Reforma

La Reforma protestanta (o Refòrma protestanta) es un esquisma au sen de la religion crestiana que comencèt vèrs la fin deis ans 1510 e que s'espandiguèt rapidament dins lo rèsta d'Euròpa, especialament dins lo nòrd dau continent. Foguèt entraïnat per l'angoissa de la populacion quant au sauvament de son arma, per lei turpiduds e lo declin d'un clergat prefondament afeblit per lei crisis dei sègles XIV e XV e per lo desvolopament de plusors movements de demandant de reformas de la Glèisa. En reaccion, suscitèt un redreiçament de la papautat e una reforma prefonda dau catolicisme, coneguts sota lo nom de Còntra-Reforma, que s'opausèt a l'expansion dau protestantisme. Aquò menèt a l'establiment d'un equilibri religiós novèu, e fòrça precari, en Euròpa que foguèt a l'origina de mai d'una guèrra de religion ai sègles XVI e XVII.

Causas

La crisi de la Glèisa Romana

La Reforma es apareguda coma una respònsa a la crisi prefonda de la Glèisa e de sa comunautat de fidèus pendent lei sègles XIV-XV. Fòrça prefonda, aquela crisi regardava lei mors dau clergat, l'afebliment de l'autoritat papala e leis angoissas novèlas de la populacion en fàcia de la paur de l'Infèrn eternau après la mòrt. D'efiech, la dimension dau sauvament de l'arma dei fidèus aviá pres un aspèct novèu après leis eveniments tragics dei sègles XIV e XV (guèrras, epidemias...). Aquò entraïnèt l'aparicion de proposicions variadas per reformar la Glèisa e aqueu subjècte foguèt lo tèma de plusors concilis. Pasmens, mostrèron subretot lo blocatge deis institucions catolicas e ges de decision sufisenta i foguèron adoptadas. Ansin, a partir de la mitat dau sègle XV, lei teologians partisans d'una reforma de la Glèisa se radicalizèron, formant un mitan favorable per l'emergéncia de dògmas novèus e opausats ais institucions romanas.

Lei factors de crisis

Leis angoissas novèlas de la populacion

Lei sègles XIV e XV foguèron caracterizats per lo debanament de crisis grèvas coma d'epidemias majoras (pèsta...) ò de guèrras lòngas e acarnadas coma la Guèrra de Cent Ans (1337-1453). Lo nombre de mòrts e lei destruccions i foguèron fòrça importants amb, per exemple, la disparicion d'un tèrç de la populacion europèa durant lei cinc annadas de l'epidemia de pèsta de 1347-1352. Aquò marquèt prefondament leis esperits dei subrevivents e entraïnèt l'aparicion d'angoissas fòrça importantas pertocant lo sauvament de l'arma eternala dei fidèus. Lei tematicas artisticas de l'epòca mòstran aquela evolucion amb la multiplicacion dei representacions de danças macabras ò de libres millenaristas.

Òr, la Glèisa de Roma mau capitèt de respòndre a aquelei questions. Aqueu vuege se manifestèt amb l'importància totjorn grandissenta de paur de l'Infèrn e de la punicion après la mòrt e la multiplicacion de cultes d'inspiracion populara (culte de Maria, cultes dei sants, tradicions paganas mai ò mens cristianizadas...). Non reconeguts per la Bíblia, devián permetre ai fidèus de ganhar son intrada au Paradís ò, au mens, de permetre un passatge per lo Purgatòri^[1]. La corrupcion quasi generalizada dau clergat dau periòde agravèt aquel afebliment dau dògma, çò que favorizèt l'emergéncia d'una generacion novèla d'intellectuaus nascuts pendent lo desvolopament de l'Umanisme que comencèron de tornar estudiar lei tèxtes sacrats per i trobar de solucions novèlas.

Lei premierei prepausions apareguèron tre lo sègle XV amb la publicacion de trabalhs religiós suggerissent de reformar l'organizacion intèrna de la Glèisa. D'autrei formulèron de visions novèlas dau cristianisme que, de còps, se turtèron a la vision deis autoritats ecclesiasticas en plaça. Certanei foguèron condamnadas coma d'eresias e durament reprimidas (Jan Hus, John Wyclif...) mai la Glèisa foguèt pas capabla d'arrestar aqueu movement de reflexion. De mai, certanei sobeirans èran tanben partisans d'una reforma per demenir fòrtament lo poder dau papa. Dins lo corrent dau sègle XV, l'expression de l'idèa d'una reforma mai ò mens prefonda dau catolicisme venguèt donc relativament frequenta. Publicadas au sègle seguent, leis òbras de Luther e de Calvin èran donc la perseguida d'un movement ancian que s'adreiçava a un public ja ben existent e favorable.

La corrupcion dau clergat e l'afebliment de la papautat

Una causa importanta de la Reforma foguèt la corrupcion generalizada dau clergat catolic cargat d'enquadrar la populacion. Fenomèn recurrent dins l'istòria de la Glèisa, agantèt pasmens de nivèus considerables a partir de la segonda mitat dau sègle XIV quand la màger part de sei membres foguèron tuats per l'epidemia de Pèsta Negra. D'efiech, la Glèisa aguèt de dificultats per trobar e formar de remplaçants competents e lo nivèu generau dau clergat demeniguèt fòrtament.

La situacion pus grèva èra aquela dau bas clergat qu'èra plus capable de mantenir lo dògma dins mai d'una region d'Euròpa. En particular, un nombre fòrça important de prèires vivián en concubinatge e, dins certanei vilatges, la carga de prèire èra venguda ereditària. Lo nivèu de formacion d'aqueu clergat èra fòrça feble, çò que favorizèt mai l'aparicion e la difusion de supersticions paganas ancianas eissidas dei crèires dei pòbles germanics « barbars »^[2]. Dins aquò, l'exemple donat per lo clergat superior, onte la corrupcion èra quasi endemica dempuei l'afondrament de l'Empèri Roman^[3], èra encara pus edificant per lei teologians pus estacats ai tèxtes sants. D'efiech, dins lo corrent dau sègle XV, la papautat abandonèt son ròtle de cap morau e espirituau de la Crestianitat per s'interessar ais afaires politics e militars d'Itàlia. Plusors sobeirans pontifes successius menèron ansin de guèrras de conquista per agrandir leis Estats Pontificaus^[4]. Dins lei cas pus extrèms, coma aqueu d'Alexandre VI Borgia (1492-1503), utilizèron lei mejans de la Glèisa per assaiar de constituïr de principats au profiech de sa familha. Per finançar aquela politica, la papautat desvolopèt lo comèrci deis indulgéncias que permetiá ai fidèus pus rics de crompar una indulgéncia, es a dire una remission parciala ò totala de sei pecats afin de facilitar son accès au Paradís.

Aquela corrupcion de l'autoritat pontificala entraïnèt son afebliment a partir dei sègles XIV e XV. Aquò comencèt amb l'utilizacion dei prerogativas religiosa dau papa per afeblir d'adversaris temporaus coma lo sobeiran dau Reiaume de Nàpols, excomunicat en 1489 per Innocenci VIII (1484-1492). Lei poders papaus perdiguèron donc pauc a pauc sei dimensions moralas e universalas. De mai, la Glèisa deviá faciar l'emergéncia de reiaumes poderós, especialament França, qu'aprofichèron la situacion per prendre lo contraròtle dei clergats nacionaus per o sometre a seis interès. Progressiu, aqueu procès explica l'impossibilitat per la papautat d'arrestar lo desvolopament deis eresias qu'apareguèron au sègle XV en Euròpa Centrala. En particular, aquela de Jan Hus s'acabèt après un conflicte lòng e acarnat (Crosadas Ussitas de 1420 a 1433) que permetèt ai Chècs de gardar de practicas religiosas diferentas dau catolicisme mostrant que, d'ara endavant, lo poder papau podiá èstre escomés victoriosament.

Lei dificultats d'una reforma intèrna de la Glèisa

Durant lei sègles XIV e XV, una partida dau clergat e dei teologians europèus èra ben conscienta de la necessitat de reformar la Glèisa per resòuvre sa crisi intèrna. Dins aquò, e mai se quauqueis etapas foguèron realizadas avans la Reforma, l'afebliment e la corrupcion de la papautat empediguèron d'evolucions importantas avans lo concili de Trent. Ansin, au sègle XV, lo concili de Constança (1414-1418) permetèt de reglar la question dau Grand Esquisma^[5] e desvolopèt l'idèa de sometre lo papa ai decisions dei concilis generaus^[6]. Pasmens, aquò se turtèt a l'oposicion papala e lo concili seguent foguèt blocat per de debats sensa resultat.

Au començament dau sègle XVI, leis institucions de la Glèisa èran donc blocadas e incapablas de s'opausar ais ambicions dei princes pus poderós. Tre leis ans 1510, aquela paralisi favorizèt l'emergéncia de visions radicalas e alternativas au catolicisme e empediguèt sa repression.

Lei Reformas protestantas

Plusors reformas protestantas se succediguèron dins lo corrent dau sègle XVI. La premiera foguèt aquela de Luther e donèt naissença au luterianisme. Atacant lei dògmas fondamentaus dau catolicisme, entraïnèt rapidament una rompedura que foguèt rapidament alargada per de pensaires pus radicaus coma Zwingli e Calvin.

La Reforma luteriana

Article detalhat: Martin Luther.

La crisi luteriana

La crisi luteriana foguèt la consequéncia dei trabalhs acomençats pendent leis ans 1510 per Martin Luther. Marquèt lo començament oficiau de la Reforma. Son autor èra un teologian alemand intrat dins l'òrdre deis Augustins en 1505. I aquistèt rapidament una reputacion solida per seis estudis biblics. En 1513, venguèt professor de l'Universitat de Wittenberg. Protegit per l'elector de Frederic III de Saxònia (1483-1525), critiquèt la politica papala de la venda d'indulgéncias.

La rompedura entre Luther e la Glèisa Catolica foguèt progressiva. Comencèt amb la publicacion, lo 31 d'octòbre de 1517, dei 95 tèsis de Luther per una reforma de la Glèisa. Conoguèron un succès fòrça important en Alemanha e seis òbras seguentas i obtenguèron tanben un ressòn favorable. Après una temptativa mancada de conciliacion, lo papa Leon X (1513-1521) prononcièt son excomunicacion en 1521. Dins aquò, leis autoritats pontificalas mau capitèron pas l'arrestar car poguèt se refugiar en Saxònia amb sei partisans.

L'expansion dau luteranisme en Alemanha e dins lei país vesins

Leis idèas de Luther trobèron una situacion sociala e religiosa fòrça favorabla dins l'Alemanha dau començament dau sègle XVI. En particular, lo clergat catolic i èra fòrça descreditat e lo protestantisme se difusèt aisament au sen de la populacion. De mai, leis autoritats localas aprofichèron la religion novèla per sasir lei bens dei glèisas localas e plaçar lo poder espirituau sota son contraròtle. Ansin, en 1546, a la mòrt de son fondator, lo luterianisme èra ben implantat dins lo nòrd d'Alemanha, en Danemarc, en Suècia e dins lo rèsta d'Escandinàvia.

Son dògma èra estat definit a l'entorn de cinc aisses principaus :

leis escrituras sacradas èran l'unica fònt de la fe e la conoissença que l'òme podiá aver de Dieu (sola scriptura).
la predestinacion, es a dire que lo sauvament deis armas es unicament obtengut gràcias a la volontat de Dieu (sola gratia).
la necessitat d'aver la fe per obtenir lo sauvament de son arma (sola fide).
la reconoissença de Jèsus coma l'unic intercessor permetent lo sauvament de l'arma dau fidèu (solus Christus).
la reconoissença de Dieu coma l'unica causa sacrada (soli Deo gloria).

Aquò èra una critica importanta dau catolicisme dau periòde, dau clergat e dau papa. En particular, Luther condamnèt l'intercession dau clergat entre Dieu e lei fidèus (indulgéncias, monaquisme...) e l'interpretacion dei tèxtes per leis autoritats ecclesiasticas (definicion dau dògma per lei concilis, infalhibilitat pontificala...).

La Reforma de Zwingli

Article detalhat: Ulrich Zwingli.

Lo movement de Zwingli se formèt en 1518 quand aqueu teologian elvetic desvolopèt de teorias novèlas sus l'eucaristia e sus l'organizacion intèrna de la glèisa per gardar unicament lei causas justificadas per la Bíblia. En particular, èra en favor d'una glèisa totalament integrada dins la populacion e d'una vision de l'eucaristia coma una simpla commemoracion sensa preséncia divina. Aquò èra una concepcion pus radicala qu'aquela de Luther e Zwingli foguèt excomunicat tre 1526. Dins aquò, seis idèas aguèron una influéncia importanta sus l'evolucion de plusors corrents protestants importants coma l'anglicanisme ò lo calvinisme.

De son caire, Zwingli assaièt d'estendre son movement au rèsta de la Confederacion Elvetica e ai territòris limitròfs de França e d'Alemanha. Aquò foguèt a l'origina d'una guèrra civila entre lei cantons soís onte lo teologian foguèt tuat en 1531^[7]. Batuts, lei protestants elvetics capitèron de se mantenir dins lei cantons que contraròtlavan. En revènge, deguèron renonciar a la conversion dei regions demoradas catolicas.

La Reforma anglicana

Article detalhat: Anglicanisme.

La rompedura entre lo rèi d'Anglatèrra e lo papa

Article detalhat: Enric VIII d'Anglatèrra.

L'origina dau movement anglican foguèt inicialament principalament politica e non religiosa. Èra una decision dau rèi d'Anglatèrra Enric VIII (1509-1547) de prendre lo contraròtle de la glèisa de son reiaume. La rason d'aqueu conflicte amb la papautat èra lo refús de la Glèisa de Roma d'acceptar la demanda de divòrci formulada per lo rèi en 1528-1529 per se separar de sa frema, Caterina d'Aragon. De mai, aquò permetiá a la corona anglesa d'intrar en possession d'una partida dei ressorsas financieras que la Glèisa Catolica teniá sus l'illa^[8].

Après un periòde de tensions grèvas, la rompedura definitiva aguèt luòc en 1534 amb l'adopcion de l'Acte de Supremacia que proclamèt la separacion de la Glèisa d'Anglatèrra d'aquela de Roma. Enric VIII ne'n venguèt lo cap^[9]. Cambièt pasmens pauc la forma teologica de la Glèisa e lo dògma demorèt similar a aqueu dau catolicisme fins a sa mòrt.

L'evolucion de l'anglicanisme vèrs lo protestantisme

Après la mòrt d'Enric VIII, l'evolucion de l'anglicanisme vèrs lo protestantisme foguèt realizada entre 1547 e 1603 durant lei rèines de sei tres eiretiers :

Edoard VI (1547-1553) donèt una premiera orientacion vèrs lo protestantisme amb la publicacion de sei dos Prayer Books (« libres de preguieras » en occitan) en 1549 e 1552. D'efiech, se lo premier èra encara pròche de la liturgia catolica, lo segond foguèt fòrtament inspirat per lei tèsis de Calvin e per lei sacraments elvetics.
Maria Tudor (1553-1558) assaièt de restaurar la religion catolica mai se turtèt a la resisténcia dei protestants, especialament dins lo sud dau país ont ordonèt – sensa succès – de menar una repression relativament saunosa^[10].
Elisabeta I^a (1558-1603) restabliguèt la politica de son paire e de son fraire. Acabèt l'evolucion vèrs lo protestantisme. En 1563, leis evesques anglés adoptèron lei Trenta-e-nòu Articles, ensens d'enonciats fòrça inflenciats per lo calvinisme, que definiguèron lei dògmas anglicans principaus. Dins aquò, lei tensions religiosas demorèron importantas en causa de l'existéncia de minoritats catolicas e protestantas dissidentas dins lo reiaume.

Lo calvinisme

Article detalhat: Calvinisme.

Lo calvinisme foguèt lo darrier grand movement protestant qu'apareguèt durant lo periòde de la Reforma. Sa creacion foguèt l'òbra dau francés Joan Calvin (1509-1564) que s'installèt a Genèva en 1541. Son òbra principala es l'Institucion de la Religion crestiana, publicada en 1536. I desvolopèt una teologia basada sus la predestinacion e sus l'organizacion d'una glèisa independenta dau poder politic. Aquela glèisa èra fondada sus d'assembladas localas frequentas. De sinòdis èran reünits per reglar lei questions pus importantas.

Gràcias a de predicators ben formats, lo calvinisme aguèt un succès rapid e se desvolopèt en França, en Soïssa, dins lei Províncias Unidas^[11] e en Escòcia. Tre 1559, èra vengut pron important per que l'organizacion d'un sinòdi nacionau dei Glèisas reformadas de França siegue necessària. A la fin dau sègle XVI, èra tanben la religion majoritària dei vilas principalas de la Confederacion Elvetica (Zuric, Genèva, Basilèa, Bèrna...).

La Còntra-Reforma

Article detalhat: Còntra-Reforma.

Generalament presentada coma una reaccion au desvolopament dau protestantisme, la Còntra-Reforma foguèt tanben lo compliment deis esfòrç de reforma de la Glèisa Romana. Renovacion prefonda, permetèt la restauracion de son poder espirituau, çò que permetèt au clergat catolic d'arrestar l'expansion dau protestantisme e donèt naissença au catolicisme modèrne.

Lo Concili de Trent

Article detalhat: Concili de Trent.

Lo Concili de Trent foguèt lo 19^en concili de la Glèisa Catolica. Reünit après d'esitacions per lo papa Paul III (1534-1549) en 1545, se devesiguèt en tres periòdes :

de 1545 a 1547, foguèron discutidas e definidas lei basas novèlas de la Glèisa de Roma. La Vulgata foguèt tornarmai afiermada coma traduccion unica dau tèxte biblic e lo tèxte obtenguèt l'estatut de fondament de la fe. Lo nombre de sacraments foguèt fixat a sèt e lei tèsis de Luther foguèron oficialament condamnadas. Enfin, lo concili s'ocupèt de defendre ais evesques de cumular lei beneficis episcopaus e assaièt de leis obligar d'abitar dins lor diocèsi.
de 1551 a 1552, se tractava de l'Eucaristia e de la redaccion d'una condamnacion de totei lei tèsis protestantas.
de 1562 a 1563, lo papa Piu IV (1555-1559) dirigiguèt eu meteis leis òbras dau concili e leis orientèt vèrs la definicion de la messa e de la reforma dau clergat.

Lei conclusions dau concili foguèron publicadas en 1564 e un esfòrç important foguèt entreprés per leis escampar en Euròpa.

Lo redreiçament de la papautat e la difusion de la Còntra-Reforma

Quauqueis ans après lo Concili de Trent, lo papa Piu V (1566-1572) foguèt l'artesan de plusors reformas que permetèron de restaurar l'autoritat morala de Roma e lo raionament de la Glèisa Catolica sus lo continent europèu. D'en premier, s'ocupèt de metre un tèrme ai defauts dau clergat roman puei de modernizar la vila amb la construccion de carrieras e de fònts novèlas. Puei, lo papa Sixte Quint (1585-1590) organizèt un sistèma novèu de govèrn amb la creacion de congregacions que certanei venguèron de ministèris especializats dins leis afaires de la Glèisa. Aquelei reformas entraïnèron un cambiament e un renovelament dau clergat. Lei cardinaus venguèron lei pielons de l'administracion pontificala e d'òrdres religiós novèus apareguèron per predicar lei reformas eissidas de Trent coma lei capucins (1525), leis oratorians (1524) ò lei jesuitas (1534).

Lo vam dei reformas adoptadas au Concili de Trent permetèt au catolicisme d'arrestar la progression dau protestantisme e de se tornar implantar en Bavièra, en Àustria e en Polonha-Lituània. De mai, quatre país majors (Espanha, Portugau, Polonha e Venècia) d'Euròpa n'adoptèron rapidament lei decrèts. França, que son rèi èra subretot ocupat per lei guèrras religiosas de la fin dau sègle XVI, leis adoptèt solament en 1615 mai lei practicas religiosas dau clergat francés èran ja fòrtament influenciadas per lei decisions dau concili. Enfin, lo movement de Trent encoratjèt l'aparicion de fogaus locaus d'espiritualitat catolica, especialament en Espanha e en França, que permetèron ai reformas catolicas d'intrar dins lei mitans intellectuaus.

L'equilibri novèu dei religions europèas a la fin dau sègle XVI

Article detalhat: Guèrras de religion.

Après leis expansions dei movements de la Reforma protestanta e de la Còntra-Reforma catolica, un equilibri religiós novèu apareguèt sus lo continent europèu. Lo protestantisme capitèt de s'establir dins lo nòrd dau continent, dins lo nòrd d'Alemanha, en Anglatèrra, en Escòcia e dins certanei zonas pus limitadas coma quauquei cantons soís ò de pòchis situadas en Occitània e dins l'oèst de França. Lo catolicisme se mantenguèt dins lo sud d'Euròpa, especialament en Itàlia e dins la Peninsula Iberica, dins la màger part de França, dins l'oèst e lo sud d'Alemanha e en Euròpa Centrala. Enfin, lei crestians ortodòxs contunièron de viure dins lei regions occidentalas de Russia e de l'ancian Empèri Bizantin. Pasmens, aquel equilibri èra fòrça fragil e la question religiósa venguèt un element major dei relacions diplomatics entre estats europèus e una fònt de tensions intèrnas persistentas. Per exemple, foguèt lo cas en França, tocada per lei guèrras de religion durant tota la segonda mitat dau sègle XVI^[12] e dau Sant Empèri Roman Germanic onte la reparticion dau poder foguèt una dei causas principalas de la Guèrra de Trenta Ans (1618-1648).

Liames intèrnes

Anglicanisme.
Joan Calvin.
Calvinisme.
Comèrci deis indulgéncias.
Concili de Trent.
Còntra-Reforma.
Esquisma.
Luterianisme.
Martin Luther.
Guèrras de Kappel.
Guèrras de Religion (Euròpa).
Guèrras de Religion (França) (1562-1598).
Guèrra de Trenta Ans.
Predestinacion.
Protestantisme.
Ulrich Zwingli.

Bibliografia

(fr) Pierre Chaunu, Le Temps des réformes : La crise de la chrétienté, l'éclatement (1250-1550), Fayard, 1977.
(fr) Mircea Eliade e Ioan Peter Couliano, Dictionnaire des religions, Poche, 2000.
(en) William Estep, Renaissance and Reformation, Eerdmans Publishing, 1986.
(fr) Janine Garrisson, Guerre civile et compromis, 1559-1598.
(fr) Hubert Jedin, Histoire du concile de Trente, Desclée, 1965.
(fr) Émile Léonard, Histoire générale du protestantisme, Presse universitaire de France, 1961.
(fr) Michel Péronnet, Le XVI^e siècle, Hachette U, 1981.
(fr) Jean Séguy, Les Assemblées anabaptistes-mennonites de France, Mouton & Co, 1977
(fr) Annick Sibué, Luther et la réforme protestante, Eyrolles, 2011
(en) Leonard Verduin, The Reformers and their stepchildren, Eerdmans Publishing, 1964

Nòtas e referéncias

↑ Lo Purgatòri, que son existéncia es unicament es admesa per lei catolics, es un luòc de purificacion deis armas deis individús qu'an pas fach una peniténcia sufisenta avans son trespàs. Foguèt un subjècte de desacòrdis majors entre catolics e protestants car es pas dirèctament presents dins lei tèxtes biblics. Ansin, lei protestants o condamnan coma invencion umana.
↑ Per exemple, dins lo nòrd d'Alemanha, la populacion aviá prés la costuma de tocar cada aubre au retorn d'una ceremònia de funeralhas per empachar l'arma dau defunt de tornar au vilatge entre lei vivents.
↑ Per exemple, la corrupcion deis evesques èra ja un dei factors que permetèt l'implantacion e lo desvolopament dau catarisme en Occitània au sègle XII.
↑ La vida privada dei papas donèt tanben d'autreis exemples de corrupcion per lei teologians pus critics. Per exemple, plusors sobeirans pontifes dei sègles XIV e XV organizèron de menas de harèm e èran paire de plusors enfants.
↑ Aquò èra un succès important car, entre 1378 e 1418, i aviá dos papas en Euròpa. Lo premier èra installat en Avinhon e èra sostengut per França, Espanha, Escòcia e Nàpols. Lo segond èra installat en Roma e èra reconegut per Anglatèrra, Polonha e Ongria.
↑ Aquò èra una critica importanta dau dògma de l'infalhibilitat pontificala. Illustra l'afebliment dau papa dins lei relacions entre leis evesques e eu.
↑ Pasmens, aqueu conflicte aviá pas unicament de causas religiosa. D'efiech, se foguèt oficialament entraïnat per la question de la religion d'impausar dins lei territòris comuns dei cantons confederats elvetics, foguèt egalament encoratjat per leis ambicions territòrialas de certanei vilas e cantons que volián annexar de regions comunas ò limitar la poissança d'un rivau.
↑ (en) Geoffrey R. Elton, Reform and Reformation: England, 1509-1558, Edward Arnold, 1977, pp. 103-107.
↑ En 1536, foguèt tanben creada una Glèisa d'Irlanda. Adoptèt lo dògme edictat per la Glèisa d'Anglatèrra.
↑ 280 reformators foguèron tuats per leis autoritats durant son rèine e foguèt subrenommada Bloody Mary (« Maria la Saunosa » en occitan). Pasmens, aqueu nombre foguèt puslèu febla en comparason ddei miliers d'execucions ordonats per son paire.
↑ Dins aquela region, l'implantacion e la difusion dau calvinisme foguèt fòrça facilitada per la lònga guèrra d'independéncia menada còntra Espanha (1568-1648).
↑ Après lei guèrras de religion dau sègle XVI, acabadas per l'Edicte de Nantas en 1598, lo Reiaume de França foguèt tocat per de conflictes religiós locaus durant lei rèines de Loís (1610-1643) e de Loís XIV (1643-1715). Entraïnats per la volontat dau poder reiau de redurre lei privilègis militars reconeguts ai protestants per Enric IV (garnisons, plaças fòrtas de seguretat, vilas fortficadas...) e per lo volontat d'impausar tornarmai lo catolicisme coma l'unica religion dei Francés, s'acabèron dins leis ans 1720 amb la quasi disparicion dau protestantisme francés.

[1] Lo Purgatòri, que son existéncia es unicament es admesa per lei catolics, es un luòc de purificacion deis armas deis individús qu'an pas fach una peniténcia sufisenta avans son trespàs. Foguèt un subjècte de desacòrdis majors entre catolics e protestants car es pas dirèctament presents dins lei tèxtes biblics. Ansin, lei protestants o condamnan coma invencion umana.

[2] Per exemple, dins lo nòrd d'Alemanha, la populacion aviá prés la costuma de tocar cada aubre au retorn d'una ceremònia de funeralhas per empachar l'arma dau defunt de tornar au vilatge entre lei vivents.

[3] Per exemple, la corrupcion deis evesques èra ja un dei factors que permetèt l'implantacion e lo desvolopament dau catarisme en Occitània au sègle XII.

[4] La vida privada dei papas donèt tanben d'autreis exemples de corrupcion per lei teologians pus critics. Per exemple, plusors sobeirans pontifes dei sègles XIV e XV organizèron de menas de harèm e èran paire de plusors enfants.

[5] Aquò èra un succès important car, entre 1378 e 1418, i aviá dos papas en Euròpa. Lo premier èra installat en Avinhon e èra sostengut per França, Espanha, Escòcia e Nàpols. Lo segond èra installat en Roma e èra reconegut per Anglatèrra, Polonha e Ongria.

[6] Aquò èra una critica importanta dau dògma de l'infalhibilitat pontificala. Illustra l'afebliment dau papa dins lei relacions entre leis evesques e eu.

[7] Pasmens, aqueu conflicte aviá pas unicament de causas religiosa. D'efiech, se foguèt oficialament entraïnat per la question de la religion d'impausar dins lei territòris comuns dei cantons confederats elvetics, foguèt egalament encoratjat per leis ambicions territòrialas de certanei vilas e cantons que volián annexar de regions comunas ò limitar la poissança d'un rivau.

[8] (en) Geoffrey R. Elton, Reform and Reformation: England, 1509-1558, Edward Arnold, 1977, pp. 103-107.

[9] En 1536, foguèt tanben creada una Glèisa d'Irlanda. Adoptèt lo dògme edictat per la Glèisa d'Anglatèrra.

[10] 280 reformators foguèron tuats per leis autoritats durant son rèine e foguèt subrenommada Bloody Mary (« Maria la Saunosa » en occitan). Pasmens, aqueu nombre foguèt puslèu febla en comparason ddei miliers d'execucions ordonats per son paire.

[11] Dins aquela region, l'implantacion e la difusion dau calvinisme foguèt fòrça facilitada per la lònga guèrra d'independéncia menada còntra Espanha (1568-1648).

[12] Après lei guèrras de religion dau sègle XVI, acabadas per l'Edicte de Nantas en 1598, lo Reiaume de França foguèt tocat per de conflictes religiós locaus durant lei rèines de Loís (1610-1643) e de Loís XIV (1643-1715). Entraïnats per la volontat dau poder reiau de redurre lei privilègis militars reconeguts ai protestants per Enric IV (garnisons, plaças fòrtas de seguretat, vilas fortficadas...) e per lo volontat d'impausar tornarmai lo catolicisme coma l'unica religion dei Francés, s'acabèron dins leis ans 1720 amb la quasi disparicion dau protestantisme francés.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]