia que venguèt lo nom donat ai regions abitadas per lei populacions cèltas. En 152 avC, lei Romans ne'n realizèron la conquista dau quart sud-èst que formèt la província de la Narbonesa. Puei, en 58 e 51 avC, Juli Cesar ocupèt lo rèstade Gàllia après sa victòria còntra l'insureccion dau cap cèlta Vercingetorix. Lo país venguèt donc un element essenciau de l'Empèri Roman en Euròpa Occidentala. Après la conquista, lo poder roman foguèt rarament menaçat per la populacion e una civilizacion novèla faguèt son aparicion, magerament dins lei vilas, entre Romans e Cèltas. D'autra part, l'economia dau país èra dinamica e Gàllia se modernizèt fòrtament amb la construccion d'infrastructuras importantas (teatre, aqüaductes...). Ansin, maugrat la fortificacion de la frontiera de l'Empèri sus lo Ren, lo país foguèt una buta per leis invasions barbariás e un enjòc major dei luchas intèrnas per la succession imperiala. Lo crestianisme faguèt tanben son aparicion pendent aqueu periòde.

En 406, Gàllia romana s'afondrèt rapidament durant lei Grandeis Invasions. Tre la mitat dau sègle v, Alamnans e Francs traversèron Ren e s'installèron dins lo nòrd de Gàllia. Puei, lei Visigòts ocupèron Septimània e Aquitània e lei Burgondis lo centre de Gàllia. De generaus capitèron de mantenir lor preséncia sus divèrsei partidas dau territòri mai lei luchas intèrnas de l'Empèri e lor afebliment progressiu causèron lor casuda vèrs la fin dau sègle. En 476, un darrier còp d'estat entraïnèt la fin de l'Empèri Roman d'Occident.

L'Edat Mejana e la formacion de França

Representacion de la conversion au crestianisme de Clodovèu I en 496.

Guèrra de Cent Ans (1337-1453).

Après la fin de la dominacion romana, Gàllia foguèt devesit entre unei pòbles que formèron de reiaumes diferents. En 496, la conversion au crestianisme dau rèi franc Clodovèu I li permetèt d'obtenir l'aliança de la Glèisa Catolica. Sa dinastia, dicha merovingiana, poguèt establir son poder sus un territòri devesit entre unei reiaumes dirigits per de membres de la mema familha. Aquela dinastia conoguèt de dificultats a partir dau sègle viii e foguèt rebutada en 751 per lei Carolingians. Sei premiers rèis, Pepin lo Brèu e Carlesmanhe, realizèron l'agrandiment dau reiaume e lo segond venguèt Emperaire en 800. En 840, aquel empèri foguèt partejat entre lei tres eiretiers de son fiu. A l'oèst, se formèt donc lo reaiume de Françia Occidentala. Dirigit per lei Carolingians fins a 987, aqueu reiaume deguèt luchar còntra divèrseis invasions durant lei sègles ix e x coma lei Vikings, leis Ongrians o lei Musulmans. Una societat de tipe feodau i faguèt son aparicion e devesida leis abitants entre tres òrdres qu'èran lo clergat, la noblesa e lo tèrç estat.

En 987, après la fin de la dinastia carolingiana occidentala, Uc Capet foguèt elegit rèi per lo rèsta de l'aristocràcia formant la dinastia novèla dei Capecians. Aquela dinastia va regnar, sota de brancas diferentas de la familha, fins au sègle xix. Es tanben lo començament dau procediment d'unificacion de França meme se, au sègle x, la màger part dau territòri reiau es quasi independent. Entre lei sègles x e xiii, lei rèis francés successius capitèron d'aumentar lei territòris sota lor administracion pròpria, dichs domeni reiau, e prenguèron pauc a pauc l'avantatge sus lei grands senhors feodaus dau reiaume (Flandra, fèus anglés, Tolosa...).

Lei sègles xiv e xv veguèron lo debanament d'una crisi grèva (Guèrra de Cent Ans) en causa d'un problema de succession per la corona de França entre lei rèis francés e anglés. La màger part dau país foguèt destrucha per lei combats, lei pilhatges e leis epidemias coma aquela de la Pèsta entre 1346 e 1349. Après de dificultats, la monarquia capitèt de renforçar son poder gràcias a la formacion d'una armada e d'una imposicion permanentas.

La Renaissança e l'apogèu de la monarquia

Retrach dau rèi Loís XIV (1643-1715).

Lo sègle xvi foguèt caracterizada per lo renforçament continú dau poder reiau que venguèt pus absolut a l'entorn de la persona dau rèi. L'unificacion dau reiaume contunièt amb l'adopcion dau francés per la redaccion deis actes oficiaus en 1539 e la reünion au domeni reiau de Bretanha e de la màger part d'Auvèrnha. D'autra part, foguèt tanben lo començament d'una lucha acarnada entre lei reiaumes de França e aquelei de la familha dei Hamsborg (guèrras d'Itàlia). La cultura de l'epòca foguèt egalament fòrtament influenciada per lo movement de la Renaissença vengut d'Itàlia, especialament dins lo domeni deis arts. Pasmens, la fin dau sègle foguèt tornarmai marcat per una crisi grèva que veguèt lo debanament d'unei guèrras religiosas entre Catolics e Protestants (1562-1598).

L'òrdre foguèt tornarmai establit per lo rèi Enric IV (1598-1610). Lo règne de son successor, Loís XIII (1610-1643) foguèt caracterizat per lo renforçament dau poder reiaume e per lei rebellions de l'aristocracia per gardar sei privilègis e son poder politic. Lo poder reiau foguèt lo venceire durant lo rèine de Loís XIV (1643-1715) que capitèt de « domesticar » la noblesa e fondèt la monarquia absoluda francesa. Enterin, durant son règne, França venguèt la poissança majora dau continent e realizèt divèrsei conquistas en direccion de l'Èst (Franca Comtat, Alsàcia...). Dins aquò, la fin de son rèine foguèt ensornidas per de reviradas militars e una crisi economica importanta.

Lo rèine seguent, Loís XV (1715-1774) foguèt donc lo començament d'un declin progressiu de la monarquia absoluda que foguèt pas capabla de faciar sei dificultats economicas. Ansin, França foguèt desfacha durant lei guèrras europèas dau sègle xvii perdent son empèri coloniau au profiech d'Anglatèrra en 1763. Sa revènge en 1783 durant la guèrra d'independéncia deis Estats Units li permetèt pas de redreiçar la situacion que venguèt au contrari pus grèva en causa dei despensas de guèrras, de l'abséncia de conquistas importantas maugrat la victòria e d'una tièra de recoltats marridas. L'òrdre dau Regime Ancian foguèt donc fòrtament contestat a la fin dau sègle mai leis assais de reformas mau capitèron en causa de la resisténcia dei privilegiats.

Lo periòde revolucionari

Article detalhat: Revolucion Francesa.

Presa de la Bastille lo 14 de julhèt de 1789.

Batalha de Valmy lo 20 de setembre de 1792.

En 1789, la degradacion dei finanças entraïnèron la convocacion deis Estats Generaus per lo rèi Loís XVI (1774-1792). Causant una desirança gròssa de reformas, l'assemblada veguèt rapidament la rebellion dei deputats dau Tèrç Estat que se proclamèron Assemblada Nacionala en 1789 e prenguèron lo poder legislatiu. L'insurreccion parisenca de julhèt de 1789 (presa de la Bastille lo 14) e sa generalizacion au rèsta dau país (Gròssa Paur) durant l'estiu causèt l'abolicion oficiala dei privilègis, l'adopcion de la Declaracion dei Drechs de l'Òme e dau Ciutadan e la disparicion de la monarquia absoluda que foguèt remplaçada per una monarquia constitucionala.

Pasmens, lo rèi assaièt de luchar còntra la Revolucion. En 1791, un assai de fugida vèrs l'estrangier foguèt arrestat a Varennes per leis autoritats de l'Assemblada. Puei, en 1792, lo rèi acceptèt de declarar la guèrra ais Austrians esperant una desfacha rapida deis armadas revolucionàrias. Lo 10 d'aost de 1792, una revòuta novèla de la populacion parisenca causèt son arrestacion per traïson. En setembre, l'invasion deis armadas estrangieras foguèt blocada a Valmy e la monarquia abolida per l'Assemblada. Enfin, en genier de 1793, lo rèi foguèt executat après son procès per traïson. Aquò foguèt lo començament d'una guèrra còntra la màger part dei país europèus. Menaçadas a la mitat de 1793, lei tropas revolucionàrias prenguèron pauc a pauc l'avantatge en 1794 e obtenguèron finalament la victòria en 1798.

A l'interior dau país, lo poder foguèt dominat per l'esquèrra revolucionària fins a 1794 (periòde de la Terror) que capitèt d'organizar la defensa dau país e una tièra importanta de reformas. Pasmens, la politica de repression e lei luchas intèrnas de sei membres entraïnèron son rebutament. Après sa casuda, lo poder foguèt ocupat per de movements de drecha que contunièron la guèrra amb succès mai foguèron pas capables de faciar lei dificultats economicas. En 1799, lo govèrn foguèt donc rebutat per Napoleon Bonaparte qu'establiguèt un regime autoritari dich Consulat de 1799 a 1804 puei fondèt lo Premier Empèri Francés en 1804.

Sota sa direccion, França bateguèt leis autreis poissanças continentalas e i establiguèt sa dominacion. En 1810, la mitat d'Euròpa èra ocupada per sei fòrças. Pasmens, l'oposicion permanenta d'Anglatèrra e lo desastre de la campanha de Russia (1812) foguèron l'ocasion d'una revènge per leis enemics de França. Entre 1812 e 1814, Napoleon deguèt pauc a pauc se replegar vèrs França. París foguèt presa en 1814 per leis Aliats entraïnant l'abdicacion de l'emperaire.

Lo sègle xix

Empèri coloniau francés en 1920.

Lo sègle xix foguèt caracterizat per una succession de regimes que s'acabèt per l'establiment de la Republica, per un desvolopament economic fòrt e per la conquista d'un empèri coloniau novèu e fòrça important.

D'efèct, après lo Premier Empèri de Napoleon, leis Aliats establiguèron tornarmai la monarquia dei Borbons. Rebutada en 1830, foguèt remplaçada per la monarquia constitucionala de Loís Felipe fins a 1848. Après un periòde republican brèu entre 1848 e 1852 (II^a Republica), se formèt lo Segond Empèri que s'afondrèt en 1870 durant la guèrra còntra Prússia. Enfin, leis annadas 1870 venguèron l'emergéncia malaisada de la Tresena Republica que deguèt esquichar l'insurreccion comunista de la Comuna de París (1871) puei luchar còntra la drecha favorabla au retorn de la monarquia.

Pasmens, maugrat l'agitacion politica, lo país faguèt partida de territòris ont acomencèt la Revolucion Industriala permetent un desvolopament fòrça important dau país que venguèt una dei poissanças economicas majoras de la planeta. Aqueu movement foguèt renforçat per la Tresena Republica que modernizèt tanben leis institucions de la societat : creacion de l'escòla laïca, gratuita e obligatòria (1881-1882), libertats de reünion e de premsa (1881), autorizacion dei sindicats (1884), lèi sus leis associacions (1901) e separacion de l'Estat e de la Glèisa (1905). D'autra part, la Republica s'ocupèt d'accelerar la conquista d'un empèri coloniau novèu que venguèt a la fin dau sègle lo segond après l'Empèri Britanic.

Lei guèrras mondialas

Soudats francés dins lo sector de Verdun durant la Primièra Guèrra Mondiala.

La desfacha francesa de 1870 e la pèrda d'Alsàcia-Lorena au profiech d'Alemanha venguèt una fònt de tensions permanentas per la diplomacia europèa. D'en premier isolada, França capitèt de formar una aliança amb leis estats egalament menaçats per leis ambicions alemandas coma Russia o Anglatèrra. En fàcia, Alemanha creèt tanben un sistèma d'aliança similar. En 1914, aquelei sistèmas entraïnèron una crisi generalizada sus lo continent e un conflicte violent (Primièra Guèrra Mondiala) que s'acabèt solament en 1918 per la victòria de França e seis aliats. Pasmens, lo país deguèt subir de pèrdas (1,4 milions de tuats) e de destruccions importantas sus son territòri.

Mau capitant d'obtenir lei reparacions de guèrras esparadas deis Alemands, frnaça aguèt de dificultats per retrobar son nivèu economic durant leis annadas 1920. Resistiguèt relativament ben a la crisi de 1929 que sei consequéncias demorèron limitadas a respèct d'autreis país coma Estats Units o Alemanha. Dins aquò, la crisi favorizèt lei movements politics nacionalistas opausats a la Republica. En 1936, la victòria dei partits politics d'esquèrra permetèt lo vòte d'un nombre important de lèis socialas mai aumentèt la division de la societat.

Afeblit, lo país foguèt rapidament vençuts per leis Alemands, principalament en causa dau conservatisme de seis elèits militars. França foguèt ocupada per l'Alemanha nazi e un govèrn de collaboracion foguèt creat per lei nacionalistas a l'entorn dau marescau Pétain. Favorizant l'esplecha economica dau país e ajudant lei crimes nazis, especialament gràcias a la deportacion de personas (Jusieus, opausants politics...) vèrs lei camps alemands, aqueu govèrn se tustèt pauc a pauc ai grops de la Resisténcia interiora, unificada entre 1943 e 1944, e exteriora que foguèt organizada per lo generau de Gaulle a partir de 1940. Sota la direccion d'aqueu darrier, França poguèt bastir tornarmai una armada a partir de son Empèri coloniau e acabar la guèrra entre lei Venceires principaus dau conflicte.

França dempuei la Liberacion

Descolonizacion d'Africa de 1945 a 1991.

França e Union Europèa en 2010.

Après la Segonda Guèrra Mondiala, França foguèt tocada per de movements de descolonizacion qu'entraïnèron la disparicion de son empèri coloniau au començament deis annadas 1960. Enterin, acomencèt de participar a la formacion de l'Union Europèa. Lo periòde de creissença economica fòrta fins ais annadas 1970 permetèt au país de restaurar rapidament sa poissança economica. Pasmens, au nivèu politic, França es venguda una poissança mondiala d'òrdre segond qu'es generalament pas capabla de s'opausar ai decisions d'estats pus poderós coma leis Estats Units, l'anciana Union Sovietica o China.

Ansin, lo declin dau país durant la Segonda Guèrra Mondiala foguèt l'ocasion per lei colonias de reprendre lor independéncia. Lo procediment acomencèt en Indochina onte l'armada francesa foguèt vencuda après 8 annadas de guèrra (1946-1954). Puei, contunièt en Africa. En 1960, l'AEF e l'AOF venguèron independentas e, en 1962, après una guèrra novèla (1954-1962), foguèt lo torn d'Argeria. Aquela darriera guèrra causèt una crisi politica grèva en 1958 que causèt la fin de la IV^en Republica (1946-1958) e lo retorn au poder dau generau de Gaulle. Fondèt la V^a Republica basa sus un poder presidenciau fòrt e assaièt de donar una independéncia novèla au país au nivèu internacionau aprofichant lo desvolopament de tecnologias avançadas (arma nucleara...) e lei divisions de la Guèrra Freja.

Après sa demission en 1969 e sa mòrt en 1970, França venguèt un element major de la construccion de l'Union Europèa. Aquò es considerat coma una solucion per luchar còntra la pèrda d'influéncia francesa. D'efèct, lo país es plus una poissança mondiala majora coma lo mòstra sa participacion limitada a la guèrra dau Golf en 1991 e sa participacion a la resolucion de crisi politica internacionala se fa d'ara endavant dins lo quadre de coalicion gropant unei país generalament sota direccion estatsunidenca (Iraq, Kosovo, Libia...). Enfin, l'economia francesa, coma lo rèsta dei país occidentaus, conoguèt de periòdes de crisi dempuei leis annadas 1980 caracterizats per una desindustrializacion progressiva dau país e la persisténcia d'un chaumatge de massa pertocant mai o mens 10% de la populacion activa.

Geografia

Article detalhat: Geografia de França.

Ambé 551 500 km² (675 417 km² ambé sei territòris d'otramar), França s'estend sus 1 000 km dau nòrd au sud e d'èst en oèst. Tèn la tresena superficia d'Euròpa Occidentala e, levat de la frontiera nord-èst, son territòri se situa entre de limits naturaus coma de mars, d'oceans o de massís montanhós.

Localizacion e frontieras

França metropolitana e territòris otramars en 2015.

En causa de son passat coloniau, França ten de territòris en Euròpa, en America, en Africa e en Oceania. Revendica tanben una partida d'Antartida. La partida principala de son territòri se situa en Euròpa Occidentala es dicha « França metropolitana » e a una superfícia de 543 965 km². Ten de frontieras amb Belgica, Luxemborg, Alemanha, Soïssa, Itàlia, Mónegue, Espanha e Andòrra. Lo rèsta dei territòris francés es dich « Territòris otramars ». Seis estatuts son fòrça variats. Lei principaus son Guadalope, Guaiana que ten de frontieras amb Brasil e Surinam, leis illas Kerguelen, Maiòta, Martinica, la Nòva Caledònia, la Polinesia dicha Francesa, la Reünion, Sant Bartomieu, Sant Martin del Nòrd, Sant Pèire e Miquelon e Wallis e Futuna.

Geografia fisica

Topografia de França metropolitana.

Lo territòri metropolitan es compausat d'un ensems variat de sistèmas topografics diferents. La superfícia actual es la consequéncia d'episòdis tectonics diferents coma lo Massís Centrau, leis Ardenas o lei Vòges qu'acomencèron de se formar i a aperaquí 400 milions d'annadas. Lei montanhas dei cadenas pirenenca, aupenca e jurasenca son pus recentas e mens erodadas. Una partida dau Massís Centrau, que tenguèt una activitat volcanica activa fins au millenni IV avC, es tanben format de terrens fòrça joves a l'escala geologica. Lei Pirenèus forman la frontiera entre França e Espanha e unei cimas despassan 3 000 mètres. Leis Aups e lo Jura forman la frontiera entre França, Itàlia e Soïssa. Leis Aups son lo relèu pus auts de França e assostan lo ponch culminant dau país, lo Mont Blanc, que tèn una altitud de 4 808 mètres. Aquelei massís montanhós definisson divèrsei bacins sedimentaris que son organizats a l'entorn de sièis fluvis principaus que son la Sèina, la Léger, lo Ròse, la Garona e l'ensems format per lo Ren e la Mòsa.

Clima

Lo clima de França metropolitana es de tipe temperat e principalament influenciat per l'activitat de l'anticiclòn deis Açòras. Pasmens, existís de variacions regionalas relativament importantas segon la latitud o l'altitud. Lei quarts nòrd-oèst e sud-oèst an un clima oceanic amb de precipitacions relativament importantas. Lo quart sud-èst a un clima de tipe mediterranèu, pus caud que lo rèsta dau territòri amb de precipitacions pus limitadas mai pus violentas. Lo quart nòrd-èst es de tipe semi-continentau amb de temperaturas pus frejas. Enfin, lei regions d'altituds autas (Massís Centrau, Pirenèus, Aups...) son caracterizadas per un clima montanhard marcat per d'ivèrns fregs e de precipitacions de nèu importantas.

Reparticion espaciala de la populacion

Reparticion de la densitat de populacion sus lo territòri francés metropolitan.

La reparticion espaciala de la populacion sus lo territòri metropolitan es fòrça desequilibrada. Aquò es principalament causat per l'importància de la capitala a respèct dau rèsta dau país e per la concentracion deis activitats economicas majoras dins certanei regions. Ansin, París e sa banlèga gropa aperaquí 20% de la populacion, lei centres majors de decisions politicas e leis activitats economicas pus dinamicas. En fòra de la capitala, lei regions litoralas industrializadas, coma Marselha, o aquelei situadas a la crosiera de cambis economics importants, coma Lion, an tanben una populacion importanta. Aquelei populacions son largament urbanizadas. Au començament dau sègle XXI, lei vilas principalas e sei banlègas èran París (12,1 milions d'abitants), Lion (2,1 milions), Marselha (1,7 milions), Tolosa (1,2 milions), Lilla (1,2 milions), Bordèu (1,1 milions) e Niça (1,0 milion).

Axes de comunicacion e de transpòrts

França se situa a la crosada occidentala dau comèrci europèu es donc una region qu'assosta un nombre fòrça important de flux de bens comerciaus. Son sistèma de comunicacion e de transpòrts es donc fòrça desvolopat e, per de rasons istoricas, centralizat a l'entorn de París. Lo mejan pus utilizat es la rota mai l'avion e la via ferrada son tanben importants. Per exemple, França tèn la premiera companhiá aeriana mondiala (Air France-KLM) e assosta d'installacions claus dau premier fabricant d'avions europèus (Airbus).

Organizacion politica e sociala

França a conegut un ensems fòrça variat d'institucions, d'organizacions territorialas, de simbòls oficiaus e de situacions lingüsiticas. Sei formas actualas son principalament eissidas deis òbras de la I^a Republica, de la III^a Republica, dau Premier Empèri, dau programa politic dau Conseu Nacionau de la Resisténcia e dei concepcions politicas dau generau du Gaulle que foguèron a l'origina de la V^a Republica. Ansin, au començament dau sègle xxi, lo país es dirigit per un sistèma republican que son territòri es devesit en regions, en departaments, en cantons e en comunas. Sa lenga oficiala es lo francés e sa societat es caracterizada per l'influéncia relativament fòrta de l'Estat a respèct deis autrei país occidentaus. En particular, l'Estat organiza un sistèma educatiu obligatòri e un sistèma de redistribucion economica relativament desvolopat.

Forma de l'Estat

Esquema deis institucions de la V^a Republica francesa.

Article detalhat: Institucions de França.

L'organizacion dau poder en França es dirigida per la Constitucion de 1958 que fondèt la V^a Republica. Es una republica de tipe semi-presidenciau o parlamentari onte lo Parlament e lo President an de poders relativament importants :

• lo poder legislatiu es tengut par lo Parlament devesit entre l'Assemblada Nacionala e lo Senat. La premiera es elegit toei lei 5 ans au sufragi universau per lei ciutadans de 18 ans e mai. Lo Segond es renovelat per tèrç toei lei dos ans au sufragi indirèct. En cas de desacòrd entre l'Assemblada Nacionala e lo Senat, l'avís de l'Assemblada ganha. L'Assemblada pòu tanben votar la casuda dau govèrn meme s'aquela possibilitat, frequenta durant lei III^a e IV^a Republicas, es venguda fòrça rara.
• lo poder executiu es tengut per lo President de la Republica e lo Premier Ministre. Lo premier es elegit au sufragi universau per 5 ans e lo segond es nomat per lo President segon la majoritat politica de l'Assemblada. Lo tipe d'institucions de la Republica es generalament definit per lei partits d'apartenéncia dau President e dau Premier Ministre. Se fan partida de la mèma majoritat, lo regime evoluciona vèrs lo semi-presidencialisme amb un Parlament a l'influéncia limitada. En revènge, se lo President e son cap de govèrn son eissits de movements politics opausats, lo regime es mai de tipe parlamentari e l'Assemblada an mai d'influéncia sus la direccion dau país.
• lo poder judiciari es devesit entre un òrdre administratiu cargat deis afaires regardant l'Estat e seis institucions e un òrdre judiciari cargat dau rèsta. Es independent dei poders legislatius e executius.

Enfin, lo Conseu Constitucionau es cargat de verificar la conformitat entre lei decisions de l'Estat e la Constitucion.

Simbòls de l'Estat

Devisa francesa sus una Glèisa pintada en 1905 après la separacion de la Glèisa e de l'Estat.

Lei simbòls de l'Estat son definits per la Constitucion de 1958. Son eissits de la Revolucion Francesa de 1789-1799 :

• lo drapèu blau-blanc-roge.
• la devisa Libertat-Egalitat-Fraternitat.
• l'imne La Marselhesa.

Existís d'autrei simbòls non oficiaus que son fòrça utilizats coma Marianne qu'es un imatge allegoric de la Republica. Es representada sus lei sagèus, lei pèças de moneda e la màger part dei documents oficiaus de l'administracion de l'Estat.

Organizacion territoriala

Departaments francés.

Article detalhat: Organizacion territoriala de França.

Lo territòri metropolitan e lei departaments d’otramar son devesits segon diferents nivèus administratius e politics. L’unitat de basa es la comuna qu’es dirigida per un premier cònsol elegit per 6 ans. Puei, unei omunas son gropadas per formar un canton qu’elegís un conselhier generau, tanben per 6 ans. Dempuei leis annadas 1990, de comunas se gropan tanben per formar de comunautats de comunas que pòdon mutualizar certanei despensas. Au dessús dau canton, se tròban lei departaments que foguèron creats per la Revolucion de 1789-1799. Son dirigits per un prefèct nommat per l’Estat e per lo Conseu Generau format per lei conselhiers generaus. Enfin, dempuei leis annadas 1980, lei departaments son reünits per formar de regions que son egalament dirigidas per un Conseu elegit e un prefèct. Dins l’otramar, lei regions e departaments d’otramar, levat de Maiòta, an lo mème territòri.

Lengas

Politica d'imposicion dau francés dins leis escòlas dei regions occitanas ai sègles xix e xx.

Lo francés es la sola lenga oficiala de l'Estat e de sas institucions. Es mestrejada per la màger part de la populacion activa (92% en 1999). Es una lenga internacionala utilizada per d'institucions coma l'ONU o l'UE que son utilizacion e son ensenhament son encoratjats per lo govèrn sus lo territòri nacionau (lèi Toubon de 1994) e dins lei país estrangiers (organizacion de la Francophonie).

En defòra dau francés, lo país a una composicion lingüistica pron variada amb aperaquí 80 lengas minoritàrias o regionalas que son parladas en França metropolitana o d'otramar. D'unei que i a son a l'origina d'una cultura relativament prestigiosa coma l'occitan (Prèmi Nobel de Literatura en 1904) mai la màger part son menaçadas de disparicion d'ara endavant. D'efiech, la politica d'imposicion e de difusion dau francés, mai o mens contrencha, ai sègles xix e xx entraïnèt la desaparicion de la transmission d'aquelei lengas entre lei generacions e lor declin rapid a partir de la mitat dau sègle xx. Per exemple, en Corsega, 70% de la populacion aviá una conoissença dau còrs en 1980 còntra solament 50% dins leis annadas 1990.

Dempuei 2008, lei lengas minoritàrias o regionalas son consideradas coma una partida dau patrimòni francés per la Constitucion. S'es creat de programas d'ensenhament mai demòran fòrça limitats. D'autre caire, leis immigrants venguts en França durant lei sègles xx e xxi (Armènis, Polonés, Arabis...) utilizan generalament d'autrei lengas que lo francés. A l'ora d'ara, aquelei lengas an ges d'estatut. Ansin, en 1999, lei lengas diferentas dau francés qu'èran pus utilizadas per la populacion èran l'occitan (3,65%), lei lengas germanicas (3,15%), lei lengas d'oïl diferentas dau francés (3,10%), l'arabi (2,55%), lo portugués (1,27%), lei lengas italicas (1,19%) e lo breton (0,61%).

Educacion

En França, l'instruccion es obligatòria de sièis a seize ans. L'escòla es laïca e gratuita mai un sector privat relativament important existís. L'ensenhament es devesit entre ensenhaments primari, segondari e superior :

• lo premier es devesit entre escòlas maternala e elementària. Son objectiu principau es de desvolopar la socializacion deis enfants e l'utilizacion deis otís de lectura, de lectura e d'escritura.
• lo segond es devesit entre lo collègi e lo licèu. Sa fin es marcada per d'examèns nacionaus que son lo « baccalauréat » (professionau, tecnologic o generau) e lo « certificat d’aptitude professionnelle » (ensenhament agricòla).
• lo tresen es devesit entre Universitats e Grandas Escòlas. Aquelei darriers necessitan generalament de capitar un concors d'intrada e son donc consideradas coma pus performantas e pus elitistas.

Dempuei la Liberacion, l'ensenhament francés a conegut un periòde d'expansion fòrça important. Pasmens, d'inegalitats demòran, especialament au nivèu de l'intrada dins lei Grandas Escòlas.

Redistribucion sociala

Dempuei la Liberacion, França se caracteriza per l'organizacion e lo mantenement d'un sistèma de redistribucion sociala qu'es inspirat dau programa politic dau Conseu Nacionau de la Resistància adoptat en 1944. Tres elements son lei basas d'aquela politica :

• la nacionalizacion d'una partida deis entrepresas dau país coma l'energia.
• la creacion de la Seguritat Sociala per permetre l'accès au sistèma de santat.
• l'adopcion d'un sistèma d'imposicion progressiu.

Aqueu sistèma es parcialament abandonat e cambiat dempuei leis annadas 1980. Per exemple, la màger part deis entrepresas nacionalizats son estats tornarmai privatizadas. Pasmens, l'estructura de l'Estat es encara fòrtament inspirat per aquelei principis.

Economia

Article detalhat: Economia de França.

França fa partida deis economias pus desvolopadas de la planeta. Es basada sus la proprietat privada mai l'Estat i tèn un ròtle important. Lei servicis son son compausant pus important. Pasmens, s'en 2011, lo país èra totjorn entre lei cinc economias mondialas pus grandas, sa posicion declinèt pauc a pauc. Dempuei 2004, son comèrci exterior conoguèt de deficits mai e mai importants. Un autre exemple es la demenicion deis exportacions francesas dins lo comèrci mondiau qu'es passat de 6,3 a 4,1% entre 1990 e 2006.

Demografia

En 2010, la populacion francesa èra estimada a 65,4 milions d'abitants. Dempuei 1945, la populacion aumentèt regularament d'un biais pus important que leis autrei país europèus en causa d'un taus de feconditat que demòra aut, d'un sòld migratòri positiu e d'una esperança de vida granda e totjorn en aumentacion. Coma dins lo rèsta d'Euròpa, aquela populacion veguèt lo taus de personas vièlhas (mai de 60 ans) aumentar pauc a pauc, de 17 a 22% entre 1980 e 2009. Lo ròtle de l'immigracion venguèt donc pus important, especialament per curbir lei besonhs de man-d'òbra. Ansin, en 2008, França aviá 6,7 milions d'immigrats sus son territòri segon l'ONU, ço que representa lo seisen país d'acuelh après leis Estats Units (42,8), Russia (12,3), Alemanha (9,3), Arabia Saudita (7,3) e Canada (7,2).

Agricultura

Recòlta de gròs blat dins la region parisenca.

Coma lo rèsta dei país d'Euròpa Occidentala, França a conegut un declin important de l'emplec agricòla dempuei la segonda mitat dau sègle xix. En 2006, lo sector emplega solament 3% de la populacion activa e fa partida deis agriculturas pus modernizadas e mecanizadas de la planeta. Sei produccions principalas son lo vin, lei cerealas, lo sucre, lei produchs lachiers e la carn. Dins aquò, dempuei lo començament dau sègle xxi, es un domeni en crisi que veguèt l'aparicion d'inegalitats fòrtas segon lei tipes de produccion, la pollucion causada a l'environament e la susproduccion dins certanei sectors.

Industria

França fa partida dei principalei poissanças industrialas mondialas. Maugrat la terciarizacion de l'economia francesa, l'industria francesa representa encara 15,6% de son PIB en 2006. Aquela annada, lo sector segondari emplegava 24,3% de la populacion activa. Es donc caracterizat per de domenis relativament dinamics (automobil, aeronautic, nuclear civiu...) e d'autrei, generalament lei partidas pus tradicionalas, que son en crisi o avián ja disparegut (minas, siderurgia...). Aquò a causat de crisis grèvas dins lei regions d'indústrias ancianas (Lorena, Nòrd) que deguèron trobar d'activitats novèlas. D'autra part, dempuei leis annadas 1960, una politica governamentala a permés de descentralizar l'industria francesa e d'assegurar lo desvolopament de certanei regions dins lo sud e l'oèst dau país (creacion de la zòna de Fos-de-Mar). Ansin, au començament dau sègle xxi, lei regions pus industrializadas de França son la region parisenca, lei ribas de la Sèina, la region de Lion, la region de Tolosa e la region dau pòrt de Marselha.

Servicis

Quartier d'afaires de la Défense vèrs París.

Lei servicis forman lo còr de l'economia francesa. En 2005, representava 77,2% dau PIB e 75% deis emplecs. Tres sectors son particularament desvolopats : lo comèrci, l'artesanat e lo torisme. Lo premier tèn 3,2 milions d'emplecs. Es caracterizat per la poissança dei grops de la granda distribucion (Carrefour, Auchan...) que son apareguts dins leis annadas 1970. En 2008, aquelei grops representavan lei dos tèrç dei despensas alimentàrias dei Francés. Lo segond representa aperaquí 900 000 entrepresas e a gardat una plaça importanta dins l'economia maugrat lo desvolopament de grops de talha granda. Es fòrça present dins lo domeni de la construccion. Enfin, lo torisme es la fònt d'aperaquí 900 000 emplecs dirècts e aproficha lo patrimòni francés per èsser la premiera destinacion toristica mondiala (82 milions de visitas en 2007).

Recèrca

França es una poissança majora dins lo domeni de la recèrca dempuei lo sègle xvii e a obtengut un nombre important de prèmis scientifics dins lo corrent dau sègle xx. Es caracterizada per l'importància de l'intervencion de l'Estat que representava 41% dei despensas en 2008 e gropa la màger part dei cercaires au sen dau Centre Nacionau per la Recèrca Scientifica (CNRS). Es tanben marcada per l'importància donada ai recèrcas sus lei subjèctes pertocant lei sciéncias fondamentalas.

Diplomacia e defensa

Au nivèu diplomatic e militar, França fa partida dei poissanças principalas dau continent europèu dempuei sa formacion. A partir dau sègle xvii, venguèt una poissança mondiala de premier òrdre. Lei guèrras mondialas causèron un afebliment important dau país que perdeguèt son estatut de poissança majora après 1945. Ansin, au començament dau sègle xxi, lo país garda un reng de poissança mondiala de segond òrdre gràcias a son apartenéncia ai grandeis institucions internacionalas e a la possession d'una armada poderosa e modèrna.

Apartenéncia ais institucions internacionalas

França es un membre important deis institucions e organizacions internacionalas. Entre sei plaças principalas, es membre permanent dau Conseu de Seguritat de l'ONU, membre de l'OTAN, membre de l'Union Europèa, membre de l'espaci Schengen, membre de la zòna èuro, membre dau G8/G20 e membre de l'OMC. Son territòri assosta tanben lo sèti de l'UNESCO.

Politica estrangiera

Dempuei la presidéncia dau generau de Gaulle (1958-1969), la politica estrangiera francesa, principalament dirigida per lei presidents de la Republica successius, es caracterizada per una volontat d'independéncia, magerament a respèct deis Estats Units, per una influéncia fòrta sus lo continent african, especialament dins lei país eissits de l'ancian empèri coloniau e per la participacion a la construccion de l'Union Europèa.

Lo premier ponch demorava un aspèct important fins au començament dau sègle xxi, per exemple amb lo retirament de França dau comandament integrat de l'OTAN de 1966 a 2009. Foguèt tanben marcat per lo desvolopament de l'arma nucleara per assegurar l'independéncia diplomatica e la proteccion dau país. L'influéncia en Africa es un aspèct regular e fòrça criticat de la diplomacia francesa. D'efèct, gràcias a un ret de basas militaras e de relacions amb la màger part deis òmes politics africans, França es capabla d'arbitrar leis afaires deis estats e a sostengut unei còps d'Estat. Enfin, la formacion e lo renforçament de l'Union Europèa son venguts un deis elements majors de la diplomacia francés qu'es a l'origina de l'UE dins leis annadas 1960.

Fòrças armadas

Article detalhat: Fòrças armadas de França.

País onte lei fòrças armadas francesas son intervengudas dempuei 2001.

França tèn un dei budgets militars pus importants de la planeta que representava 2,5% de son PIB (39 miliards d'èuros) en 2010. Es tanben un dei cinc país reconeguts coma possessor de l'arma nucleara. Dempuei 1996, es una armada professionalizada que sei fòrças son entre lei pus modernizadas d'Euròpa Occidentala amb aquelei dau Reiaume Unit. Son devesidas en quatre còrs principaus que l'Armada de Tèrra, la Marina Nacionala, l'Armada de l'Èr e la Gendarmariá. En fòra de la Gendarmariá qu'es principalament una fòrça de polícia, lei fòrças armadas francesas tenián 250 000 òmes en 2010 e èran capablas d'intervenir sus totei lei continents gràcias a un ret mondiau de basas militaras.

Cultura

Arquitectura

Palais de Versalhas construch a partir dau rèine de Loís XIV.

Article detalhat: Arquitectura de França.

França tèn un patrimòni arquitecturau que va de l'Antiquitat au sègle actuau amb 34 luòcs classats per l'UNESCO. De construccions religiosas, industrialas, urbanas, militaras o civilas n'en fan partida. Dempuei 1840, lo govèrn francés a assaiat de protegir son patrimòni istoric per la creacion d'una lista de bens classats dichs « Monuments istorics ». Aquò permetèt d'obtenir de budgets per lor restauracion e lor entretenença.

Literatura

Retrach de Victor Hugo (1802-1885).

Article detalhat: Literatura de França.

La literatura de França es principalament compausada per la literatura en lenga francesa que fa partida deis ensembles artistics mondiaus pus prestigiós dempuei lo sègle xvii. Pasmens, existís tanben de literaturas en lengas regionalas qu'avián o an una importància non negligibla. Per exemple, es lo cas de la literatura en lenga occitana qu'aguèt un ròtle primordiau dins la cultura europèa de l'Edat Mejana e demorèt fòrça viva fins ai sèglesxix-xx (Felibritge).

La literatura en francés apareguèt vèrs la mitat de l'Edat Mejana durant lo periòde dei cançons de gèsta. Marcada per lei trebols de la Guèrra de Cent Ans, se desvolopèt dins lei domenis de la cronica (Froissart), dau racònte istoric e de la poesia (Villon). Puei, la fin de l'epòca medievala veguèt lo desvolopament dau teatre, d'en premier sus de subjèctes religiós puei comics. Au sègle xvi, lei principis umanistas permetèron un renovelament dei temas. Leis òbras principalas dau periòde foguèron de poemas (Ronsard, du Bellay), de romans (Rabelais) e Les Essais escrichs per Montaigne entre 1572 e 1592.

Tre lo sègle seguent, la literatura francesa va venir la pus importanta dau continent, especialament gràcias ais òbras de teatre d'autors coma Corneille o Molière, de romans coma l'Astrée d'Honoré d’Urfé o l'opera. Lo poesia demorèt tanben un genre major coma o mostrèron lei Fables (1668-1678) de La Fontaine. Aquela posicion foguèt renforçada durant lo sègle dei Lutz. D'efèct, aqueu movement estendut sus tot lo continent veguèt son centre se situar en França e lo francés ne'n venguèt rapidament la lenga principala. Enfin, lo sègle xix foguèt caracterizat per l'importància novèla dau roman que venguèt lo genre principau de la literatura francesa. França contunièt d'i gardar la posicion principala gràcias a d'escrivans coma Hugo, Balzac o Zola. De mai, maugrat la dominacion dau roman, lei genres tradicionaus (poesia ambé Baudelaire, teatre ambé Rostand) veguèron tanben la publicacion de cap d'òbras.

Lo sègle xx veguèt la fin d'aquela dominacion de la literatura francesa en causa de la diminucion de l'influéncia politica dau país, dau desvolopament de literaturas novèlas e de la concurréncia de produccions culturalas novèlas (cinèma). Dins aquò, ambé 14 Prèmis Nobel entre 1901 e 2011 (13 per d'òbras en francés, 1 per d'òbras en occitan), França es totjorn lo país pus recompensat. Entre lei movements literaris principaus d'aqueu sègle, se nòta lo surrealisme (Desnos), l'existencialisme (Sartre), lo Roman Novèu (Simon) e lo teatre de l'absurde (Ionesco).

Pintura

Article detalhat: Pintura francesa.

Coma per la màger part dei domenis culturaus, la pintura francesa es considerada coma una dei grandeis escòlas de pintura per son influéncia, son istòria e sei produccions ambé lei pinturas italiana, flamenca e olandesa. Sei premierei manifestacions acomencèron pendent la Preïstòria e l'Antiquitat. L'Edat Mejana foguèt caracterizada per de frescas muralas e l'art deis enluminaduras. Puei, la Renaissança marquèt un renovelament major dei tematics ambé l'influéncia de la pintura italiana dins lo reiaume francés. Au sègle xvii, apareguèt la pintura baroca (Poussin) e, au sègle xviii, apareguèt lo Rococo (Fragonard). Après la Revolucion, lo sègle xix veguèt lo desvolopament d'un ensems grand d'estils artistics diferents coma lo neoclassicisme (David), lo romantisme (Delacroix); lo realisme (Courbet) puei l'impressionisme (Manet, Degas, Cézanne). Enfin, lo sègle xx foguèt dominat per lei corrents modernistas.

Musica

Article detalhat: Musica de França.

La musica de França es devesida entre divèrsei corrents d'originas diferentas. Lei premierei manifestacions foguèron aquelei de la musica occitana que conoguèt son apogèu ambé lo movement dei Trobadors ai sègles xii-xiii. La musica francesa es nascuda durant l'Edat Mejana a partir de l'art religiós. Se desvolopèt pendent la Renaissença puei, subretot, entre lei sègles xvi e xviii ambé l'aparicion de genres novèus de musicas classicas. Aqueu periòde veguèt tanben l'introduccion de l'opera per Lully dins leis anndas 1670. Enfin, apareguèron ai sègles xix-xx d'estils similars ais autreis estils presents dins lei país occidentaus coma la cançon (sègle xix) puei de genres coma lo Rock 'N Roll o lo Hip-Hop (sègle xx). D'autra part, dempuei la fin dau sègle xx, l'influéncia de la musica anglesa venguèt mai e mai important au sen dau movement musicau francés. De mai, en parallèl de la musica francesa, existís de musicas en lenga regionala que son totjorn vivas coma, per exemple, en Corsega.

Cinèma

Article detalhat: Cinèma de França.

França a una influéncia importanta dins lo domeni dau cinèma que foguèt inventat per lei fraires Lumières en 1895. Ansin, lo Festenal de Canas es considerat coma un dei prèmi pus importants de la cinematografia. Pasmens, dempuei leis annadas 1980, lo cinèma francés dèu faciar la concurréncia dau cinèma estatsunidenc. Es donc vengut especializat dins de genres mens concurrenciau coma la comèdia.

Religion

Article detalhat: Religion de França.

França es un país de tradicion catolica fòrça anciana qu'es dempuei la lèi de 1905 un estat laïc onte l'Estat es separat dei clergats, levat dins la region d'Alsàcia-Lorena. Ansin, l'influéncia dei religions a fòrtament demenit e França èra, au començament dau sègle xxi, l'estat onte la practica religiosa es la pus febla d'Euròpa. Lo crestianisme demorava la religion principala (60% aperaquí) seguit per l'islam (10% aperaquí) e lo judaïsme (1% aperaquí). L'ateïsme regardava mai de 30% de la populacion e es en aumentacion constanta dempuei leis annadas 1980.

Bibliografia

• (fr) Alba, André. L'âge classique, 1492-1789. Hachette, 1959. 

• (fr) Decaux, Alain. Alain Decaux raconte l'Histoire de France aux enfants. Perrin, 1995. 

• (fr) Duby, Georges. Histoire de la France des origines à nos jours. Larousse, 2007. 
• (fr) Gros, Pierre. La France gallo-romaine. Nathan, 1991. 
• (fr) Goubert, Pierre; Roche, Daniel. Les Français et l'Ancien Régime. Armand Colin, 1984. 

• (fr) Marion, Marcel. Dictionnaire des institutions de France XVIIe ‑ XVIIIe siècle. Picard, 1923. 
• (fr) Méthivier, Hubert. Le Siècle de Louis XIV. PUF, 1988. 
• (fr) Parodi, Jean-Luc. Institutions et vie politique, la documentation française, 2003. 
• (fr) Soboul, Albert. Histoire de la Révolution française, 1962. 

Vejatz tanben

• Regions francesas
• Departament francés

Ligams extèrnes

• Presidéncia de la Republica francesa
• Senat francés