Ans 1880
Istòria[modificar | modificar la font]
1881 : en causa d'una crisi financiera persistenta dempuei 1876, l'Empèri Otoman veguèt sei finanças plaçadas sota tutèla internacionala (decembre).
1881 : en Sodan, començament dau movement madista menacèt lo govèrn egipcian e l'influéncia britanica dins la region. Permetèt tanben lo raprochament entre Etiopia e lo Reiaume Unit.
1881-1882 : dubertura de negociacions França e Madagascar regardant lei bens e lei tèrras revendicadas per París dins l'illa. Aquò donèt ges de resultat e lei dos país se preparèron a una guèrra.
1882 : important ciclòn tropicau dins la region de Bombai (200 000 mòrts).
1882 : en Etiopia, conquista de Keffa per lo prince Adal Tessemma qu'èra estat encoratjat per lo negus Yohannes IV l'annada precedenta. Pasmens, aquò se turtèt a l'ostilitat dau prince Menelik de Choa que sei tropas ataquèron tanben la region. Entre lo 6 e lo 7 de junh, infligiguèt una desfacha dura ai fòrças d'Adal Tessemma. Aquò maucontentèt lo negus mai ges de senhor èra desirós d'entraïnar una guèrra civila novèla e de negociacions permetèron de reglar la situacion. Adal Tessemma perdèt son fèu d'Agewmeder e Menelik perdèt la region estrategica de Wello e foguèt obligat de restituir l'armament modèrne capturat a Embabo. En cambi, Menelik obtenguèt lo drech d'aumentar son territòri en direccion dau sud e de l'èst.
1883 : dins lo Destrech de la Sonda, erupcion fòrça violenta dau Krakatoa. Entraïnant l'afondrament dau volcan, engendrèt un tsunami que destruguèt lei regions vesinas. Au mens 36 417 personas foguèron tuats. La quantitat de materiaus volcanics emés (20 km3) aguèt d'efiechs climatics marcats amb una demenicion de la temperatura mejana de 0,25 °C en 1884[1].
1883 : desbarcament de tropas francesas. Sostenguts per de bombardaments navaus, ocupèron ansin Majunga (16 de mai) e Tamatave (11 de junh) entraïnant lo blocus d'una partida importanta de l'illa. Pasmens, en causa de la mobilizacion importanta de sei fòrças en Indochina, l'armada francesa poguèt pas avançar vèrs lei tèrras autas e la situacion demorèt blocada durant dos ans.
1884 : tèrratrem dins la region de Granada (800 mòrts).
1884 : establiment de protectorats alemands en Cameron e en Tògo.
1884 : de negociacions entre Etiopia e lo Reiaume Unit permetèron ais Etiopians d'utilizar liurament lo pòrt de Massaua en cambi dau passatge dei garnsions egipicians dau sud de Sodan vèrs la Mar Roja.
1885 : violant lo tractat de 1885, lo Reiaume Unit laissèt Itàlia ocupar lo pòrt de Massaua, estrategic per leis Etiopians.
1885 : après dos ans de guèrra e de blocus, lo govèrn malgash deguèt reconeisser sa desfacha còntra França e negociar per arrestar lo conflicte. En decembre, acceptèt de pagar una indemnitat de guèrra importanta, de cedir lo pòrt de Diego Suarez e de laissar lei Francés « presidir ai relacions exterioras de Madagascar ». En cambi, París reconoguèt l'Estat malgash. Aquò permetiá ai Francés de presentar Madagascar coma lo sieu protectorat mai laissèt de facto son autonòmia ais autoritats malgashas (→ 1895).
1886 : establiment d'un protectorat britanic dins la region d'Adèn.
1887 : annexion d'Iwo Jima per Japon.
1887 : ocupacion de Balochistan per lei Britanics.
1887 : escaramochas frontalieras entre Itàlia e Etiopians au nòrd dau Plan Etiopian. S'acabèron d'un biais indecís mai permetèron ais Etiopians de mantenir son esfòrç vèrs l'èst onte conquistèron Harrar, enemic ancian d'Etiopia.
1887 : venguda deis aigas catastrofica dau Fluvi Jaune que rompèt sei levadas lo 28 de setembre après plusors jorns de precipitacions fòrça importantas. La premiera rompedura se debanèt probablament dins la region de Huayankou e entraïnèt l'afondrament dau sistèma de levadas locau. Aquò causèt finalament una inondacion giganta dau nòrd de China (aperaquí 130 000 km² tocats) que tuèt entre 900 000 e 2 000 000 d'abitants.
1887 : premiera presentacion de l'opèra Otelo, de Giuseppe Verdi, a Milan.
1888 : establiment d'un protectorat sus la ciutat-estat d'Oyo. Aquò entraïnèt rapidament la fragmentacion dau Reiaume d'Oyo.
1888-1889 : en Etiopia, succès d'una incursion madista que capitèt de pilhar Gondar avans d'èsser obligada de se retirar après una còntra-ataca de l'armada dau negus Yohannes IV. Dins aquò, la batalha de Metemma (9-10 de març de 1889) s'acabèt d'un biais fòrça indecís amb de pèrdas importantas dins lei rengs madistas e la mòrt de Yohannes IV. S'estabilizèt ansin la frontiera entre Madistas e Etiopians.
1889 : après la mòrt de Yohannes IV, Menelik de Choa, de la dinastia salomoniana, foguèt chausit per l'aristocracia per li succedir. Pasmens, lo fiu de Yohannes IV , Mengesha Yohannes, refusèt de reconoisser aquela decision e se retirèt en Tigre. Per assegurar sa posicion, Menelik signèt lo tractat de Wuchale que li permetèt de se raprochar d'Itàlia. Dins aquò, l'article XVII dau tractat, traduch d'un biais diferent, dins lei versions italiana e etiopiana entraïnèt rapidament de tensions importantas entre lei dos país. D'efiech, dins la version italiana, Etiopia èra obligada d'utilizar la diplomacia italiana dins sei relacions amb lei poissanças estrangieras venent ansin un protectorat de Roma mentre que, dins la version etiopiana, i aviá ges d'obligacion mai solament una possibilitat.
Cultura[modificar | modificar la font]
1882 : en Egipte, exploracion de la Piramida d'Amenemhat Ièr per l'egiptològ francés Gaston Maspero (1846-1916). Bastida au començament de la XIIa dinastia, la piramida presenta divèrsei particularitats (plusors nivèus de construccion, ges de piramida segondària, preséncia de muralhas crosadas per despartir lei cargas... etc.). Son croton es tanben desconegut — e benlèu totjorn sarrat — en causa d'una inondacion.
1889 : acabament de la bastida de la Tor Eiffel en París. Venguda pauc a pauc un simbòl de la capitala francesa, foguèt inscricha au patrimòni mondiau de l'UNESCO en 1981.
Sciéncias e tecnicas[modificar | modificar la font]
v. 1880 : premiereis experiéncias sus lo raionament dau còrs negre. Menèron a la descubèrta d'un escart important entre l'espèctre experimentau e l'espèctre teoric previst per la fisica classica. Dich catastròfa ultravioleta, aqueu problema anava menar a la descubèrta de la mecanica quantica (→ 1884 e 1900).
1880 : descubèrta dau premier parasit per lo mètge francés Alphonse Laveran (1845-1922) que publiquèt una descripcion de l'ematozoari a l'origina dau paludisme.
1882 : pertocant lei recèrcas sus l'aplicacion de l'electricitat a l'industria, l'engenhaire francés Marcel Deprez (1843-1918) capitèt de realizar lo premier transpòrt de corrent electric continú sus una distància importanta (57 km). Fins a 1889, menèt d'autrei projèctes similars que permetèron de generalizar l'utilizacion de l'electricitat.
1882 : lei quimistas e lei fisicians francés Lucien Gaulard (1850-1888) e John Dixon Gibbs (1834-1912) realizèron lo premier transformator electric permetent de transformar un corrent alternatiu de tension auta en un corrent alternatiu de tension bassa.
1882 : demonstracion dau caractèr transcendent dau nombre Pi per lo matematician alemand Ferdinand von Lindermann (1952-1939).
1882 : descubèrta dau procès de fagocitòsi per Ilia Ilich Mechnikov (1845-1916) e Paul Ehrlich (1854-1915)[2].
1883 : en Alemanha, desvolopament de doas armas (carga vueja e obús sageta) destinadas a luchar còntra lei blindatges dei fòrts europèus. Aqueleis armas son totjorn utilizadas au començament dau sègle XXI còntra lei blindatges dei veïculs militars.
1884 : publicacion de la lèi de Stefan-Boltzmann. Descubèrta per Jozef Stefan (1835-1893) e per Ludwig Boltzmann (1844-1906), permetèt de provesir una premiera descripcion dau raionament dau còrs negre (→ 1900).
1884 : dins lo quadre de sei trabalhs sus leis ions, lo quimista suedés Svante August Arrhenius (1859-1927) prepausèt una definicion novèla de l'aciditat. Segon eu, lei substàncias acidas èran capablas de liberar d'ions idrogèn en solucion e lei substàncias basicas èran capablas de liberar d'ions idroxid. Aquela teoria foguèt inicialament mau acceptada per la comunautat scientifica mai sei resultats experimentaus entraïnèron son adopcion progressiva. Pasmens, se venguèt una basa fondamentala de la quimia fisica e de l'electroquimia, mostrèt lèu de limits car podiá pas explicar la basicitat dei compausats que libèran pas d'ions idroxid en solucion aquosa (→ 1923).
1884 : desvolopament de la pouvera sensa fum per l'engenhaire francés Paul Vieille (1854-1934). Melhorat per Alfred Nobel tres ans pus tard, aquela invencion es a l'origina dei pouveras militaras modèrnas e permetèt la demenicion dei calibres.
1884 : construccion de la premiera turbina de vapor de reaccion per l'engenhaire britanic Charles Parsons (1854-1931). L'utilizèt per entraïnar un generator d'electricitat marcant una evolucion fòrça importanta dins la produccion d'energia que comencèt a cha pauc de s'orientar vèrs la produccion electrica.
1884 : en immunologia, lo mètge alemand Friedrich Löffler (1852-1915) emetèt l'ipotèsi de l'existéncia de substàncias toxicas, dichas « toxinas », secretadas per de microorganismes. Aquò èra la conclusion d'un estudi de cadabres d'animaus victimas de la difteria qu'aviá permés de demonstrar la non difusion dei bacils de la plaga a l'origina de la malautiá au rèsta de l'organisme (→ 1888).
1884 : identificacion dau bacil responsable dau tetanòs per lo mètge alemand Arthur Nicolaier (1862-1942). Aquò foguèt la premiera etapa dau trabalh que permetèt de trobar un vaccin (→ 1889 e 1926).
1884 : premiera anestesia locala realizada per l'oftalmologista austrian Carl Köller (1857-1944).
1884 : brevet d'Édouard Delamare-Deboutteville e de Léon Malandin regardant la premiera automobila equipat d'un motor d'esséncia de quatre temps (12 de febrier). Aqueu veïcul utilizava una cadena per la transmission e un diferenciau e èra equipat d'una banqueta e d'una plataforma.
1885 : fin dei trabalhs acomençats en 1883 per l'engenhaire Hiram Maxim (1840-1916) sus lei mitralhièras. Aquò li permetèt de desvolopar la premiera mitralhièra automatica de tir continú. Modificada en 1894 per l'adaptar a la pouvera sensa fum, foguèt adoptada per mai d'una armada europèa a la fin dau sègle XIX e au començament dau sègle XX. Son foncionament èra basat sus l'efèct de reculament.
1885 : explosion de la supernova SN 1885A dins la galaxia d'Andromèda – qu'èra alora considerada coma una nebulosa situada dins la Via Lactèa. Foguèt la premiera supernova estudiada amb un telescòpi.
1885 : descubèrta dei camps magnetics viradís per lo fisician Galileo Ferraris (1847-1897). Aquò aguèt de consequéncias importantas e rapidas sus lo desvolopament de maquinas electricas industrialas.
1885 : descubèrta dau premier vaccin còntra la ràbia per lo quimista francés Louis Pasteur (1822-1895). Aquò permetèt de luchar d'un biais eficaç còntra una malautiá perilhosa qu'entraïnava un nombre important de victimas cada annada e demostrèt l'eficacitat de la vaccinacion.
1885 : descubèrta de germani per lo quimista alemand Clemens Winkler (1838-1904).
1886 : descubèrta dau proton per lo fisician alemand Eugen Goldstein (1850-1930) que postulèt l'existéncia de rais de particulas de carga electrica positiva per explicar de fenomèns observats sus un tube de Crookes. Pasmens, la particula novèla foguèt pas identificada coma un constituent dau nuclèu atomic avans 1919.
1886 : brevet de l'engenhaire alemand Carl Benz (1844-1929) regardant una automobila que capitèt de realizar un trajècte de 104 km en 1888 (amb una velocitat mejana d'aperaquí 15 km/h).
1886 : dins lo domeni dau comèrci maritim, intrada en servici dau Glückauf que foguèt lo premier petrolier de concepcion modèrna. D'efiech, lo premier tipe de petrolier, aparegut en 1861, èra un naviri fòrça perilhós car utilizava dei sèrvas intèrnas per transpòrtar lo petròli, çò que podiá entraïnar un acampament de vapors explosivas dins l'espaci liure entre lei sèrvas e la còca. Per resòuvre aqueu problema, lo Glückauf foguèt concebut amb de cistèrnas delimitadas dirèctament per la còca, çò que permetiá de suprimir l'espaci liure. Relativament segur regardant lo risc d'explosion, aqueu tipe de petrolier venguèt la nòrma fins ais ans 1980 e l'aparicion dau petrolier de còca dobla per respòndre ai problemas de pollucion.
1887 : depaus d'un brevet per una turbina idraulica novèla creada per l'inventor estatsunidenc Leston Allen Pelton (1829-1908). Èra un melhorament de la turbina Francis ben adaptat per lei cascadas de mai de 200 mètres d'autor.
1887 : regardant lo desvolopament de maquinas industrialas electricas, la descubèrta dei camps magnetics viradís per Galileo Ferraris (→ 1885) trobèt una aplicacion importanta amb lo premier depaus d'un brevet pertocant una maquina asincròna per l'engenhaire serboestatunidenc Nikola Tesla (1856-1943).
1887 : en fotografia, invencion dau flash per permetre la produccion d'un lume intens capable d'illuminar un subjècte. Fins ais ans 1930, l'idèa èra d'utilizar la lutz producha per la combustion d'una pichona quantitat de magnèsi. Pasmens, aquò èra relativament perilhós car lo magnèsi es una substància fòrça inflamabla. Autre problema – au nivèu fotografic – l'entraïnament de la combustion èra manuau, çò qu'èra pas totjorn precís.
1887 : premier enregistrament d'un electrocardiograma uman per lo Britanic Augustus Désisé Waller (1856-1922).
1888 : assais dei premiers prototipes de sosmarins militars per lei marinas espanhòla (sosmarin de Peral, 8 de setembre) e francesa (Gymnote, 24 de setembre). Leis autoritats militaras dei dos país adoptèron de ponchs de vista diferents. En Espanha, lo sosmarin concebut per Isaac Peral (1851-1895) se turtèt a una oposicion viva e foguèt finalament abandonat. Au contrari, en França, leis assais foguèron jutjats satisfasents e lo Gymnote venguèt lo precursor dei sosmarins d'ataca que foguèron desvolopats per divèrsei flòtas europèas a la fin dau sègle XIX e au començament dau sègle XX.
1888 : descubèrta de l'existéncia d'ondas electromagneticas diferentas de la lutz per Heinrich Hertz (1857-1894).
1888 : en immunologia, confirmacion de l'existéncia dei toxinas (→ 1884) après la descubèrta de la toxina difterica per Émile Roux (1853-1933) e Alexandre Yersin (1863-1943).
1888 : descubèrta dei cristaus liquids per lo quimista austrian Friedrich Reinitzer (1857-1927).
1889 : invencion per l'engenhaire suedés Gustaf de Laval (1845-1913) de la premiera turbina de vapor d'accion que poguèt èsser aisament adaptada per d'aplicacions industrialas.
1889 : invencion per l'inventor rus Mikhail Dolivo-Dobrovolski (1861-1919) de la premiera maquina asincròna que foguèt industrializada.
1889 : cinc ans après la descubèrta dau bacil dau tetanòs en 1884, lo mètge japonés Kitasato Shibasaburo (1853-1931) capitèt de melhorar lei tecnicas d'isolament dau bacil. Aquò permetèt de cultivar de quantitats pus importantas dei gèrmes a l'origina de la malautiá e favorizèt la concepcion dau premier vaccin un trentenau d'annadas pus tard (→ 1897 e 1926).
1889 : presentacion de la premiera automobila modèrna per leis engenhaires alemands Gottlieb Daimler (1834-1900) e Wilhelm Maybach (1846-1929). En particular, lo veïcul èra per lo premier còp equipat d'un motor d'esséncia de combustion intèrna e d'un carburator de gisclaire.
1889 : premiera estimacion de la velocitat de desplaçament d'ondas sismicas a la superficia terrèstra (7 km/s). Foguèt realizada per l'astronòm alemand Ernst von Rebeur-Paschwitz (1861-1895) a partir de mesuras sus de pendulas installadas dins doas estacions diferentas[3].
Decès[modificar | modificar la font]
- Charles-Valentin Alkan, compositor francés.
- Frederick Scott Archer, fotograf anglés.
- Chester Arthur, president estatsunidenc.
- Teodòr Aubanèu, poèta provençau.
- Cándido Bareiro, president de Paraguai.
- Aleksandr Borodin, compositor e quimista rus.
- Joan Bosco, sant catolic.
- Thomas Bouch, engenhaire anglés.
- Agostino Depretis, Premier Ministre d'Itàlia.
- Henri Deville, quimista francés.
- Gustave Flaubert, escrivan francés.
- James Abram Garfield, president estatsunidenc.
- Lucien Gaulard, quimista e fisician francés.
- José Hernández, poèta e jornalista argentin.
- Gustav Kirchhoff, fisician alemand.
- Frédéric Kuhlmann, quimista e industriau francés.
- William Lassell, astronòm anglés.
- Gustave Le Gray, fotograf francés.
- Joseph Liouville, matematician francés.
- Franz Liszt, pianista ongrés.
- Loís II de Bavièra, rèi de Bavièra.
- James Prescott Joule, fisician anglés.
- Karl Marx, filosòf e economista alemand.
- Antoine Masson, fisician francés.
- Gregor Mendel, naturalista austrian.
- Ulysse Parent, revolucionari francés.
- Pedro II, emperaire de Brasil.
- Charles-Emmanuel Sédillot, mètge francés.
- William Shanks, matematician britanic.
- Carl Wilhelm Siemens, engenhaire germanobritanic.
- Robert Angus Smith, quimista escocés.
- Ascanio Sobrero, quimista italian.
- Antoine Treuille de Beaulieu, generau francés.
- Friedrich Wöhler, quimista alemand.
Liames intèrnes[modificar | modificar la font]
Bibliografia[modificar | modificar la font]
Nòtas e referéncias[modificar | modificar la font]
- ↑ (en) Michael R. Rampino e Stephen Self, « Historic Eruptions of Tambora (1815), Krakatau (1883), and Agung (1963), their Stratospheric Aerosols, and Climatic Impact », Quaternary Research, vol. 18, n°2, 1982, pp. 127–143.
- ↑ Per aqueu trabalh, lei dos òmes recebèron lo Prèmi Nobèl de Fisiologia ò Medecina en 1908.
- ↑ (en) Ernst von Rebeur-Paschwitz, « The Earthquake of Tokio, April 18, 1889 », Nature, vol. 40, 1889, pp. 294-295.