Lo Puèi de Velai

Vila d'Occitània

Lo Puèi de Velai Le-Puy-en-Velay
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Lo Puèi de Velai.
Armas
Geografia fisica
Coordenadas	45° 02′ 39″ N, 3° 53′ 09″ E
Superfícia	16,79 km²
Altituds  · Maximala  · Mejana  · Minimala	888 m 628 m 600 m
Geografia politica
País	Velai
Estat	França
Region 84	Auvèrnhe-Ròse-Aups
Departament 43	Naut Léger
Arrondiment 432	Lo Puèi de Velai (chapluòc)
Canton 4399	Lo Puèi de Velai 1, 2, 3 e 4
Intercom 244300018	Comunautat de l'aglomeracion delh Puèi de Velai
Cònsol	Michel Chapuis (2016-2020)
Geografia umana
Populacion Populacion totala (2018)	19 061 ab. 19 940 ab.
Densitat	1 108,93 ab./km²
Autras informacions
Gentilici	pogés -esa; ponòt, ponòta
Còde postal	43000
Còde INSEE	43157
http://www.mairie-le-puy-en-velay.fr/

Lo Puèi de Velai ([luˈpœj ðə vəˈlaj]), e sa forma classica Lo Puèi Nòstra Dòna (Le Puy-en-Velay en francés), es la capitala de la region istorica de Velai (Occitània) e lo chapluòc delh departament delh Naut Léger dins la region d'Auvèrnhe-Ròse-Aups, ancianament d'Auvèrnhe.

Sos abitants se dison los ponòts, las ponòtas (rarament los pogés/las pogesas).

Geografia

Lo Puèi de Velai se situa alh centre delh departament delh Naut Léger, la vila se trapa a 135 km de Lion, 130 km de Clarmont d'Auvèrnhe e a 76 km de Sant Estève. Adoncas, es ben isolada de la rèsta d'Auvèrnhe e a mai de relacions ambe Sant Estève qu'ambe Clarmont d'Auvèrnhe : es religada a la promèira ambe una autorota e nonmàs per la rota a la segonda).

Es la capitala delh país istoric de Velai que faguèt istoricament partida de Lengadòc e qu'ocupa la màger part delh departament delh Naut Léger (aiara dins la region administrativa d'Auvèrnhe Ròse Aups).

Istòria

Antiquitat : un siti ja religiós

Lo siti extraordinari del Puèi foguèt occupat au mens dempuèi lo Paleolitic (recèrcas arqueologicas en la bauma delh "Ranc delh Barri" amont de la vila). Lo "Puèi" (delh latin Podium o latin popular Podiu , que venguèt Puèi en occitan) èra lo plan d'un latz delh ranc Cornelha, qu'es ara lo plan del Fòr. I foguèt situat un dolmen, que venguèt la "peira de las febras", qu'es tojorn dins la catedrala.. Lo luòc venguèt un sanctuari gallo-roman per la divinitat Adidon, que se nomenat tanben Anis e qu'es beleu lo contrapar d'Appolon : lo nom latin de la vila èra Anicium. Lo terrador èra qu' un locus : la ciutat capitala del Velai èra Ru-essio (Sant Paulian).

Nauta Edat Mejana : naissença de la vila

A partir del sègle IV, lo culte es marial. L'avescat quitèt Sant Paulian per lo Puèi beleu alh sègle VI. Lo nom qu' erá entre Lo Puèi e Anicium/ Anis es Lo Puèi al sègle XII. Es la capitala del Velai alh sègle X.

Dison que la verge nèira del Puèi foguèt donada per Sant Loís.

Edat Mejana : desvolapement

La vila se bastiguèt alh sègle XIII (muralhas e tors, fònt de la Bidoira ). Es un de los pus grands centres de pelerinatge. Lo punt de despartida delh chamin vers Sant Jaume de Compostèla bailèt son nom a la Via Podiensis. Dos capdòbras de l'art romanic i fogueron bastits: la catedrala et la chapèla Sant Michial d'Agulha.

Es tanben un grand centre intellectual d' Occitània : los trobadors s 'encontran a la "cor delh Puèi' e l'universitat Sant Maiòl i èra famosa. Peire Cardenal ne's sortit.

Sègles XVI a XVIII : l'atge d'aur de la vila

La vila es d'importança: mai de 15000 abitants (coma uèi!), una de las pus grandas d'Occitània. La richessa de la vila se vei amb força ostalas d'aquelh temps.Grandas fèiras, mestièrs delh cuer e de la dentèla fon la fama de la ciutat. Èra tanben un grand país de vinha, çò qu'es dificil d'imaginar uèi (mès la toponomia i fai pensar).

Força testimònis escrits son gardats sobre aquela epòca :

• las cronicas d’ Estiène Mètge (dit “ de Médicis”), Joan Burel,  A. Jacmon bailan una  descripcion au jorn lo jorn de  la vida de la ciutat (epidemias, visita reila ou autres, facts de justiça,...) .
• las comedias  en occitan e francés  d’Antòni Clet  montran lo monde de la vila vès 1750 : cònsol  “content” d’èstre estat eligit, eposa o maire que n’ an pro, cirurgians sobretot  amaturs de cabaret, bolongièra que “cranha pas”, vinhairon malin e mesme un abat qu'a perdut lo cap...

En 1794, la verge nèira es cremada per Guyardin, un ancian abat sortit de la Marna vengut revòlucionari, davant que d'achabar sa corsa coma "chabalièr de l'Empèri".

Sègles IXX e XX: lo chapluòc delh Naut Léger

Lo chapluòc delh departament delh Naut Léger s'espandit. De novels monuments son edificats : l'estatua Nostra Dama de França (1860) a l'estetica discutada e sobretot lo musèu Crosatièr (1868), un delhs plus grands de França en 1900. La vila es dinamica mès pas pro per retrobar son prestigi d'autres còps.

La vielha vila es renovada remarcadoirament dins las annadas 1970-1980.

Eraldica

D'azur semenat de floralís d'aur ambe l'agla d'argent delh vòl abaissat brochant.

Administracion

Lista delhs cònsols successius

Periòde		Identitat	Etiqueta	Qualitat
29 de genièr 2016	2020	Michel Chapuis	UDI	educator, conselhièr regional
2008	2016	Laurent Wauquiez	UMP, LR	Mèstre de las requèstas al Conselh d'Estat, deputat (2004-2007, 2012-2017), Secretari d'Estat (2007-2010), Ministre charjat dels Afaires europèus (novembre 2010-junh 2011), Ministre de l'Ensenhament superior e de la Rechèrcha (junh 2011-junh 2012), President delh Conselh regional (2015-)
2001	2008	Arlette Arnaud-Landau	PS	Agenta delh Tresaur, Vice-presidenta delh Conselh regional d'Auvèrnhe (2004-2015)
1995	2001	Serge Monnier	UDF-CDS	Professor agregat de filosofia, deputat (1995-1997)
	1995
Totas las donadas son pas encara conegudas.

Demografia

Evolucion demografica Populacion comunala actuala (2013): 18619, totala: 19712
1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
11 060	10 601	12 318	14 844	14 930	14 924	14 674	14 995	15 723
1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
16 666	17 015	19 532	19 233	19 250	18 825	19 031	20 308	20 793
1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
20 570	21 420	20 944	18 488	19 821	20 288	21 660	22 705	23 453
1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008
25 125	26 389	26 594	24 064	21 743	20 490	19 321	18 885	18 879 20 046
2009	2010
18 810 19 999	18 521 19 665
Fonts
Base Cassini de l'EHESS - Nombre retengut a partir de 1962 : Populacion sens comptes dobles - Sit de l'INSEE

Quartièrs e charrèiras delh Puèi

Lo plan :

Lo Plan

Una de las plaças majoras delh Puèi. En francés "place du plot" és una tautologia, que vòl dire "plan delh plan" ! Èra benleu lo "cardò" de la vila galloromana e es d'aquí que los pelegrins parton ves Sant Jaume de Compostèla.

Lo plan èra alh sègle XVI lo plan de la Fruta: un mercadal. I a totjorn lo mercat los dissabtes. Es d'una arquitectura occitana. D'un latz, la comuna foguèt bastida en 1762. La fònt de la Bidoira alh mièg de la plaça es de 1246 e se ditz qu'es alquimics.

I a los quartèirs delhs Olèirs e lo delhs Barris.

Lo Clausèl e lo Martoret

De l'autre latz de la comuna, doas plaças tocat-tocantas. Lo clausèl èra un cimentèri a l'Eatge Mejan. Lo martoret èra l'endreit ont los condemnats èran pendolats puèi guilhotinats (pendent la Revolucion Franceda). La famosa "verge nèira" de la catedrala delh Puèi i foguèt cremada per los revolucionaris lo 8 de junh delh 1794.

Lo barri delh Collègi

Entre lo Clausèl e lo Potzaròt. S'apelava charrèira de Sabatariá-Velha dempuèi lo sègle XIV. Èra lo quartèir mai poblat de la ciutat amb los òmes e femnas dels mestèirs del cuèr, de la dentèla amai los orfèbres. Antòni Clet i teniá sa librariá/estampariá. Lo collègi foguèt fondat per los jesuitas (que se dison "joistes" al Puèi) dins las annadas 1580. Aviá 1200 escolans en 1712. Venguèt lo licèu "imperial", lo licèu "de garçons" davant de devenir a l'ora d'ara lo collègi La Faieta. L'alumnus mai famos foguèt Francés Peirard, menaire politic pendent la Revolucion, e matematician.

Lo potzaròt

Un barri qu'èra fòra las muralhas de la ciutat e ont i aviá un potz de ròda... Ara es un polit vilatge alh mièg de la vila modèrna, mas qu'èra lo quartièr delh "petit monde" delh Puèi.

La còla de basquet de la vila ten son antièna d'un vielh chant occitan delh quartièr :

"Anem, anem elh baschàs Potzaròt

Carnaval apròcha

Aqu'es aquò,

la farça i sará".

Charrèira Pana-sac

Alh cap, la tor Pana-sac, la sola conservada de las muralhas de la ciutat. Alh mièg d'un barri ont èra descargat lo granatge e ont los sacs èran panats... I a de polits ostalàs que mostran la richessa de la ciutat alh sègle XVII.

Charrèira delh cossolat (consolat)

L'ostau delhs cònsols i èra a l'Eatge Mejan. Lo contrabandièr Lois Mandrin i ataquèt lo depaus de tabat en octòbre del 1754.

Especialitats

• Lentilha verda delh Puèi
• Dentèla delh Puèi
• Verbena de Velai

Personalitats ligadas amb la comuna

• Pèire Cardenal (1180- 1218) : trobador
• Gilbèrt dau Motier de La Faieta (1757-1834) : general, òme politic
• Antòni Clet (1705-1785) : estampaire, escrivan occitan
• Simone Weil (1909-1943)  : filosòfa
• Marion Bartòli (n1984), jogaira de tennis

Galariá

• 

  Vista sus Lo Puèi de Velai.

• 

  La chapèla de Sant Michial d'Agulha.

• 

  Vista panoramica

Ligams extèrnes

• (fr) Site oficial

Nòtas

Etapa precedenta Punt de despartida Romavatge de Sant Jacme de Compostèla Via Podiensis Etapa seguenta Vals (Velai)