Finlàndia
| Finlàndia | |
| Imne:
Maamme | |
 | |
Capitala | |
Gentilici finlandés -esa | |
Forma de govèrn Republica parlamentària | |
• Totala 338 472 km² | |
• Aiga 10,2% % | |
• Totala (2023) 5 616 924 ab. | |
• Densitat 18.30 ab./km² | |
IDH (2021) Modèl:Stagnacion 0,940 | |
358 | |
FI | |
modificar  |
Finlàndia (en finés: Suomi ; en suedés: Finland ), oficialament la Republica de Finlàndia (en finés: Suomen tasavalta; en suedés: Republiken Finland), es un estat sobeiran d'Euròpa del Nòrd, limitròf de Norvègia al nòrd, Suècia a l'oèst e Russia a l'èst. Es bordat per la mar Baltica al sud e al sud-òest. Es membre de l'Union Europèa, de las Nacions Unidas e de l'OTAN.
La capitala n'es Helsinki e las lengas oficialas reconegudas dins la Constitucion son lo finés e lo suedés.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Geografia fisica
[modificar | Modificar lo còdi]Dominat per un relèu ancian e aplanat per l'erosion, lo territòri finlandés passant rarament lei 200 m d'altitud en fòra dei zònas montanhósas deis Aups Escandinaus situadas dins lo nòrd. Aquela erosion es probable liada a la preséncia de glaciers gigants (fins a 3 500 m d'espessor) durant lei darriers periòdes glaciaris. Aquò a entraïnat la formacion de morenas, totjorn visiblas, e la fonda dei glaç a laissat un sòu plan, mau drenat, palunós e un nombre fòrça important de lacs pauc prefonds. A costat dei nombrós lacs, lo paisatge es dominat per la selva boreala (aperaquí 68 % dau país) e pauc de tèrras arablas. La màger part deis illas son dins lo sud-oèst, dins l'archipèla d’Åland, e lòng de la còsta meridionala dau golf de Finlàndia.
Aquela configuracion particulara es renfòrçada per un movement de montada dau continent que clina pauc a pauc lo país vèrs l'èst. Aquò empedís la formacion de rius importants. Lo pus grand es Kemijoki qu'aganta una longor de 550 km e que se gita dins lo gof de Botnia. Lo segond cors d'aiga pus important es Iijoki ambé 370 km. Lo rèsta dei rius finlandés a una longor inferiora a 300 km.
Clima
[modificar | Modificar lo còdi]
Situada au nòrd d'Euròpa, Finlàndia es dominat per un clima freg e de precipitacions feblas que van de 400 mm dins lo nòrd e l'èst a 550-700 mm lòng dau litorau sud-oèst. Dins la màger part dau país, lo clima es de tipe subartic ambé d'ivèrns fòrça fregs (fins a -40°C) e un ennevament important. Lòng dau litorau sud, lo clima es mens dur e es de tipe continentau umid. La temperatura pòu i agantar 30°C durant lo periòde estivau e lei tombadas de nèu i son mens regularas.
Demografia
[modificar | Modificar lo còdi]En 2015, la populacion finlandesa agantava aperaquí 5,5 milions d'abitants (17,4 ab/km²) principalament concentrats lòng dau litorau e dins lo sud dau país. 64% vivián dins una vila e l'aglomeracion de la capitala, Helsinki, gropava 1,4 milion d'individús. Leis autrei ciutats importantas èran Tampere (330 000 abitants), Turku (320 000 abitants) e Oulu (200 000 abitants).
L'estructura de la populacion es caracteristica dei país desvolopats amb una esperança de vida lònga (80,77 ans) e en aumentacion, un taus de feconditat pas capable d'assegurar lo renovelament dei generacions (1,65 enfant/frema) e un taus de mortalitat fòrça bas. Lo temps median èra tanben aut per lei dos sèxes (40,8 ans per leis òmes e 44,8 per lei fremas). Enfin, lo nombre d'abitants de 0 a 14 ans èra de solament 16,41%.
Lengas
[modificar | Modificar lo còdi]
Finlàndia a doas lengas que son oficialas sus tot son territòri (lo finés e lo suedés) e una qu'es oficiala dins lo nòrd (lo sami). Lo romani finés e la lenga dei signes finesa son tanben reconegudas per la constitucion.
Lo finés, lenga aglutinanta que fa partida dei lengas finoogricas, es la lenga principala de la populacion. Son escritura foguèt codificada per Mikael Agricola, avesque luterian de Turku, qui traduguèt en finés lo Novèu Testament au sègle XVI. Sei trabalhs de traduccion permeteguèron d'establir lei règlas d'ortograifa qui son lei basas de l'escritura dau finés modèrne. [1]
En 2015, èra la lenga mairala de 89% de la populacion e èra parlada per la quasi totalitat deis abitants. Lo meteis an, lo suedés èra la lenga mairala de 5,3% de la populacion. La mitat dei Finlandés n'a lo mestritge mai aquela lenga es sustot parlada lòng dei litoraus oèst e sud e dins leis illas d'Åland.
Lo sami, que fa pereu partida dei lengas finoogricas, èra parlat per 1 500 a 2 000 abitants. Aquò representava un quart dei Samis. Lo romani finés èra probable parlat per 5 000 a 6 000 personas e la lenga dei signes finesa per 4 000 a 5 000.
Regardant lei lengas non reconegudas per la constitucion, se fau nòtar l'existéncia de pichonei minoritats lingüisticas russa (1,4% de la populacion) e estoniana (0,9%).
Religion
[modificar | Modificar lo còdi]Finlàndia es un país crestian onte lo luteranisme (72% de la populacion en 2016[2]) e l'ortodoxia (1,6% lo meteis an[2]) an l'estatut de religion d'Estat. Leis autrei religions, protegidas per la constitucion, èran fòrça minoritàrias e gropavan mens de 1,6% de la populacion[2].
L'abséncia de religion, l'agnosticisme e l'ateïsme regardavan aperaquí 25% deis abitants[2].
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a la conquista suedesa
[modificar | Modificar lo còdi]Lei traças umanas pus ancianas descubèrtas en Finlàndia datan d'aperaquí 11 000 av. JC. De Proto-Samis ocupavan alora ja la mitat meridionala dau país. A la seguida de contactes ambé de pòbles fino-ogrians originaris dau bacin de la Vòlga Mejana que migrèron en direccion de Finlàndia, d'Estònia e d'Ongria, formèron pauc a pauc lei Samis actuaus. Lo sud-oèst finlandés èra abitat per de tribüs germanicas. Lei Fino-Ongrians ocupèron lentament lo rèsta. Fins au sègle XI, Finlàndia demorèt poblada per de tribüs pauc bellicosas e sensa coeréncia politica comuna. Pasmens, d'incursions vikingas obliguèron lei pòbles finés de delaissar lo litorau au profiech d'installacions situadas dins lei tèrras interioras. Aquò renforcèt probablament la preséncia germanica lòng de la Mar Baltica ambé l'installacion de populacions suedesas.
Lei periòdes suedés e rus
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde suedés
[modificar | Modificar lo còdi].png)
A partir dau sègle XII, l'ocupacion e son evangelizacion de Finlàndia venguèron un enjòc important per lei reiaumes escandinaus de Suècia e de Danemarc e per la Republica de Novgorod, estat eslau fondat per de Varegs (Vikings d'origina suedesa). Ja installats dins leis illas Aland dempuei lo sègle XI, lei Suedés organizèron a partir deis annadas 1150 una tiera de crosadas destinadas a la conquista dau sud-oèst finlandés. I fondèron la vila d'Abo e mandèron de missionaris catolics. En parallèl, de Rus ortodoxs venguts de Nòvgorod intrèron en Carelia. I realizèron tanben de conversions e i fondèron un evescat a Olonets.
Au començament dau sègle XIII, de combats acomencèron d'opausar Suedés e Rus. Batuts per lei Rus a la batalha de la Neva en 1240, lei Suedés, sostenguts per la papautat ostila a l'expansion de l'ortodoxia, decidèron de mobilizar de mejans importants per abacar la conquista de Finlàndia. Abo foguèt nomada capitala de la region e la fortalesa de Vyborg foguèt fondada dins lo sud-èst en 1293. Après de combats suplementaris còntra lei Rus de Nòvgorod, l'istme de Carelia foguèt partejat au tractat de Nöteborg (1323). Vyborg e sa region demorèron suedesa e lei Rus gardèron lo contraròtle dei ribas de la Neva e dau lac Ladoga.
Au contrari dei populacions de Livònia e d'Estònia, autrei conquistas suedesas dau periòde, lei pòbles finés foguèron pas asservits. Lo desvolopament d'una noblesa e d'un clergat finés foguèt favorizat e Finlàndia venguèt un ducat en 1353 puei un grand-ducat en 1581. En 1527, foguèt ansin un prèire finés, Pietari Särkilahti, qu'introguèt la Reforma protestanta (de tendància luteriana) dins lo país. En 1548, la traduccion de la Bíblia en finés permetèt de'n establir la premiera forma escricha. Pasmens, son usatge oficiau foguèt pas reconegut avans 1739 e lo suedés venguèt rapidament la lenga deis elèits.
A partir dau sègle XVI, de combats novèus opausèron Suedés e Rus. Venceires, lei Suedés renfòrcèron sa preséncia en Estònia, ocupèron Ingria e lo nòrd e l'oèst dau lac Ladoga. L'apogèu de la poissança suedesa correspond a un periòde de prosperitat per Finlàndia ambé la fondacion de vilas, de rotas e lo desvolopament deis institucions (creacion de l'universitat d'Abo). Pasmens, dins lo corrent de la Granda Guèrra dau Nòrd (1700-1721), lo país foguèt devastat per leis armadas russas en 1710. La desfacha suedesa entraïnèt un reculament de la frontiera e la pèrda de Vyborg. En 1743, una guèrra novèla entraïnèt la pèrda d'una faissa territòriala suplementària au sud-oèst. Puei, durant lei guèrras napoleonencas, un acòrd entre França e Russia permetèt ai Rus d'envaïr liurament Finlàndia que foguèt annexada a l'Empèri Rus en 1809 (Guèrra de Finlàndia).
Lo periòde rus
[modificar | Modificar lo còdi]
Après sa victòria de 1809, lo tsar Alexandre Ièr tornèt formar lo Grand-Ducat de Finlàndia a partir dei conquistas russas de 1721, de 1743 e de 1809. Ne'n venguèt lo senhor mai laissèt una autonòmia fòrça larga ais abitants. Ansin, Finlàndia gardèt la sieuna Dieta, lei sieunas fòrças armadas, la sieuna moneda e lei sieunas lengas oficialas. De mai, la cultura finlandesa aprofichèt leis esfòrçs realizats per lei Rus per demenir l'influéncia suedesa per se desvolopar. Ansin, l'usatge dau finés foguèt encoratjat e la literatura nacionala conoguèt un desvolopament important. L'ensenhament foguèt tanben reformat per donar mai d'importància au finés. Enfin, autra evolucion importanta, la capitala foguèt transferida en 1812 d'Abo a Helsinki.
Dins aquò, la politica russa entraïnèt pauc a pauc l'emergéncia d'un sentiment nacionau finlandés que foguèt a son torn considerat coma una menaça per lo regime tsarista. L'estatut d'autonòmia finlandés foguèt ansin reduch a partir de la fin dau sègle XIX. En particular, en 1899, l'armada finlandesa foguèt dissòuta e lo rus foguèt impausat coma lenga administrativa. Maucontenta, la populacion participèt ansin d'un biais massís a la Revolucion Russa de 1905. I obtenguèt una constitucion novèla amb un parlament elegit au sufragi universau. Pasmens, aqueu periòde durèt gaire ambé lo succès electorau dei socialistas en 1907 qu'entraïnèt un retorn de la repression e una acceleracion de la russificacion.
La Finlàndia independenta
[modificar | Modificar lo còdi]L'independéncia
[modificar | Modificar lo còdi]L'independéncia finlandesa foguèt proclamada lo 6 de decembre de 1917 dins l'encastre dei trèbols que tocavan alora l'Empèri Rus. Pasmens, la populacion se devesiguèt entre dos camps : lei socialistas jonhèron lei Bolchevics e lo govèrn independentista conservador autor de la declaracion d'independéncia demandèt au generau Carl Mannerheim de formar una « garda civica » per luchar còntra lei « Roges ». En despiech de la pèrda de la capitala dins lo corrent de genier de 1918, lei conservadors prenguèron ansin rapidament l'avantatge. En abriu, lei « Roges » avián perdut lo contraròtle dei vilas principalas e foguèron definitivament vencuts lo mes seguent. Aquela victòria permetèt a Mannerheim de resistir ai pressions deis Alemands, desbarcats dins lo corrent d'abriu, per nomar un prince alemand a la tèsta dau país e una assemblada elegida adoptèt una constitucion republicana en 1919.
La definicion dei frontieras foguèt l'objècte de negociacions importantas ambé Russia e Suècia. A l'èst, Helsinki revendicava totei lei territòris poblats de Carelians mai deguèt se contentar de la region de Petsamo que li donava un accès a l'Ocean Artic. En revènge, obtenguèt la totalitat dau Grand-Ducat. A l'oèst, la populacion suedesa deis Illas Aland demandava son restacament a Suècia. Un arbitratge de la Societat dei Nacions en 1920 confirmèt la sobeiranetat finlandesa sus l'endrech mai donèt un estatut d'autonòmia fòrça important a l'archipèu (neutralitat, sobeiranetat partejada amb Helsinki sus lei tractats internacionaus implicant Finlàndia... etc.). Aquel estatut foguèt confirmat en 1947.
L'entre doas guèrras
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde de l'entre doas guèrras foguèt caracterizat per la persisténcia dei tensions politicas intèrnas entre « Roges » e « Blancs ». En particular, en 1929, de trèbols dins la vila de Lapua entraïnèron una viva reaccion anticomunista e, favorizats per lei consequéncias de la crisi economica de 1929, de partits faissistas, coma lo Movement de Lapua, se desvolopèron. Assassinèron mai d'un militant socialista ò comunista e organizèron sensa succès un còp d'estat militar en 1932. Pasmens, après aquela revirada, lei tensions s'amaisèron pauc a pauc gràcias a la represa economica e en causa dau risc creissent de guèrra.
La Segonda Guèrra Mondiala e sei consequéncias
[modificar | Modificar lo còdi]Finlàndia participèt a la Segonda Guèrra Mondiala coma aliada d'Alemanha. Vencuda en 1944, capitèt de gardar son independéncia mai deguèt faire de concessions au vesin sovietic que placèt lo país sota son influéncia fins a la fin de la Guèrra Freja.
D'efèct, en 1939, lo Pacte Germanosovietic organizèt lo partiment de l'Euròpa de l'Èst entre Berlin e Moscòu. Finlàndia se trobèt dins la zòna d'influéncia sovietica e en octòbre d'aquela annada, lei Sovietics demandèron un reculament de la frontiera d'aperaquí 25 km dins l'istme de Carelia per protegir Leningrad d'una ataca suspresa e la concession d'una basa navala dins la lenga de Hanko en cambi de rectificacions frontalieras dins d'autrei sectors. Lo govèrn finlandés acceptèt de negociar mai refusèt finalament lei condicions sovieticas. En novembre, l'URSS decidèt d'obtenir l'alunchament de la frontiera de la vila de Leningrad per fòrça e ataquèt Finlàndia. Mau preparada, l'armada sovietica subiguèt de pèrdas fòrça importantas en causa dau clima e de la resisténcia acarnada dei soudats finlandés comandats per Mannerheim. Pasmens, a partir de la fin de febrier, capitèt de prendre l'avantatge gràcias a sa superioritat numerica e Helsinki deguèt acceptar lei demandas sovieticas. En març de 1940, lo tractat de Moscòu enterinèt donc la pèrda de la totalitat de l'istme de Carelia, compres Vyborg, dei ribas dau lac Lagoda, de quauquei territòris en Carelia e de Hanko mai Finlàndia sauvèt son independéncia.
La desfacha de 1940 entraïnèt rapidament un raprochament entre Finlàndia e l'Alemanha Nazia. Ansin, tres jorns après l'invasion dau territòri sovietic per lo Tresen Reich lo 22 de junh de 1941, Helsinki èra tornarmai en guèrra còntra Moscòu. Sei fòrças participèron au sètge murtrier de Leningrad e prenguèron Vyborg e Petrozavodsk. Pasmens, una còntra-ofensiva generala dei Sovietics en junh de 1944 li permetèt de reconquistar la màger part dei territòris perduts. En setembre, menaçats d'enceuclament après lo retirament alemand d'Estònia, lei Finlandés demandèron e obtenguèron un armistici.
Confirmadas au Tractat de París (1947), sei clausas foguèron duras. Au nivèu territòriau, lei Finlandés deguèron restituir lei territòris sovietics encara tenguts, abandonar Petsamo e cedir la basa de Porkkala (a solament 30 km de la capitala) en plaça de Hanko. En mai d'aquò, lei Sovietics expulsèron lei populacions finesas de l'istme de Carelia per lei remplaçar per de populacions russas, çò qu'entraïnèt l'arribada de 400 000 refugiats en Finlàndia. Au nivèu economic, lo país deguèt pagar d'importantei reparacions fins a 1952[3]. Enfin, au nivèu politic, lo govèrn finlandés deguèt arrestar e jutjar lei responsables de la guèrra — Mannerheim s'enfugiguèt en Soïssa onte moriguèt en 1951 — e, après la signatura d'un Pacte d'Amistat en 1948, l'URSS obtenguèt un drech de regard sus leis afaires estrangiers finlandés. Dich « finlandizacion », aqueu sistèma permetèt pasmens au país de gardar son regime capitalista, seis institucions democraticas e de pas venir membre dau Pacte de Varsòvia.
Finlàndia dempuei leis annadas 1950
[modificar | Modificar lo còdi]
Après la mòrt d'Estalin, la tutèla sovietica evolucionèt lentament per venir pus leugiera. En 1956, abandonèron la basa de Porkkala e permetèron l'adesion de Finlàndia au Conseu Nòrdic. Sièis ans pus tard, autorizèron egalament l'adesion a l'Associacion de Liure Cambi Europèa. Fins a la fin de la Guèrra Freja, lei govèrns finlandés successius adoptèron ansin una mescla de neutralitat estricta, de contentament dei demandas sovieticas e d'independéncia dich « linha Passikivi-Kekkonen » dau nom dei presidents Juho Kusti Passikivi (1946-1956) e Urho Kekkonen (1956-1982). Helsinki assaièt tanben de favorizar lo dialòg entre lei dos blòts. Per exemple, aculhiguèt de 1973 a 1975 la Conferéncia sus la seguretat e la cooperacion en Euròpa. En parallèl, lo país conoguèt un desvolopament economic important maugrat una crisi grèva dins lo corrent deis annadas 1980-1990.
L'afondrament de l'URSS en 1991 marquèt la fin d'aqueu periòde e Finlàndia retrobèt alora la totalitat de sa sobeiranetat. En 1995, intrèt au sen de l'Union Europèa e adoptèt l'euro coma moneda en 2002. En revènge, a mantengut sa politica de neutralitat e refusat d'intrar au sen de l'OTAN.
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Finlàndia es una republica parlamentària. Lo cap d'Estat es lo president, elegit per la populacion per un periòde de sièis ans.
Lo Parlament (Eduskunta en finés, o Riksdag en suedés) a 200 membres.
En 1906, Finlàndia acordèt ais fremas lo drech de vòte e per lo primier còp au monde lo drech d'èstre eligiblas e d'accedir ai fonccions politicas. En març 1907, 19 fremas foguèron elegidas au moment dei premieras eleccions parlemantàrias dau païs.[4]
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]De veire: Economia de Finlàndia.
