Pandèmia

Fotografia d'una ambulància durant la gripa espanhòla de 1918-1920.

Una pandemia es una epidemia que tòca una region geograficament larga, coma un soscontinent, e una populacion importanta. Fenomèn aparegut durant l'Antiquitat amb la sedentarizacion, lei pandemias son la consequéncia de la conjoncion d'una malautiá contagiosa e letala amb de factors sociaus, economics e culturaus (concentracion demografica, cambis entre regions diferentas...). Pòdon èsser limitats per la disparicion d'una partida de la populacion (mòrt, fugida...), per lo desvolopament de defensas immunitàrias, per l'adopcion de mesuras sanitàrias eficaças ò per la descubèrta d'un remèdi.

Lei pandemias son un flèu recent de l'istòria de l'umanitat que son atestadas dempuei l'Antiquitat per de descubèrtas arqueologicas e de testimoniatges dirèctes. Istoricament, la variòla e la pèsta aguèron un ròtle major dins aquelei catastròfas. Pasmens, d'autrei malautiás grèvas, coma lo tifus e lo senepion, son de còps mencionats dins lei tèxtes. Puei, amb lo desvolopament dei cambis internacionaus, especialament a partir de la Revolucion Industriala, d'autrei malautiás pandemicas apareguèron coma lo colerà, la tuberculòsi ò la gripa. Uei, se fau mencionar lo SIDA e lei malautiás de coronavirüs coma lo covid-19.

En causa d'aquela ancianetat, lei pandemias an agut una influéncia importanta sus lo desvolopament dei societats umanas. Per exemple, l'impacte demografic de la pèsta negra dau sègle XIV en Euròpa es un dei factors a l'origina de la Reforma Protestanta 170 ans pus tard. De mai, la recèrca sus lei malautiás pandemicas foguèt un dei motors de la recèrca medicala dins mai d'una region. Enfin, au nivèu juridic, lei pandemias an menat a la definicion de legislacions relativas a l'igièna e a la mesa en plaça de sistèmas de susvelhança, de prevencion e de contraròtle dei malautiás pus grèvas.

Istòria

Lei pandemias anticas e medievalas

Lei periòdes preïstoric e antic

Segon leis ipotèsis pus recentas, leis epidemias serián vengudas possiblas a partir de la Revolucion Neolitica. D'efiech, etapa finala de l'Edat de la Pèira, aqueu periòde veguèt la formacion progressiva de comunautats agricòlas sedentàrias de quauquei centenaus a quauquei miliers d'individús aguent de contactes comerciaus regulars amb d'autrei comunautats similaras. Lei pandemias venguèron probablament pus frequentas amb l'aumentacion dei liames marchands e dei conflictes militars implicant un nombre creissent de vilas mai e mai poblats. Pasmens, maugrat d'indicis coma de descubèrtas arqueologicas laissant supausar l'existéncia d'epidemias de variòla en Egipte durant l'Antiquitat Auta, la premiera epidemia istoricament atestada es l'epidemia de « pèsta » que decimèt Atenas en 428 avC. Aquela crisi regardèt tanben Etiopia, probabla region d'origina de la malautiá, Egipte e Pèrsia.

Durant lei sègles precedents, de racòntes pus precís depintèron d'autrei pandemias grèvas, principalament dins l'Empèri Roman. Aquelei tèxtes permèton de documentar lei premiereis epidemias de lèpra. Pasmens, permèton subretot de documentar doas pandemias majoras. La premiera es la Pèsta antonina que durèt de 165 a 190 entraïnant la mòrt de 5 a 15 milions d'abitants de l'Empèri. Segon leis ipotèsis actualas, èra probablament una epidemia de variòla. La segonda es la Pèsta de Justinian que comencèt en 541. Causada per la pèsta bubonica, se difusèt vèrs l'èst lòng de la Rota de la Seda. Plusors epidemias successivas tuèron au mens 25 milions de personas dins lo mond e la malautiá venguèt endemica dins lo bacin mediterranèu fins au sègle VIII. Entre aquelei doas catastròfas, d'autrei pandemias son mencionadas coma la Pèsta de Ciprian de 251 a 260. Pasmens, aqueleis eveniments son mens ben coneguts e l'infeccion a l'origina dau fenomèn es rarament identificada.

Lo periòde medievau

Representacion d'una epidemia de pèsta a la fin de l'Edat Mejana.

Durant l'Edat Mejana, la quantitat de documents disponibles per descriure leis epidemias aumenta, çò que permet d'obtenir mai d'informacions sus lei malautiás de l'epòca. Pasmens, en causa dei limits dei sabers medicaus, la precision demòra sovent febla. En Euròpa, lo periòde medievau pòu se devesir en doas partidas principalas. Durant la premiera, la variòla venguèt mens frequenta e la pèsta dispareguèt. En revènge, la lèpra e l'ergotisme venguèron endemics e lo paludisme, originari dei regions mediterranèas, se difusèt dins totei lei regions palunosas dau continent. En mai d'aquò, una ò doas pandemias de gripa aguèron probablament luòc cada sègle. La segonda partida dau periòde medievau foguèt marcada per lo retorn de la pèsta que comencèt amb l'epidemia de pèsta negra deis ans 1340 que tuèt au mens 50 milions d'abitants en Euròpa e en Asia. Puei, la malautiá se declarèt regularament dins de regions d'Eurasia fins au començament dau sègle XIX (segonda pandemia de pèsta).

En Asia, quauquei donadas permèton d'establir l'existéncia de pandemias grèvas durant l'Edat Mejana. En particular, una epidemia de variòla tuèt un terç de la populacion japonesa entre 735 e 737.

L'aparicion dei pandemias mondialas

Fotografia d'un carnàs de victimas de l'epidemia de pèsta provençala de 1720-1722 au Martegue.

Lo periòde classic veguèt doas evolucions importantas en matèria de pandemia. La pus importanta es l'aparicion dei premierei pandemias mondialas après la descubèrta d'America per leis Europèus. D'efiech, lei conquistadors i difusèron la variòla, lo senepion, la tuberculòsi, leis aurelhons, la gripa e l'escarlatina que decimèron lei populacions mesoamericanas. En retorn, menèron en Euròpa una forma fòrça virulenta de la sifilis e divèrsei fèbres tropicalas coma la malautiá de Chagas. En parallèl, l'exploracion dau litorau african permetèt l'intrada d'Africa dins lei circuits epidemics mondiaus.

La segonda evolucion de remarca durant aquela epòca es lo melhorament dei descripcions medicalas. Ansin, se la variòla e la pèsta demorèron generalament a la basa dei pandèmias pus grèvas, se pòu observar de pandèmias causadas per d'autrei malautiás coma la gripa. Lo tifus, especialament dins lei camps militars, lo paludisme, la tuberculòsi e la sifilis venguèron tanben de problemas pus grèus. Enfin, se fau nòtar lo cas particular deis epidemias de suseta anglesa, una malautiá dispareguda que tuèt la mitat de la populacion de certanei vilas anglesa a la fin dau sègle XV e au començament dau sègle XVI.

Leis efiechs de la Revolucion Industriala

Article detalhat: Revolucion Industriala.

La Revolucion Industriala constituís un periòde particular dins l'istòria dei pandemias car veguèt l'aparicion dei premierei mesuras permetent de luchar d'un biais eficaç còntra certanei malautiás ancianas. Pasmens, aqueu succès demorèt limitat car l'aumentacion dei cambis internacionaus entraïnèt l'irrupcion d'infeccions novèlas.

Lei progrès de l'igièna e de la medecina

Fotografia de l'Eixample, una illustracion dei teorias igienistas de la segonda mitat dau sègle XIX.

Tre lo sègle XVIII, lei progrès de la sciéncia favorizèron l'adopcion de reglementacions mai e mai estrictas destinadas a prevenir leis epidemias. Pasmens, aqueleis esfòrç prenguèron una intensitat novèla au sègle XIX amb la generalizacion dei mesuras d'igièna (creacion de comitats d'igièna permanents, politicas de renovacion urbana...). Un exemple caracteristic d'aquelei preocupacions es lo districte de l'Eixample de Barcelona. Aqueu cambiament foguèt sostengut per de descubèrtas medicalas importantas coma aquelei dau premier vaccin còntra la variòla per Edward Jenner (1749-1823), dei règlas d'antisepcia per Joseph Lister (1827-1912) ò dau principi de la pasteurizacion e de la vaccinacion per Louis Pasteur (1822-1895). Gràcias a aquelei mesuras, venguèt possible de sonhar de malauts tocats per de malautiás grèvas (carboncle, ràbia...). De mai, la segonda pandemia de pèsta s'acabèt après una darriera epidemia en 1841 dins l'Empèri Otoman.

L'aparicion de malautiás novèlas

Aficha de prevencion durant una epidemia de colerà dins la vila de Nòva York en 1835.

Se la revolucion scientifica que sostenguèt lo desvolopament de l'industria europèa durant lo sègle XIX, l'aumentacion dei cambis entre regions alunchadas favorizèt l'emergéncia de malautiás novèlas. La pus famosa es probablament lo colerà, originari deis Índias, que se difusèt dins lo rèsta dau mond gràcias a l'intensificacion de l'agricultura en Bengala. Entraïnèt cinc pandemias durant lo sègle XIX e doas suplementàrias durant lo sègle XX. Aquò li permetèt de venir endemic dins plusors regions d'autrei continents. L'abséncia d'assaniment e la contaminacion dei rets d'aiga potabla foguèron lei factors principaus que facilitèron aquelei pandemias. Per lei meteissei rasons, la fèbre jauna tuèt fòrça abitants en America dau Nòrd e en Africa de l'Oèst. S'èran pas de patologias novèlas, lo paludisme e la fèbra tifoïda aprofichèron tanben aquelei condicions per se difusar mai.

En parallèl, de malautiás ancianas venguèron pus intensas en causa dei condicions de vida dei populacions pauras obligadas de s'installar dins lei ciutats industrialas. De còps dichas « malautiás de la pauretat », la tuberculòsi e lo tifus venguèron de patologias fòrça frequentas gràcias a la promiscuitat creissenta. En particular, durant lo sègle XIX, la tuberculòsi tuèt benlèu un quart de la populacion adulta d'Euròpa. En 1918, en França, maugrat lei progrès dins la comprenença de la malautiá, èra encara la causa de 15% dei decès. Per agravar la situacion, leis enfants foguèron tocats per de malautiás pus especificas coma la difteria, la poliomieliti, l'escarlatina e lo senepion. Enfin, lo periòde foguèt marcat per l'aumentacion de la viruléncia de la gripa e de la variòla. En particular, regardant la premiera, plusors pandemias aguèron luòc durant lo sègle XIX e la gripa « russa » de 1889-1890 (un milion de mòrts) es la premiera pandemia de gripa ben documentada.

La regression malaisada dei malautiás ancianas

Fotografia d'un espitau militar estatsunidenc durant l'epidemia de gripa espanhòu.

Durant la premiera mitat dau sègle XX, plusors pandemias causèron un gròs nombre de victimas dins lo mond. La pus espectaculara foguèt la gripa espanhòla que comencèt après la Premiera Guèrra Mondiala. De 1918 a 1920, tuèt probablament de 20 a 100 milions de personas siá 2% a 10% de la populacion mondiala. Lo senepion (200 milions de mòrts entre 1800 e 1960), la tuberculòsi (100 milions de victimas durant lo sègle XX) e la pèsta (25 milions de mòrts durant la tresena pandemia de pèsta) demorèt de malautiás frequentas e mortalas. Pasmens, lo virüs pus murtrier dau sègle XX foguèt encara aqueu de la variòla que tuèt entre 300 e 500 milions de personas entre 1900 e 1980.

Pasmens, lei descubèrtas medicalas de la fin dau sègle XIX (concèpte de malautiá, principi de la vaccinacion, existéncia dau sistèma immunitari...) permetèron d'adoptar de politicas de lucha pus eficaça còntra lei malautiás. La prevencion venguèt ansin un element important amb lo melhorament deis infrastructuras urbanas, la recèrca e la generalizacion dei vaccins e l'aparicion de medicaments novèus. De mai, dins certanei cas, venguèt possible de luchar còntra lei vectors de l'agent patogèn (destruccion dei populacions de moissaus...).

A partir deis ans 1930, aquelei progrès permetèron la regression progressiva de la màger part dei malautiás epidemicas grèvas dins lei país industrializats. Dins lo rèsta dau mond, lei resultats obtenguts foguèron mens importants. Pasmens, un succès considerable foguèt agantat a la fin deis ans 1970 amb l'eradicacion de la variòla, consequéncia de campanhas de vaccinacion massisas. Uei, la poliomieliti sembla se dirigir vèrs una eissida similara. La pèsta, l'autra malautiá istorica majora, a tanben fòrça regressat maugrat la persisténcia d'epidemias localas en Africa, en Asia e en America. Enfin, se la vaccinacion es sovent insufisenta dins lei país mens riches, es pas totalament inexistenta, çò que permet de gardar sota contraròtle d'autrei malautiás ancianas coma lo senepion (142 000 mòrts en 2014).

Lei fenomèns pandemics dins lo mond contemporanèu

Lo melhorament de la prevencion e de la susvelhança

Sèti de l'Organizacion Mondiala de la Santat.

Durant la segonda mitat dau sègle XX, lo desvolopament progressiu de la vaccinacion e dei tractaments foguèt pas lo factor unic aguent permés de luchar d'un biais pus eficaç còntra lei fenomèns pandemics. D'efiech, la creacion de l'Organizacion Mondiala de la Santat en 1945 a permés de facilitar la cooperacion internacionala en unificant leis organizacions regionalas fondadas precedentament : l'Ofici Internacionau d'Igièna Publica (dominat per França e lo Reiaume Unit, l'Organizacion Igièna de la SDN e l' Organizacion Sanitària Panamericana (dominada per leis Estats Units). Aquò permetèt de melhorar la planificacion dei campanhas de vaccinacion internacionalas, la susvelhança dei malautiás novèlas e lo partiment d'informacions.

En parallèl, l'epidemiologia realizèt de progrès significatius. Aquò permetèt pauc a pauc de desvolopar de modèls permetent de descriure l'evolucion d'una epidemia. Pauc a pauc, menèt a la definicion dei modèls modèrnes de prediccion epidemica. Venguèt ansin possible de metre en plaça un sistèma internacionau capable de coordenar l'accion dei país per blocar la difusion d'una malautiá grèva. Maugrat una revirada en 2020 durant la pandemia de covid-19, aqueu sistèma mostrèt son eficacitat durant leis epidemias de SRAS (2002-2003) ò de virüs Ebola (2014-2015).

Lo mantenement dei malautiás de la « pauretat »

Se mai d'una malautiá istorica es uei venguda mens frequenta, aquò es rarament lo cas per lei malautiás de la « pauretat », especialament dins lei país pauc desvolopats. La tuberculòsi e lo paludisme son ansin totjorn responsablas d'epidemias grèvas a l'origina d'au mens 1,5 milions de mòrts per la premiera en 2019 e d'au mens 400 000 mòrts per lo segond la meteissa annada. De mai, d'estudis mòstran la subrevida dei gèrmes causant la fèbre recurrenta, lo tifus e la fèbre tifoïda dins lei populacions pus pauras, compres dins lei país desvolopats. En particular, la multiplicacion dei camps de refugiats favoriza la resurgéncia dau tifus coma, per exemple, durant la guèrra civila de 1997 en Burundi. Lei malautiás liadas a la consumacion d'una aiga contaminada, coma lo colerà, demòran egalament activas e tòrnan aparéisser quand lei condicions son favorablas, generalament après una catastròfa naturala.

Lei pandemias actualas

Enterrament d'una victima de la pandemia de covid-19 dins un cementèri en Brasil.

Maugrat lei succès importants enregistrats dins la lucha còntra lei malautiás dempuei lo començament dau sègle XX, lei fenomèns pandemics an pas disparegut. A l'ora d'ara, au mens doas pandemias importantas an luòc :

• la pandemia de SIDA a començat a la fin deis ans 1970 ò au començament deis ans 1980. Coma lei malautiás « aparegudas » durant lo sègle XIX, lo SIDA es una infeccion anciana que circulava dins de regions isoladas d'Africa Centrala. L'esplecha creissenta de la region e l'abséncia de tractaments ò de vaccins eficaç an favorizat sa difusion mondiala. Entre 1990 e 2020, lo nombre de victimas es estimat a 32 milions.
• la pandemia de covid-19 a començat en decembre de 2019 en Republica Populara de China. Se son origina es pas encara ben clara, sembla liada a la mutacion d'un virüs animau. Entraïnèt la mòrt d'au mens 5 milions de personas durant lo periòde 2020-2021.

En fòra d'aquelei pandemias, d'autrei malautiás son l'objècte d'una susvelhança activa coma la gripa. D'efiech, lo virüs de la gripa es l'objècte de mutacions frequentas que pòdon de còps entraïnar la formacion de socas perilhosas. Foguèt lo cas en 1956-1958 (gripa asiatica) e en 1968-1970 (gripa de Hong Kong). Pasmens, lei virüs responsables agantèron pas la letalitat d'aqueu de la gripa espanhòla e lo nombre de victimas foguèt limitat entre un e quatre milions. La setena pandemia de colerà es tanben considerada coma activa. D'efiech, maugrat una intensitat reducha, vèn totjorn rapidament visibla quand lei rets d'aiga potabla d'una region son destruchs (Haití en 2010-2016, Iemèn en 2017...).

Caracteristicas dei pandemias

Factors pandemics

Plusors factors permèton d'explicar la formacion dei pandemias. Lo premier es generalament l'emergéncia d'un agent patogèn transmissible novèu. Lo segond es l'aparicion d'una malautiá entraïnada per aquel agent. Après, l'evolucion vèrs una epidemia e una pandemia despend de causas susceptiblas de variar segon lo patogèn. Lei paramètres principaus de considerar son :

• la demografia umana e sei transformacions (urbanizacion, densitat dei populacions, desplaçaments, migracions...).
• lo comportament deis individús, especialament dins lei domenis alimentari, sexuau, religiós, culturau... etc. Per exemple, en 2013-2016, lei rites funeraris tradicionaus favorizèron en partida l'expansion de l'epidemia de virüs Ebola en Africa de l'Oèst.
• lei cambiaments ecologics coma lei catastròfas naturalas, lo desvolopament industriau ò l'agricultura intensiva. Au sègle XIX, lo colerà aprofichèt fòrça lo desvolopament de la risicultura en Índia per l'exportacion vèrs Euròpa.
• lo comèrci e lei cambis internacionaus de marchandisas que son susceptibles de facilitar la dispersion dei gèrmes. En Occitània, un exemple famós foguèt lo desbarcament de bens contaminats per la pèsta en 1720 dins lo pòrt de Marselha. Dins lo mond modèrne, se pòu citar lo comèrci mondiau de pnèus usats que son sovent un luòc de reproduccion per lei moissaus.
• leis insufiséncias dei sistèmas de santat (feblessa de la vaccinacion, de la prevencion ò de la susvelhança, abséncia d'infrastructuras...) e l'utilizacion marrida deis equipaments (abséncia de règlas d'igièna...) ò dei medicaments (usatge deis antibiotics...). Un cas recent regarda lo SIDA que foguèt en partida propagat per de transfusions de sang contaminat per lo VIU.

Puei, dins un territòri donat, la transmission efectiva de l'agent patogèn es lo factor clau que permet d'influïr sus la formacion e lo desvolopament d'una pandemia. Lo nombre de reproduccion de basa, notat R₀, descriu aqueu fenomèn en quantifiant lo nombre de personas contaminadas per un portaire dau gèrme. L'epidemia es en regression per una valor negativa e establa per una valor egala a 1. En revènge, una valor superiora a 1 tradutz una epidemia en aumentacion.

Descripcion teorica

Exemple de maximoms epidemics successius durant l'epidemia de covid-19 en França (nombre de cas en blau, nombre de decès en roge).

Existís pas de descripcion teorica d'una pandemia que pòu s'aplicar a totei lei malautiás. Pasmens, existís de modèls desvolopats per certanei categorias de malautiás, especialament per la gripa. Definisson generalament diferenteis etapas. Lo procès comença amb un agent patogèn transmissible entre animaus. Après un premier ensemble de mutacions, vèn transmissible a l'èsser uman. A partir d'aquel instant, pòu contaminar un pichon grop (familha, comunautat religiosa...). Puei, se lei condicions son favorables, aquela situacion pòu evoluïr per venir una epidemia susceptibla de s'estendre a de territòris novèus.

Un tau mecanisme de contaminacion pòu entraïnar la formacion d'un maximom epidemic. Aquò tradutz un fenomèn de difusion au sen d'una populacion qu'es pauc a pauc limitat per l'aparicion de defensas immunitàrias en lei malauts subrevivents, per l'adopcion de mesuras de proteccion ò per l'afondrament deis activitats socialas e economicas. Pasmens, aquò marca pas necessiàrament la fin de la pandemia car la malautiá, après un certan periòde de pausa, es capabla de tornar venir dins una meteissa region. Dins aqueu cas, la pandemia es caracterizada per plusors maximoms successius. Per exemple, foguèt lo cas de la pèsta negra que tornèt aparéisser regularament en Euròpa e en Asia après la premiera epidemia deis ans 1330-1340.

Mejans de lucha còntra lei pandemias

La susvelhança dei malautiás

La susvelhança dei malautiás es lo premier mejan de lucha còntra lei pandemias. Principalament coordenada per l'Organizacion Mondiala de la Santat e leis autoritats nacionalas de cada país, es destinat a susvelhar lei malautiás « istoricas » e emergentas per detectar rapidament la formacion d'epidemias. Dins lo cas dei malautiás, aquò permet d'organizar lor estudi per assaiar de trobar un tractament ò un vaccin eficaç. En 2015, la lista establida per l'OMS conteniá la fèbre emorragica de Crimèa-Còngo, lo virüs Ebola, lo virüs Marburg, la fèbre de Lassa, lo SRAS, lo MERS, lo virüs Nipah e la fèbre de la vau de Rift.

Aquela lista es l'objècte de mesas a jorn regularas e aqueu sistèma a obtengut de resultats importants coma lo desvolopament d'un vaccin eficaç còntra lo virüs Ebola. Pasmens, a tendància a negligir de malautiás contagiosas mai pauc perilhosas coma lo chikungunya. Enfin, en 2019, foguèt pas pron reactiu per arrestar l'epidemia de covid-19.

Lei mejans de prevencion

Lei mejans de prevencion recampan un ensemble de mesuras variadas destinadas a empedir ò limitar l'aparicion e lo desvolopament d'una epidemia dins la populacion. Lo principau es la vaccinacion que permet de protegir dirèctament leis individús còntra una exposicion a l'agent patogèn considerat. D'autrei mejans importants son l'existéncia d'infrastructuras espitalieras operacionalas, de personaus formats e d'una populacion educada. Son completats per l'informacion dau public e per la mesa en plaça de recomandacions oficialas, especialament per lei viatjaires. Aquelei mesuras son sovent eficaças quand totei leis elements son presents. Pasmens, es rarament lo cas en defòra dei país desvolopats.

Lei mejans de contraròtle

Fotografia de la Muralha de la pèsta, bastit en 1721 per assaiar d'empachar la progression de la pèsta de Marselha vèrs lo nòrd de la vau de Ròse.

Coma lei mejans de prevencion, lei mejans de contraròtle son variats e despendon de la malautiá a l'origina de la pandemia. Dins lei cas pus simples, son més en plaça de mesuras destinadas a empachar l'arribada de l'agent patogèn sus lo territòri de protegir. Per aquò, es sovent necessari de metre en plaça de mejans de deteccion dei malauts (contraròtles medicaus, lista de territòris menaçats per una epidemia...) e d'i enebir l'intrada de personas contaminadas (quarantena, barrament dei frontieras...). Una autra possibilitat consistís a tractar lei victimas amb un medicament ò a lei protegir amb un vaccin. Pasmens, aquò es pas totjorn possible, especialament dins lo cas dei malautiás emergentas que son sovent pauc conegudas.

Dins lei cas pus extrèms, de mesuras pus duras son alora generalament adoptadas per leis autoritats. L'objectiu es generalament de limitar lo desplaçament deis abitants per protegir lei populacions encara sanas. Aquelei situacions son generalament consideradas coma de situacions excepcionalas que justifican la suspension d'una partida dei drechs fondamentaus. Dins lei situacions pus grèvas, l'estat de sètge e la lèi marciala pòdon èsser proclamats.

Leis epidemias pus grèvas veson tanben sovent lei populacions e leis autoritats adoptar de mesuras d'igièna. Per exemple, foguèt lo cas durant l'epidemia de covid-19 (masca de proteccion respiratòria, mesuras de desinfeccion...) ò de SIDA (utilizacion de preservatius). Aquelei mesuras pòdon èsser dictadas per lo poder politic ò medicau ò èsser adoptadas d'un biais espontanèu (tradicions medicalas, supersticion...). Lor eficacitat vària donc fòrça segon lo contèxte.

Annèxas

Liames intèrnes

• Bacteria.
• Ergotisme.
• Gripa.
• Igièna.
• Lèpra.
• Lista de pandemias.
• Malautiá.
• Medecina.
• Pèsta.
• Senepion.
• Tifús.
• Tuberculòsi.
• Vaccin.
• Variòla.
• Virüs.

Bibliografia

• (fr) Mirko D. Grmek (dir.) e Bernardino Fantini, Histoire de la pensée médicale en Occident, vol. 1 : Antiquité et Moyen-Age, Éditions du Seuil, 1995.