Bastida (vila)

Bastida de Mont Pasièr (Dordonha)

La plaça de Montalban, pasmens fondada en 1144

Ostals dels sègles XV a XX subre la plaça a Vilanuèva d'Òlt (Òlt e Garona)

Una bastida es lo nom que designa tres a cinc cents vilas nòvas fondadas en Occitània entre 1222 e 1373, despartidas sus 14 departaments actuals. Entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans, aquestas fondacions respondèron a d'unas caracteristicas comunas d'òrdre economic, politic e arquitectural, correspondent a un vam urban excepcional en Euròpa a aquesta epòca. Se pòt citar entre las mai conegudas o caracteristicas las bastidas de Montflanquin, Mont Pasièr, Granada, Miranda o ben encara Liborna e la vila bassa de Carcassona.

Definicions d’una bastida

Etimologicament, lo mot bastida ten un sens fòrça larg que concernís una bastison qu'es a se faire, recenta e d'importància indefinida. Lo mot bastida dins los tèxtes medievals prenguèt diferentas significacions segon los periòdes. Es solament a partir de 1229 aperaquí que lo tèrme prenguèt lo sens de « vila nòva » - bastida sive population.

Al sègle XIX, comencèt l'estudi istoric de las bastidas. L'istorian Félix de Verneilh definís las bastidas coma : «... de vilas nòvas bastidas tot d'un còp, jos l'empèri d'una sola volontat, etc. ». Alcide Curie-Seimbres] tornarà prene aquesta definicion en la precisar : « Las bastidas foguèron totas fondadas a novo, d'un sol còp, a una data precisa, sus un plan preconcebut, generalament unifòrme, e aquò dins lo periòde d'una centena d'ans (1250-1350) ». Enfin, per Odon de Saint-Blanquat, « una vila es una bastida quand los tèxtes relatius a sa fondacion la qualifiquen aital » (1941).

Aital las grandas caracteristicas de las bastidas son :

• una bastida es una vila ;
• existéncia d'un acte fondador ;
• existéncia de tèxtes originals.

Mercat cobèrt de Doma (Dordonha)

A mai, apareis uèi que las bastidas son pas realament de fondacions a novo, coma o ditz Curie-Seimbres. D'efièch, lo terren causit per son implantacion se situava pas generalament dins un luòc desèrt. S'agissiá sovent :

• siá de vilatges absorbits ;
• siá d'un luòc mitic ;
• siá d'un grand caireforc que s'i debanava ja un negòci a d'unes moment de l'an.

Se podriá apondre que la bastida es un lotejament que sa dimension es fixada per son conceptor e depend de la plaça que deu ocupar dins un malhum urban general. Las bastidas son l'expression d'una volontat medievala fòrça innovanta d'adobament del territòri.

La bastida se vei redusida a una vila pichona de plan en damièr, amb plaça centrala, mercat e cobèrts, creada per l'associacion de dos poders (pariatge) e dotada de costumas e libertats. Aqueste imatge estereotipat es ben tròp reductor per definir lo fenomèn istoric complèxe e evolutiu de las bastidas.

Uèi son d'acòrd per dire que s'agissiá de luòcs nòus d'establiment per de grops de populacion de tòca agricòla, comerciala o politica.

D'unes, coma François-Xavier Tassel , a partir d'una analisi urbana fondada sus la semiologia de l'espaci, veson dins aquel modèl unic per l'epòca, una responsa politica e sociala originala, de reorganizacion dels territòris d'Occitània subre la basa d'un projècte politic novator que preniá en compte l'especificitat d'un mitan fortament marcat pels Catars e subretot per la demanda sociala e politica locala que favorizèt son influéncia.

Luòcs d'implantacion de las vilas nòvas

Cap a l'an Mil, en rason d'una demografia creissenta, un grand movement d'urbanisme se desvolopèt dins Euròpa tota. En Catalonha, se bastisson las vilas novas. En Alemanha, los gründungstädte, e en Itàlia los borghi nuovi. L'Euròpa Centrala tanben vei nombrosas fondacions en Polonha actuala e en Boèmia. En Occitània, débuta lo vam dels "castelnaus", de las "salvetats" e enfin de las bastidas. Mas la bastison d'aquestas darrièras serà un movement d'una amplor inegalada, e subretot planificada e organizada.

Durant l'Edat Mejana, Occitània es una zona de bregas entre los reis de França e d'Anglatèrra, pr'amor del Ducat d'Aquitània e del comtat de Tolosa. Es aquí que van sorgir durant 150 ans aqueles vilatges novèls, sonats bastidas, al fial de las governàncias e dels conflictes. De Liborna a Carcassona, e de Rodés al Mont, catòrze departaments franceses actuals èran concernits, correspondent a una vasta zona de 50 000 km².

Malgrat l'interès geopolitic de las bastidas, las bastidas son implantadas tanben en foncion del relèu, de la qualitat dels sòls e de la preséncia vitala d'aiga. De vocacion agricòla e economica, avián tanben d'assegurar la prosperitat dels novèls abitants, sonats los poblants.

D'unas bastidas s'establisson pasmens subre de posicions defensivas fòrtas, coma Hastings, Monthòrt, Vaths, Pimbo, Miramont de Guiana... D'autras son entre los dos, mejanament dobèrtas e protegidas, coma esitantas. Per exemple : Sent Justin, Casèras... Mas la majoritat s'implanta dins de vals sens accident. Qualques exemples serián : Granada, Vilafranca de Roergue, Toloseta, La Bastida de Shalòssa e Dur Hòrt.

Fondadors

Personatges de reng naut, los fondadors de las bastidas se pòdon classar coma seguís  :

• los comtes de Tolosa: Raimon VII e Anfós de Peitieus
• los reis de França: Loís IX, Felip III lo ardit, e Felip lo Bèl,
• los reis d'Anglatèrra: Enric III, Edoard I^èr, Edoard II e Edoard III,
• los grands subordenats, coma los senescals Doat Alaman, Eustache de Beaumarchès e Jean de Grailly, agissent al nom e per lo compte de son sobeiran,
• los senhors locals, amb entre autres los comtes de Fois, los comtes de Comenge, los comtes d'Astarac
• las autoritats religiosas, coma d'avesques o d'abadiás.

Rasons de las fondacions

Prenent sens dobte exemple sul vam dels castels nòus e de las salvetats, los fondadors desvolopan las bastidas per maitas rasons que se pòdon classar del biais seguent :

• politicas : per exemple, citarem lo besonh d'afirmacion del comte de Tolosa als limits de sas ancianas tèrras a la seguida de la Crosada dels Albigeses , o encora l'antagonisme francoanglés que butèt Anfós de Peitieus a fondar de bastidas al limit del ducat d'Aquitània. L'implantacion del poder reial francés sul comtat de Tolosa annexat foguèt tanben una rason de fondacion, tot coma lo besonh d'autonomia d'unes senhors.
• economicas : la mesa en valor de bosigas o de bòsques pas esplechats es una de las rasons economicas. De mai lo desvolopament de las fièiras e dels mercats dins las nòvas bastidas es lo biais de percebre de revenguts consequents per los fondadors.
• demograficas : l'agropament de las demoranças espargidas motivèt las fondacions, tot coma lo desplaçament de populacion aprèp l'avaliment d'un castèl nòu.
• securitàrias : la proteccion de las populacions de la tochinariá e dels conflictes per lo senhor es una causa complementària d'unas bastisons.

Situacion al sègle XII e al començament del sègle XIII

Situacion sociala

Cornièra a Mont Pasièr (Dordonha)

La societat de l’epòca es mai que mai rurala. Los païsatges son fòrça individualizats. La tèrra es devesida en tot pichons païses. Los mai grands son a l'epòca Peirigòrd, Carcin e Roergue mas que presentan una unitat tota relativa. Los autres païses, subretot en Gasconha, son nombroses e tenon una espandida redusida, gerits per d'innombrables senhors.

Totjorn en Gasconha, mas tanben dins lo sud de Peirigòrd, los païsans son mièg nomadas, e migran de qualques quilomètres quand la tèrra o los bòsques son abenats. Dins la region tolosana al contrari, la tèrra es mai fertila e cultivada dempuèi l'Antiquitat. Vilas e vilatges antics, amb sos menestrals, contribuisson a l'enriquiment de la borgesiá locala.

Aquesta epòca correspond pasmens a una fòrta pujada de la demografia, començada cap a l'an Mil. Aital la fondacion dels vilatges nòus citats pus aval, coma los castèl nòus e las salvetats pòrta una primièra responsa a aquesta creissença de populacion. Al sud-oèst, una immigracion temporària cap a Catalonha, a Navarra e a Aragon s'apond al fenomèn. Après una baissa entre 1180 e 1220, ligada a la Crosada dels Albigeses, la natalitat tòrna aumentar lèu-lèu e la creacion de las bastidas va correspondre a aquesta demanda nòva d'urbanizacion.

Situacion politica

Armas dels comtes de Tolosa

Lo drech feudal es installat dempuèi mantun sègles. Après un periòde d'invasion e d'insecuritat (sarrasins, vikings), los senhors encargats de la proteccion dels pus febles se metèron a bastir de castelars pus consequents e pus defensius. La feudalitat instituiguèt tanben las nocions de vassalatge e de senhoratge. Aital totes los senhors occitans del sud-oèst de la França actuala èran vassals del rei de França, siá directament, siá per l'intermediari dels grands feudals, coma Raimon V, comte de Tolosa, o Alienòr d'Aquitània, duquessa d'Aquitània, comtessa de Peitieus e reina de França.

Los senhors de l'epòca son de dos tipes :

• Senhors laïcs : son de nòbles que pòrtan proteccion a la populacion que viu subre sas tèrras. Per fin d'èsser realament dissuasiu fàcia als autres senhors vesins, an de far fòrça despensas militaras (castèl, garnison). Aital se bastiguèron de nombroses castelars dins la region. A l'entorn d'aqueles castèls nòus se desvolopèron de vilatges que ne se pòt sovent encara uèi deduire l'origina de per son toponim : Lo Casterar e Verdusan, Castèlnòu d'Arri, Bèl Castèl o Castelnòu e La Capèla. Lo site d'implantacion es totjorn defensiu, sovent quilhat. Al centre del castèl nòu se tròba una torre, demorança senhorala e pòste d'observacion. Los ostals son sarrats a l'entorn, en crear un urbanisme amb plans pichons e carrièras tòrtas.

• Senhors religioses : òmes de glèisa, son ròtle es tanben d'assegurar la proteccion de las populacions, mas o fan d'un biais diferent. La securitat es garantida per la dissuasion : la menaça d'escomenge. D'efièch, las tèrras de la Glèisa e subretot los vilatges qu'an l'estatut de salvetats son protegits en drech per la patz de Dieu. A la dintrada e als caireforcs pus frequentats d'aquestas tèrras, es implantada una crotz, que marca lo limit d'un espaci sacrat. Quand se passa aquestas bòrnas, cal depausar las armas. Lo tèrme de salvetats se retròba encara uèi dins fòrça noms de vilatge e es un testimòni de son istòria, coma La Sauvetat, La Sauve o de vilatges qu'an pres le nom d'un sant. Per çò qu'es de l'urbanisme, las formas son fòrças semblablas a las dels castèls nòus. Los ostals se sarran a l'entorn del santuari central, luòc vertadièrament inviolable. Dins aquel santuari, lo campanal es generalament bastit coma una torre o un donjon e sovent la glèisa es fortificada. Una pòrta pesuga, de pichonas doberturas romanicas, de murs espesses amb contrafòrts fasián mestièr dins aquestes temps trebolats.

Mapa politica en 1180

Un eveniment major anava determinar l'avenidor politic de la region. D'efièch lo 18 de mai de 1152 , dos meses après l'anullacion del sieu maridatge amb Loís VII rei de França, Alienòr d'Aquitània, duquessa d'Aquitània, se tornèt maridar amb Enric Plantagenèst, futur Enric II rei d'Anglatèrra. Per aquesta union, Alienòr portèt a son novèl marit sas tèrras d'Aquitània, que s'espandissián de Léger fins als Pirenèus. La region venguèt alara una tèrra de conflictes entre los reialmes de França e d'Anglatèrra.

Cal tanben notar los ligams familials dels comtes de Tolosa amb las dinastias francesa e anglesa. D'efièch, Raimon VII comte de Tolosa, aviá per maire Joana d'Anglatèrra, filha d'Enric II e sòrre del Rei Richart d'Anglatèrra, e per grand-maire paternala, Constança de França, sòrre de Loís VII, rei de França.

D'un autre latz, un sistèma de cartas se desvolopèt abans l'aparicion de las bastidas. S'agís de documents escrits que i son estipulats los dreits e devers dels estatjants, los dreches e devers de la comuna e las redevenças que la populacion se deu aquitar. Aquesta aima melhor aquel sistèma mens arbitrari e de mai en mai de senhors adoptèron aquestas cartas. Tre lo sègle XII, Autvilar e Montalban an ja de cartas de costumas e un començament de pariatges, aisinas juridicas que permetràn e facilitaràn l'espelida de las bastidas.

La penetracion del drech roman dins lo bacin de Garona coïncidiriá amb un grand movement d'afranquiment urban e de creacion de bastidas.

Situacion religiosa

Dos faits importants marcan aquesta epòca. D'en primièr, Tolosan e Lengadòc vegèron s'establir e espelir lo catarisme, que trobèt dins la region las condicions socioculturalas favorablas a son desvelopament.

E en 1121, lo papa Calixte II faguèt de Sant Jacme de Compostèla una vila santa, gaireben a paritat amb Jerusalèm e Roma. Aquitània e Tolosan se vegèron traversar per divèrses camins de romavatge. Dins las vilas s'establiguèron los avesques e de monastèris cistercians s'implantèron pels campèstres. Lo monde, fòrça religioses, daissavan sovent a sa mòrt una part de sas tèrras a la Glèisa, que venguèt lèu lèu una granda proprietària.

Periòdes de fondacion de las bastidas

Periòde comtal (1222-1249)

Pels istorians, la primièra bastida fondada foguèt Còrdas en 1222 per Raimon VII . S'es sovent privilegiat l'an 1144, an de fondacion de Montalban per Anfós Jordan, comte de Tolosa, coma començament de l'èra de las bastidas. Mas la bastison de Montalban es considerada uèi coma un eveniment isolat, e mai qu'excepcional e innovant (situacion, plan organizat e privilègis acordats), mas sens ligam precís amb las fondacions massissas dels dos sègles seguents. D'autres vilatges, coma Sant Felitz de Lauragués fondat en 1167 e Lausèrta fondat en 1194 poirián pretendre al títol de « primièra bastida ». Mas l'an 1222, an de fondacion de Còrdas, correspond mai a un vam de bastison, iniciat pel novèl comte de Tolosa Raimon VII. A mai, la fondacion de las bastidas se situa dins de tradicions pus ancianas, d'en primièr anticas amb las fondacions de colonias, puèi medievalas amb las fondacions de salvetats iniciadas per Guilhèm Ièr d'Aquitània o Guiral d'Orlhac.

Mapa de las bastidas fondadas per Raimon VII entre 1222 e 1249

La fin del sègle XII correspondèt a un periòde transitòri, desbocant subre los eveniments tragics de la Crosada dels Albigeses. De per son oposicion a la ierarquia catolica e amb la tolerància del comtat de Tolosa, los catars se vegèron condemnats coma erètges per la Glèisa Catolica Romana. Per tal de los eliminar, la Glèisa Catolica utilizèt d'en primièr la predicacion e lo debat doctrinal, puèi la fòrça. Aital, la Crosada dels Albigeses, predicada per Innocenci III, foguèt menada per Simon de Montfòrt al cap dels barons e comtes franceses a partir de 1209 durant un decenni. Lo rei de França Felip August i participèt pas, qu'èra ocupat a combatre los angleses en Normandia. Aquesta crosada aguèt per consequéncia, en mai lo fach d'avalir lo catarisme, d'aflaquir los poders locals dels Comtes de Tolosa, al profièch dels capecians que s'establiguèron per longtemps dins la region. L'objectiu èra tanben de restacar lo comtat de Tolosa a la corona de França, per sas riquesas e sa posicion estrategica fàcia a las tèrras aquitanas del rei d'Anglatèrra.

Pasmens en 1222, en plena Crosada dels Albigeses, a la succession del sieu paire Raimon VI, Raimon VII comte de Tolosa cercava d'afortir son autoritat en crear las primièras bastidas de Còrdas e de Castèlnòu de Montmiralh. Las establiguèt en Albigés, tèrra macada per la Crosada.

Sagèl de Raimon VII

Mas lo Tractat de Meus en 1229 sagelèt l'avenidor del comtat de Tolosa. Albigés foguèt copat en dos al long de Tarn, l'èst del comtat annexat al reialme de França mentre que l'oèst demorava al Comte de Tolosa Raimon VII. Èra previst dins lo tractat lo maridatge de la filha del comte de Tolosa, Joana, amb Anfós de Peitieus, fraire de Sant Loís rei de França, e l'annexion del rèsta del comtat al Reialme de França a la mòrt d'Anfós de Peitieus. Lo comtat de Tolosa èra doncas vodat a desaparéisser.

Mas, après 1229, Raimon VII, e mai aguèsse un poder aflaquit, contunhèt lo desvolopament de las bastidas als limits de sos ancians fèus, venguts alavetz domenis reials. Aquestas bastidas foguèron fondadas subretot subre las rotas entre Tolosa e Albi, amb Montalban per limit al nòrd. Se pòdon citar La Bastida de Lèvis, Vilanòva de Vera, L'Illa d'Albigés o encora Buset de Tarn. Qualques fondacions excentradas d'Albigés constituisson una minoritat, per contrariar lo comte de Fois (Montesquiu de Volvèstre, Le Hosseret).

Periòde anfosin (1249-1271)

A la mòrt de Raimon VII en 1249, Anfós de Peitieus, fraire de Loís IX de França, venguèt comte de Tolosa. Pendent sos vint ans de règne (1250-1270), Anfós de Peitieus fondèt cinquanta quatre bastidas.

Mapa de las bastidas fondadas per Anfós de Peitieus entre 1250 e 1259 (triangles negres)

Aqueste esfòrç de fondacions correspondèt a una evolucion politica dins la region. D'efièch, en litigi amb lo rei duc a l'oèst per Agenés e lo comte de Fois al sud del comtat, Anfós de Peitieus aviá una volontat de colonizacion de las largas vals al sud de Tolosa e cap a Agen. Per aquestas doas regions frontièras, decidiguèt la bastison de bastidas nòvas, coma Montrejau de Gers en 1255. Lo meteis an, la fondacion de Santa Fe, pròche Bordèu, èra una escomesa pel rei d'Anglatèrra.

Un autre Tractat de París en 1259 apasima la situacion politica provisòriament, en reconéisser als Plantagenèsts la possession de Bordèu, de Peirigòrd e de Gasconha. Pasmens, aqueste tractat prevesiá dins una clausula particulara qu'Agenés e Carcin revendrián pas al rei d'Anglatèrra qu'après la mòrt de Joana de Tolosa sens descendéncia. En aprofechar aquesta situacion, Anfós de Peitieus contunhèt après lo tractat la creacion de bastidas dins las dichas regions, coma Castilhonés, Vilareal, e Aimet.

A aquesta epòca comença tanben de se dessenhar un ais de comunicacion important entre Tolosa e París cap a Còrdas e Vilafranca de Roergue. S'agís tanben de creacion politica que fasián seguida a l'arribada dels capecians dins la region. Aital, la bastison de Vilafranca de Roergue en 1252 respondèt a la necessitat d'Anfós d'installar son poder en Roergue, fàcia a las ancianas ciutats, coma Najac, demorada fisèla a la dinastia ramondina.

Pus al sud, al pè dels Pirenèus, Anfós de Peitieus lancèt la fondacion de bastidas al limit del comtat de Fois. Per exemple Carbona, Palamenic, Sant Somplesi, Vilanava d'Arribèra o encora Galhac Tolzan. Assegurava aital sa termièra del sud fàcia a l'expansionisme del comte de Fois e l'instabilitat del comte de Comenge.

Periòde senescal (1271-1294)

Anfós de Peitieus e sa molhèr Joana de Tolosa moriguèron en 1271, saique d'una fèbre contractada a Cartage. Lo coble essent sens descendéncia, lo comtat de Tolosa foguèt annexat al reialme de França, coma previst per lo Tractat de París. D'ara d'enlà foguèt lo senescal del rei, Eustache de Beaumarchès qu'assegurèt la gestion de las tèrras occitanas.

Mapa de las bastidas existentas en 1271

A mai, lo rei d'Anglatèrra Enric III moriguèt en novembre de 1272. Al començament de 1273, Edoard I^èr, son filh, foguèt sagrat rei d'Anglatèrra e tornèt de tèrra santa.

La part oèst d'Occitània se partejava alavetz d'un biais gaireben egal entre los dos reis. L'oèst e lo nòrd-oèst en mans dels angleses, l'èst e lo sud als franceses. Los senhors locals cercavan de demorar autonòms en passar d'un camp a l'autre.

Las tèrras anglesas, subretot del nòrd-oèst, se van cobrir de bastidas fondadas pels angleses. Per aquestas tèrras gaire seguras, las bastidas i son plaçadas subre de sites defensius pròche de rius, vias de carreg en temps de patz.

A la fin d'aqueste tresen periòde, Òlt e Dordonha se cobriguèron de bastidas, en particular al long dels rius.

Del latz tolosan, lo senescal francés Eustache de Beaumarchès fondèt de bastidas a l'entorn de la metropòli e devèrs lo sud-èst. Dins Albigés e la val de Garona, aumenta l'implantacion de bastidas per i afortir lo poder francés.

Enfin, en Gasconha orientala, existissiá nombroses comtats. D'efièch, s'agissiá d'una region clausonada pel relèu qu'interessava pas Anfós de Peitieus. Las bastidas que lo senescal i fondèt foguèron un biais per el d'infiltrar la region, fàcia als angleses.

De 1295 a 1373

La fin del sègle XIII foguèt marcada politicament per una tendeson creissenta entre Anglatèrra e França. D'efièch, la Guèrra de Gasconha se declarèt en 1292. Après una brega entre marins a Baiona per de rasons de territòris de pesca, los angleses saquejèron La Rochèla e sa region. Lo rei de França Felip lo Bèl demandèt a Edoard I^èr rei d'Anglatèrra de comparir davant el, per explicar aquela felonesa. Un acòrd foguèt obtengut per l'ocupation temporària del ducat d'Aquitània pels franceses, amb la liurason d'oficièrs angleses responsables del sac charantés, mas lo rei de França installèt sas tropas dins lo Ducat.

En 1294, lo rei Edoard mandèt una armada en Guiana e recobrèt tre 1295 de vilas coma Blaia, La Reula o encara Baiona. Per l'ofensiva de Carles de Valés, fraire de Felip lo Bèl, los franceses prenguèron Agenés en 1295. Una trèva foguèt alara impausada als guerrejaires per lo papa Bonifaci VIII, e mai que Robert d'Artois aguèsse forabandit completament los angleses d'Aquitània. La patz de Montreuil en junh de 1299 e lo Tractat de París del 20 mai de 1303 tornèron a Anglatèrra fòrça de sas tèrras arroïnadas per aquesta guèrra, premícias de la Guèrra de Cent Ans.

Aital durant aqueste periòde d'antagonisme francoanglés, e après la mòrt del senescal Eustache de Beaumarchès, la majoritat de las bastidas foguèron fondadas al sud-oèst de l'espaci aquitan. Son lo fruch d'initiativas anglesas e senhoralas. Lo rei de França i participa pauc. I aguèt tanben intensificacion d'implantacions de bastidas dins las regions ja cobèrtas, e aparicion de bastidas dins Lauragués e entre los rius d'Arièja e d'Agot. Aquestas darrièras per tal d'assegurar lo contraròtle de las relacions entre Tolosa e lo Bas Lengadòc.

Lo començament de la Guèrra de Cent Ans en 1337 botèt un cop d'arrèst a la fondation de las bastidas. Mens d'un desenat van contunhar a sortir de tèrra, amb aquela de La Bastida d'Anjau en Lauragués en 1373 qu'acabarà aquesta granda epopèa d'urbanizacion medievala.

Forma gotica d'adobament del territòri

Ostal gotic que confronta lo plan a Molièras (Perigòrd)

Las bastidas foguèron concebudas ordenadas en carrats amb de carrièras drechas segon un plan ortogonal, aquò representava una rompedura amb l'esquèma abitual de las vilas romanicas medievalas.

Los urbanistas medievals innovèron, inventèron un urbanisme gotic, çò meteis qu'inventèron una arquitectura gotica. Son originalitat ven pas dels progrèsses tecnics, mas d'una soscadissa fòrça acabada subre lo tèma de l'estandardizacion, e de la modularitat.

Villard de Honnecourt, arquitècte de catedralas goticas, aviá dins son casèrn de crocadisses concebut una rosassa de 216 elements realizables amb sonque 5 modèls de pèira. Se compren alavetz qu'un dels elements principals de l'arquitectura gotica siá l'arc. D'efièch, facilita l'estandardizacion dels clavèls d'un meteis arc : se traça amb doas corbas circularas de meteis rai, e a mai se pòt traçar amb la meteissa corba d'arcs de nautor e de portada diferentas. Aquò es impossible amb lo cindre plen. Dins un meteis batiment se pòdon aladonc emplegar tota una seria d'arcs diferents mas traçats amb lo meteis rai. Se pòt dire que, del meteis biais, l'urbanista jòga amb los airals de la bastida.

Lo sègle XIII foguèt aquel de la naissença de la racionalitat geometrica. Una autra vista del monde espeliguèt. L'important èra pas pus, coma a l'epòca romanica de definir e de delimitar los objèctes del saber amb un centre e de bòrnas. Lo monde romanic èra claus. Lo monde gotic se dobrissiá.

Fondacion d'una bastida

Se fondava una bastida en divèrsas etapas :

• la casuda de l'emplaçament,
• la casuda del nom. Los noms se causiguèron generalament a partir de cinc rasics etimologicas:
  • lo nom del senescal fondador,
  • l'autoritat reiala,
  • del nom de vilas exterioras o estrangièras,
  • del nom de vilas pus ancianas (rasic latina),
  • a partir de son origina o privilègis,
• la pacha de pariatge entre los senhors coproprietaris,
• la concepcion del plan de la vila,
• la carta de las costumas.

Airals de las bastidas

Aital per la causida de l'airal, doas condicions son indispensablas : dispausar d'una assisa fonzièra sufisenta e aver l'autoritat necessària. D'ont l'importància de las pachas de pariatge, apariant senhor fonzièr e deteneire de l'autoritat publica. Puèi las costumas e libertats fixan las condicions de la vida sociala. D'un autre latz, l'urbanisme d'aquestes borgs se caracteriza sovent per l'adopcion de plans de carrièras ortogonals (diferents segon lo moment, la situacion topografica...) resultat d'una intervencion volontària. Al començament confonduda amb lo castrum, la bastida se'n destria lèu-lèu per un fais original de caractèrs : l’origina (fondacions princièras, pariatges), l'epòca (segonda mitat del sègle XIII, la forma (plans en grasilha centrats subre la plaça del mercat), l’amplor (vocacion de luòc central).

Nom de las bastidas

La designacion d'un nom per cada bastida nòva sembla de correspondre a una intencion determinada, siá per fin d'incitar las populacions a venir, siá per daissar una emprenta dins l'istòria. Los noms se despartisson en mantas categorias, totas del caractèr deliberat :

• ligat als fondadors, coma Montrejau o Vilareial pel caractèr reial del fondador, o pus simplament encara resultant del patronim del fondador coma per Bèumarchés (Eustache de Beaumarchès) o Liborna (Roger de Leyburn),
• ligat a de vilas estrangièras, visitadas pels senhors pendent las crosadas o guèrras lonhanas. Pavia, Florença (per Florença), Granada, Còrdas (per Còrdoa), Tornai (per Tournai en Flandra) e tanben Brutges e Gan, ne son qualques exemples exprimissent saique l'exotisme a l'epòca,
• ligat amb un caractèr del site causit, coma Montsegur o Montastruc, que precisa lo caractèr defensiu o agradiu del luòc,
• ligat als avantatges, coma per Vilanòva e La Bastida, noms fixant sul pic l'estatut de la novèla fondacion.
• ligat a un sant o una santa, coma Santa Eulàlia.

Pacha de pariatge

La primièra necessitat per fondar una bastida èra de possedir lo sòl. Mas lo drech medieval èra complèxe. S'encontra sovent una pacha de pariatge establida prealablament entre doas autoritats, civila e eclesiastica. Aqueste contracte signat davant notari fixava l'estatut juridic e fiscal de la bastida. Prevesiá tanben çò qu'avendriá en cas de fracàs o de desvolopament de la bastida.

Existissiá a l'Edat Mejana mants nivèls de proprietat del sòl, amb divèrses dreches qu'un senhor podiá deténer o partejar :

• la senhoriá eminenta, o superiora, drech de protegir e de far la justícia (nauta e/o bassa) ;
• la senhoriá onorifica, que correspond al poder espiritual e que i correspond lo prelevament dels dèimes ;
• la senhoriá utila, amb drech d'administrar, es a dire de logar o de percebre d'impòstes (cens, peatges e redevenças divèrsas).

Sovent la tèrra es detenguda en indivision; èra rar un senhor qu'un senhor aguèsse totes los dreches d'una meteissa tèrra.

Al moment de la fondacion de las bastidas, cal tenir compte d'aquestas proprietats de sòl. Per de bastidas coma Revèl o Montrejau de Gers, lo rei èra lo sol senhor laïc. La fondacion èra aladonc grandament facilitada. Mas endacòm de longas tractacions entre los cosenhors se devon tenir. A mai, de còps que i a de bastisons existisson ja subre las tèrras causidas per fondar una bastida, per exemple de fenials.

Lo contracte de pariatge definís los dreches de mants senhors e prevei los limits de la bastida e çò que s'i farà dedins :

• nombre d'ostals, d'òrts, de tèrras coitivablas
• dimension dels airals
• los bastiments civils e religioses e lor defiscalizacion.

Pasmens lo contracte de pariatge fixa pas l'estatut dels bòsques e pasturals a l'entorn de la vila (proprietat collectiva o reparticion egala entre poblans). Èra a la novèla comunautat de decidir. A mai, fa pas mencion del plan de la vila novèla.

Ceremonia de fondacion

Per fin de celebrar la fondacion d'una bastida, una manifestacion èra organizada pel fondador sul site causit e qu'amassava los representants del (o dels) fondador(s) e los notables. Avesques, notaris, jutges e senhors locals s'i retrobavan amb las gents del pòble, aquestes darrièrs essent sovent los poblants (novèls estatjants). Pendent aquesta ceremonia - dicha fixatio pal, un long pal amb las armas del fondador, èra ficat dins lo sòl. Aqueste eveniment es citat dins mant tèxte fondador de l'epòca, coma los contractes de pariatge. Èra tanben l'ocasion d'una lectura publica de la carta de las costumas (quora existissiá). De cridaires publics contunhavan aquesta lectura dins la campanha .

Carta de las costumas

Plaça de La Bastida d'Armanhac (Lanas)

Per fin qu'una populacion venga poblar la bastida novèla, caliá traire de familhas de païsans en establir una carta de costumas, que nombrava los privilègis acordats als poblants. Se presentava coma una simpla tièra, sens òrdre aparent, que s'i apondiá de temps en temps d'articles novèls.

Aquestes privilègis èran de 3 menas :

• aleujaments fiscals,
• mesuras judiciàrias,
• mesuras onorificas.

Totes aqueles avantatges donats als poblants, l'egalitat per çò qu'es de la distribucion de las tèrras e la quasi-egalitat juridica dels novèls borgeses pòdon far veire las bastidas coma de tèrras de libertat e d'egalitat. Mas lor tòca èra pas aquela. Cercavan pas de contestar lo drech feudal, ni de crear un borrolh. Èran pas que d'ajustaments locals per fin de melhorar lo rendement economic e fiscal de las tèrras jos esplechadas.

Se los poblants pareisson liures, gausisson pas que d'un regim economicament liberal. Se pareisson egals, es pas qu'una egalitat al moment de l'installacion. De tot biais, l'inegalitat e l'abséncia de libertats individualas venián subretot de l'estat de la societat medievala.

D'autre biais, per permetre l'establiment d'aquestes privilègis, las bastidas deguèron refusar l'establiment de classas qu'avián ja d'obligacions o privilègis, incompatibles amb aqueles. Se los òmes e las femnas an d'estatuts diferents, cal notar que las femnas an una plena capacitat juridica tre que son cap de familha (veusas): contractan, crompan, vendon, tèstan, administran de negòcis, vòtan per elegir los cònsols.

Los leproses èran pas benvenguts dins las bastidas. De leprosariás los aculhián dins qualques bastidas mas èran de tot biais fòrabandits de la societat. Èran obligats de portar un signe mostrant qu'èran malauts e devián viure separats del autres. La legislacion de Gasconha entre 1290 e 1326 disiá tanben : « Dins las bastidas o vilatges nòus ont i aviá pas de leprosariá, los leproses podián pas recebre l'almòina. »

Los josieus èran pas l'objècte de mesuras explicitas de fòrabandiment de las bastidas, mas èra pas tanpauc previst de quartièr particular per i viure en comunitat religiosa separada, coma èra lo cas amb las jutariá dins las vilas pus ancianas (abans lor fòrabandiment del reialme de França a partir de 1306 per Felip lo Bèl). D'un autre latz, se cal remembrar que la teneson sociala d'aquestas vilas nòvas qu'amassavan de familhas estrangièras de provenenças divèrsas èra fondada subre la parròquia catolica e sul calendièr de las fèstas religiosas.

• Extraches de la carta de costuma de Verlhac (1473): Statuz e costumas de la universitat de Verlhac

1. La fondacion e la creacion dels consols:

Primièrament, lo dit senhor conte dic e concedic: que en llo loc de Verlhac, com son statz totalment dal temps de la fundatio del dic loc, sian tant solament quatre consols elegitz dels habitadors del dic loc o de las pertenensas, et que sian annals, so es que duren tot temps un an et nom plus, et que de an en an se muden, et sian creatz per lo juge del dit monsenhor lo conte(...)

2. De qual biais es permetut de caçar pels abitants de Verlhac:

Concedic e voc lo dit senhor conte que homes e femnas tot que sian de Verlhac o de las pertenensas puesqua prendre de sa propria autoritat ausels salvatges e totz autres animals non domergatz ni domergues ses tesuras et sens filatz. (...)

3. Çò qu'es degut per la venda d'animals:

Si un straing venda un rossi o hega o miul o mula, done al senhor quatre dinies; et si un straing venda ase o sauma, done al senhor un denier. si un biou o vacqua sia fayta venda, done al senhor un dinier. Si un porc sia vendut dozze dinies o plus, aia lo senor un poges. Si un estraing aia vendut moto o feda, cabra o cabrit, o aniel, done al senhor un poges. Si un estraing venda un cervi, aia lo senhor una mealha. (...)

Plan de las bastidas

D'unas bastidas avián pas de plan organizat, mentre que d'autras al contrari n'avián un de particularament net. Sembla que i aguèt un modèl adaptat a cada fondacion. D'efièch, mai de la mitat de las fondacions foguèron establidas a la crosada de doas direccions perpendicularas que, completadas per de nombrosas parallèlas, donavan un quadrilhatge.

Aprèp la ceremonia del fixatio pal, lo traçat al sòl èra realizat en materializar aital la plaça, las carrièras e l'encenta. Amb de còrdas de tretze noses, lo terren èra puèi devesit en lòts e termejat, en formar aital lo dex. Existissiá a l'Edat Mejana una corporacion de geomètras encargats de devesir los lòts subre lo terren e de preveire lor atribucion. Mas sembla que foguèsson pas sistematicament sollicitats per las bastidas. D'après de tèxtes del sègle XIII que son demorats, sembla que siá pas forçadament d'especialistas que metèron en forma las bastidas. notaris, jutges, bailes, senescals, o avesques foguèron tanben sonats per aqueles trabalhs de bornatge e de bastison en mai d'unes especialistas.

Mirapeis en Arièja, foguèt pas una vila nòva, mas reconstrucha après sa destruccion segon un plan de bastida

Las bastidas se pòdon classar en cinc tipes :

• Inorganicas (o embrionàrias)
• d'envelopament
• d'un sol ais
• de dos aisses
• circularas

Inorganicas (o embrionàrias)

Aquelas bastidas son siá completamment desordenadas, siá a l'estat d'un embrion de plan, coma La Bastida de Bosinhac per exemple. D'efièch, aquelas bastidas foguèron fondadas siá a partir de masatges existents, siá feblament pobladas.

D'envolopament

Generalament s'agís de vilatges creats a partir d'un nuclèu preexistent, siá una glèisa, siá qualques ostals. Los quartièrs nòus s'implantèron puèi a l'entorn d'aquel primièr nuclèu.

D'un sol ais

Situadas generalament en plana, son las mai nombrosas. S'estima que representarián entre 30 e 40 % del total de las bastidas. Son construchas coma son apelacion o suggerís, subre la basa d'una carrièra principala. Aquesta es a l'Edat Mejana la via de passatge obligat e liga generalament las doas pòrtas principalas de la vila.

De còps que i a la vila s'es pas alargada a l'entorn de la carrièra principala, la plaça n'es alara un espandiment, una excrescéncia.

Sovent, de nombrosas traversièras copan la carrièra principala. Se parla alara de traçat en « espina de peis ». Aquò es una forma de bastida que s'adapta plan al relèu, mai que mai quora es ribassut. Se retròban sovent subre de cropas alongadas, coma Gimont dins Gers. Aquela bastida fa 1 000 m de long per 300 m de larg. La carrièra principala es la rota d'Aush a Tolosa que seguís la cresta a aqueste endrech. Crosa dins la bastida nombrosas traversièras fòrça penjadissas. Un autre exemple n'es Senta Eulàlia en Dordonha.

De còps que i a la carrièra principala es doblada e la plaça es alara situada al mitan.

De dos aisses

S'agís aicí de bastidas consideradas coma l'abotiment del modèl gotic de la bastida. Son las bastidas pus tipicas del movement e del modèl pus elaborat.

La plaça es sovent centrala, o pròche del centre, de forma carrada o rectangulara. Los ilons son regulars, generalament rectangulars. Los contorns de la bastida son eles tanben geometrics : carrat, rectangle, parallelograma, exagòn o oval, las formas son multiplas.

Se retròban tant dins de luòcs enauçats coma en plana, mas es dins aquesta darrièra situacion qu'an las formas geometricas pus bèlas, coma a Marciac o a Granada.

D'unes fondadors son coneguts per las aver preferidas a las autras formas de bastidas. En particular tres dels pus grands fondadors : Anfós de Peitieus, Eustache de Beaumarchès e Edoard Ièr.

La basa del plan es compausada de dos aisses perpendiculars, amb un traçat tipe d'escaquièr. Las carrièras se crosan alavetz en angle drech. Los istorians e urbanistas descompausèron aqueste tipe de plan en doas categorias :

Modèl aquitan

Modèl gascon

• modèl aquitan, caracterizat per la preséncia de uèit ilons qu'enquadran la plaça, coma a Mont Pasièr, Montflanquin, Castillonnès, Villeréal, Liborna, Aimet, o encara Miramont de Guiana.

• modèl gascon, qu'a per particularitat lo retrach de la glèisa, desseparada de la plaça per un ilon, coma Miranda, Marciac, Granada, Colonha, e Solomiac. Los uèit ilons son aquí tanben presents, amb una tendància a la forma carrada.

Circularas

Aqueste tipe de bastida es fòrça rar, amb coma exemple pus caracteristic Forcés dins Gers. De notar que Forcés foguèt d'en primièr un castelnau, dotat d'una carta de costumas après sa fondacion. De forma ovala, las bastidas de Sent Sardòs, Francescàs e Montflanquin en Òlt e Garona se pòdon tanben inclure dins aqueste grop.

Parcelari de las bastidas

Cada bastida conteniá siá tres, siá quatre tipes de terrens dispausats organizats per tipes en corona a l'entorn del centre vila. Aqueles terrens èran totes devesits equitablament entre totas las familhas de poblants que se venián establir en vila.

Los airals (terrens de bastir)

Al centre se trapavan aqueles terrens descopats en parcèlas regularas de 8 m subre 24 m en mejana, nomenats los airals, e destinats a èsser bastits. Se coneis pasmens d'exemples de bastidas amb d'airals de 12 m subre 28 m, o d'autres d'airals de sonque 10 m.

Los airals èram amassats en molons (ilons) a l'entorn de la plaça. Las bastidas de meteissa superfícia avián d'ilons de talha semblabla. A mai, una proporcion simpla èra mantenguda entre la largor e la longor de l'airal, sovent de 2 o 3.

Se sap tanben que los 8 m de largor de façada subre carrièra èran deguts al fach que s'agís de la portada economica maximala d'una fusta.

Lo fons de l'airal èra utilizat per i implantar una cort, de comuns e de còps que i a una remesa.

Lo nombre d'airals dins una bastida èra limitat. Èra definit dins la pacha de pariatge e podiá variar de qualques desenas a qualques milièrs (3000 a Granada).

I aviá pas cap de derogacion facha subre la regularitat del parcelari. Bastiments publics e notables avián pas una parcèla pus granda. Pasmens, avián sovent lo drech de s'espandir subre mants lòts vesins.

Los casals

Los casals se trapavan sus la segonda corona a partir del centre, tocant los airals. De meteis nombre que los ostals, sa superfícia èra reducha. I aviá sovent un rapòrt de proporcion de 2 à 3, entre la superfícia de l'airal e la del casal. La superfícia mejana èra de 5 à 7 aras.

Las vinhas

Dins d'unas bastidas, una part de la populacion aviá drech de possedir un terren per i far venir de la vinha.

Los arpents (tèrras de cultivar)

Lo terrens de cultura, dits arpents, enrodavan tota la vila en defòra dels murs.

Sa dimension mejana èra de 5 a 6 ha, çò que bastava plan amb las aisinas rudimentàrias de l'epòca.

Aicí tanben cada familha recebiá quand arribava a la bastida un arpent de tèrra.

Dins d'unas bastidas d'eissartatge, l'arpent èra coblat a tot autre terren que la familha podriá artigar. Per exemple a Bonlòc, cada familha recebiá 7 ha e podiá los espandir de tot terren de bòsc que saupriá desboscar.

Las carrièras

Las carrièras son constituidas per l'alinhament d'ostals de doas travadas de totas las epòcas a Vilanuèva d'Òlt

.

Las carrièras principalas, fan de 6 a 10 m de larg. Bòrdan las façadas dels ostals e constituisson sovent l'ais longitudinal de la bastida.

Las carrièras segondàrias, dichas traversièras, fan de 5 a 6 m de larg, mas podián tanben far de 2 a 2,5 m. Crosan frequentament las carrièras principalas.

Enfin, los passatges o carreirons fan de 1 a 3 m de larg e se trapan darrièr los airals.

La bastida se compausa dins lo sens de la longor de 1 a 8 carrièras. Aqueste nombre varia amb l'importància de la bastida. Una ciutat classica en taulièr ten almens quatre carrièras parallèlas.

La cauçada es de tèrra mas de còps que i a cobèrta de pavats o de còdols e ten una gandòla centrala.

Arquitectura de las bastidas

Las primièras questions que se pausavan los urbanistas concernissián los elements preexistents sul terren que deviá aculhir la bastida, coma l'existéncia o non d'un vilatge o d'una glèisa, de la natura del sòl e del relèu del site causit.

La plaça

Plaça de l'Illa d'Albigés (Tarn)

Mainatges que fan de bicicleta subre la plaça a Vilanuèva d'Òlt

Grifol subre la plaça a Vilanuèva d'Òlt

Al centre de cada bastida, se trapa invariablament una plaça, levat per una excepcion : Lavardac. Contrariament als vilatges fondats als sègles precedents, los castelnaus e las sauvetats, sembla que la creacion d'una plaça foguèt una prioritat dels fondadors, pel ròtle economic d'aquesta dins la vida de la futura ciutat.

Benlèu l'idèa es estat portada de l'Orient Mejan al retorn dels crosats. Se considèra que lo modèl tipe de plaça de bastida es representat per la de Montalban amb sa forma carrada e sos 70 m de costat.

En posicion centrala, la plaça ordena la division de la vila en quartièrs sonats gachas. Dispausada a l'escart de l'ais principal de circulacion, la plaça es lo pus sovent de forma carrada. De còps que i a rectangulara, es generalament en forma de parallelograma o de cercle. N'i pas generalament qu'una sola per cada bastida, levat per Sent Lis (una per lo mercat e una per la glèisa), a Sent Clar e a Albiàs. Las dimensions de las plaças varian de 40 m subre 40 m duscas 70 m subre 70 m. Aquela de Marciac es excepcionala amb 75 m subre 130 m. Pasmens, i aguèt pas jamai de rapòrt dirècte entre la talha de la plaça e l'importància de la bastida. Sostracha doncas al maximum dels corrents de circulacion, l'accès a la plaça se fa generalament pels caires. A mai, las plaças son provesidas sovent d'un potz o d'un grifol, de vegadas de cistèrnas, pels besonhs en aigas dels abitants.

Se pòdon denombrar tres tipes principals de formas de plaça. Pasmens, per tres cents bastidas recensadas al jorn de uèi, solas un centenat an una plaça d'un d'aqueles tres tipes :

• Plan de quadrilhatge : es lo cas mai frequent. La plaça es quadrangulara amb accès pels caires, amb de façadas contunhas. Aquel tipe de plaça ven directament del modèl d'aquela de Montalban. Sovent l'airal de la plaça es un ilon sostrach a la bastison privada. Se situa generalament al centre de la vila e ne comanda lo plan tot. Son las pus bèlas plaças de bastidas. Mesuran 60 x 60 m en mejana al sègle XIII, 90 x 90 m al sègle XIV. Las pus grandas van duscas 70 x 140 m (dos ilons).

• Plan d'ais unic : aquel tipe de plaça resulta d'un plan de bastida organizat segon un ais unic (una carrièra principala amb maitas carrièras parallèlas, crosadas per de perpendicularas). La plaça se trapa alavetz entre doas carrièras. La dintrada se fai per los caires. Aquelas plaças mesuran generalament 50 a 55 m de costat.

• Plan d'envolopament : la plaça es completament tancada cap a l'exterior. Es a dire que la plaça bòrda pas cap de carrièra. L'existéncia d'aquel tipe de plaça mòstra plan que la plaça d'una bastida es pas un luòc de circulacion. Aquestas plaças son pasmens fòrça raras. Ne se'n trapa una per exemple a Tornai ont s'agís d'un carrat de 70 m per 72.

Cobèrts a Montsegur (Gironda)

Cobèrts o cornièras a Vilanuèva d'Òlt (Òlt e Garona)

Element arquitectural màger de la bastida, la plaça assegurava maites ròtles :

• administratiu,
• comercial,
• festiu.

La plaça jogava d'en primièr un ròtle administratiu en aculhir l'ostal comunal. Los cònsols, representants de la populacion, e lo baile, representant de l'autoritat reiala o comtala, i sesián a l'ocasion d'amassadas, per las decisions de justícia o d'organizacion de la bastida.

A mai, la plaça èra reservada al mercat e a las fièras. Aviá una foncion economica importanta (maitas cartas estipulavan que tot çò qu'èra de vendre deviá passar abans per la plaça).

La plaça teniá tanben un ròtle central dins l'organizacion de las fèstas. Los ostals situats al ras de la plaça èran sovent los dels poblants pus ancians.

Los cobèrts o cornièras

La plaça es generalament enrodada de cobèrts o cornièras constituïts de nombrosas arcadas en façada. Foguèron bastits inicialament de fusta, puèi rebastits de pèira un pauc pus tard. Las arcas èran inicialament d'arcas bresadas puèi foguèron remplaçadas per d'arcas de cindre plen.

Lo mercat cobèrt

La hala es sovent al mitan de la plaça, coma aicí a Revèl (Nauta Garona)

Mercat cobèrt de Bassoas (Gers)

Al centre de la plaça se trapa sovent lo mercat cobèrt o hala. Coma los cobèrts, apareguèt pus tard.

S'agissiá de protegir los mercants del solelh e de la pluèja. A l'estança lotjava sovent lo poder consular.

La hala a sovent un cloquièr. Èra una mena de catedrala comerciala o basilica civila.

Las muralhas

Los fondadors bastissián pas generalament de fortificacions a l'entorn de las vilas mas las daissavan bastir als poblants mercé a un impòst o un autrejament. Per aquesta rason i podiá aver de variacions importantas entre lo traçat del parcelari e lo de las fortificacions.

Barris de la bastida de Senta Eulàlia a las pòrtas de Perigòrd.

Èra rar que las muralhas foguèsson bastidas a la fondacion de la bastida, quitament per las qu'èran pròche d'una frontièra. Aquò èra una epòca suava entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans. Liborna n'es un bon exemple. Dètz ans après la fondacion, los abitants demandèron d'argent a son senhor per bastir una muralha. Un còp recebut, lo degalhèron per l'embeliment de la vila. Un exemple bèl de barris de pèira es encara vesedor a Senta Eulàlia. Aquela bastida fondada al sègle XIII, a las pòrtas de Perigòrd foguèt fortificada als sègles XV e XVI.

A la debuta de la Guèrra de Cent Ans, de nombrosas bastidas foguèron arroïnadas del fach de l'abséncia de defensas. Las autras s'enrodèron lèu lèu de barris de pèira.

Los ostals

Ostals urbans de doas travadas rebastits al sègle XVIII a Vilanuèva d'Òlt (Òlt e Garona)

Los abitants novèls o poblants que s'installavan dins la bastida avián generalament un an per bastir son ostal, saique per incitar los nòus venguts a s'installar durablament. Se retròba dins de tèxtes d'epòca la traça de multa pagada pel poblants qu'avián despassat lo relambi. Bastidas pels poblants, los premièrs ostals èran generalament pron rudimentaris. D'unas règlas d'implantacion precisas avián d'èsser respectadas, coma l'alinhament de la façada sus carrièra, la preséncia d'una estança en mai del debàs, o encara la necessitat de daissar una androna de 25 a 40 cm de larg, espaci destinat a evitar la propagacion dels incendis e aisir l'escolament de las aigas.

Amb lo desvolopament economic, l'espaci urban s'es transformat. A l'entorn de la plaça, un cobèrt pichon s'establiguèt davant cada botigon, s'i apond puèi d'arcadas.

Jos las carrièras, de cavas apareisson. E en subre, d'unes ostals de cara son religats per de pontilhs.

Administracion de las bastidas

La municipalitat

Se los castelnaus èran administrats pels senhors, de paire en filhs, las bastidas son de ciutats innovantas de per la forma de son administracion. D'efièch, la fondacion s'acompanha de l'institucion d'una representacion dels abitants, es a dire  :

• los cònsols, nomenats pels fondadors per una annada. Son renovelament se fa siá per cooptacion, es a dire pel vòte dels cònsols precedents, siá pel sufragi universal, mas a dos nivèls. Los cònsols forman un conselh, e son encargats de l'administracion de la ciutat, de sa mesa en defensa, dels adobaments e melhoraments, coma las municipalitas actualas.
• los jurats, pus particularament encargats de la justícia e de la polícia, que s'agisca de las vias o dels mestièrs,
• lo baile , representava l'autoritat reiala o comtala, encargat de far respectar las decisions presas al nom del rei o del comte. Lo baile trabalhava en collaboracion amb los cònsols.

Al nombre mejan de sièis per bastida, los cònsols èran causits entre los «notables» dins la populacion de la bastida. Un cèrt nombre de candidats èran prepausats pels cònsols en exercici, amb una causida parciala pel senescal.

La nominacion dels cònsols e del baile s'acompanhava d'una ceremonia oficiala, que los representants nòus de la populacion i fasián son jurament, en s'engatjar de servir la comunitat e de pas recebre cap d'avantatge de sa foncion.

La justícia

Aicí tanben s'assistís a una evolucion dins fòrça bastidas amb per exemple, l'abolicion dels duèls. La possibilitat de se defendre, la produccion de testimonis, las enquestas sistematicas, la facultat de far apèl, son tant de dreches que se trapan dins totas las bastidas de l'epòca.

A mai, los delictes son classats e jutjats en foncion de son importància dins las cartas de costumas. Injúrias, raubaments, deutes, fraudariás, violéncias e murtres se veson atribuir de penas proporcionalas que van de la simpla multa a la preson e a la pena de mòrt. Mas lo fach novèl, aquí tanben, es la supression dels castigaments corporals, contrariament a las vilas e vilatges environants pus ancians. A Aush, òm se fa copar l'aurelha per un raubament o traucar la lenga per un renegament. Dins una bastida vesina, pels meteisses delictes, cal pagar una multa.

Autra particularitat, los nòbles se veson atribuir de penas pus fòrtas qu'un simple abitant, en rason de son estatut, garant sens dobte d'una exemplaritat.

La defensa

L'existéncia d'una garnison d'un desenat d'òmes, o mai sovent d'una confrariá de gardas causits dins la populacion de la vila, se pòt observar dins totas las bastidas qu'an lo privilègi de se deure defendre. En l'abséncia de garnisons, de milícias son formadas, geridas pels cònsols e bailes. Asseguran las rondas de nuèch e los torns de garda dins los periòdes d'insecuritat e de conflictes.

Evolucion de las bastidas

D'unas bastidas coneguèron tre sa fondacion un vam rapid. D'autras al contrari aguèron una progression pus malaisida. Aital, d'unes fondadors van duscas balhar de multas (6 ans après la fondacion) als poblants qu'an pas bastit son ostal sul terren atribuit.

L'incitacion facha a las familhas dels environs per venir s'installar dins las bastidas se concretiza amb l'autrejament de libertat pels sèrvs, causa excepcionala a l'epòca. I venon s'apondre d'exempcions de taxas coma los dreches de quista, de talha e de jaç. Lo cens (redevença annadièra fixa sul terren, destinada al senhor fonzièr) e lo dèime (taxa d'un desen de la produccion agricòla nòva, destinada a la parròquia) son pasmens mantenguts dins las bastidas.

Cal pas delembrar la preséncia d'una carta de costumas, establissent aital una egalitat de dreches e de justícia per totes.

Globalament las bastidas coneguèron tres periòdes de desvolopament o de transformacion.

Tre l'origina, bon nombre de bastidas desapareguèron, fauta de novèls poblants. Aquelas que subrevisquèron coneguèron una creissença agricòla e comerciala que provoquèt de mutacions prigondas dins l'organizacion d'Occitània.

La Guèrra de Cent Ans e la persisténcia de l'insecuritat obliguèt las bastidas a se provesir de muralhas. Las mens rapidas dins aquesta corsa a la defensa foguèron arroïnadas, a fial de la guèrra. Quora la patz tornèt, la region coneguèt una prosperitat inegala. La borgesiá s'afirmèt e de grandas rotas se dobriguèron.

Enfin, es als sègles XIX e XX, amb l'exòde rural qu'i aguèt lo tresen e darrièr periòde de seleccion de las bastidas.

Vejatz tanben

• Vila nòva
• Salvetats
• Castèls nòus
• Vilafranca (vila)
• plan ipodamic

Ligams extèrnes

• Site del Centre d'estudis de las bastidas
• Musèu de las bastidas, a Montflanquin.
• Las bastidas en Bearn
• Las bastidas de Roergue
• Tièra complèta de bastidas

Bibliografia

• Maurice Beresford, Les villes nouvelles du Moyen Âge, Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1994, n°2, p. 35 ; 1996, n°3, p. 41, 1998, n°4, p. 60, 2000, n°5, p. 79.
• Gilles Bernard, Géographie des bastides, Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, n°1, p. 16-30.
• Gilles Bernard, L'aventure des bastides du Sud Ouest, Éditions Privat, 1993, 160 p, (ISBN 2-7089-9073-X)
• Gilles Bernard, Les bastides du Sud-Ouest, Toulouse, Diagram, Impr. Bouquet, 1990, 40 p. : ill. coul., couv. ill. coul., 23 cm.
• Bastides méridionales, Actes du stage de Grenade (17-19 mars 1986) animé par Claude Rivals de l’Université de Toulouse-le Mirail, publié avec le concours des Amis des Archives de la Haute-Garonne, Archives Vivantes, Mémoires des Pays d’Oc, 1986, pp. 9-16.
• Maurice Berthe, Quelle a été la première des bastides ?, Sempre los camps auràn segadas resurgantas. Mélanges offerts à Xavier Ravier, Études réunies par Jean-Claude Bouvier, Jacques Gourc et François Pic, Toulouse, Université de Toulouse-le Mirail, coll. Méridiennes, p. 599-608.
• Maurice Berthe, Les territoires des Bastides : terroirs d'occupation ancienne ou terroirs de colonisation nouvelle, Annales du Midi (Cadres de vie et société dans le Midi médiéval. Hommage à Charles Higounet), 1990, vol. 102, n°189-190, p. 97-108.
• Claude Calmettes, Le bâti ancien en bastide, coll. Connaissance de l’habitat existant, E.D.F., 1986, 134 p.
• Claude Calmettes, L’importance des bastides aujourd'hui, In Cahiers du CEB, Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, N°1, p. 52 et suiv.
• Claude Calmettes, Les bastides en question : l'heure de vérité, Permanences et actualités des bastides, Colloque de Montauban, 14-16 mai 1987, Cahiers de la Section française de l’ICOMOS, Paris, Copédith, oct. 1988, pp. 37-45.
• Michel Coste, Afin de planter des vignes … Essai sur la floraison des bastides et autres petites villes médiévales du bassin aquitain (XIIIe –XIVe siècles), Coll. Méridienne, Université de Toulouse II-le Mirail, 2006, 143 p.
• Alcide Curie-Seimbres, Essai sur les villes fondées dans le sud-ouest de la France aux XIIIe et XIVe siècles sous le nom générique de bastides, Toulouse, 1880, 424 p.
• F. Divorne, B. Gendre, Philippe Panerai, Les bastides d’Aquitaine, du Bas-Languedoc et du Béarn : essai sur la régularité, Bruxelles, Ed. AAM, 1985, 128 p.
• Jacques Dubourg, Histoire des bastides, Éditions Sud-Ouest, 2002, 382 p, (ISBN 9782879014920)
• Philppe Gisclard, Nathalie Prat, Marion Sartre, Les bastides d'Astarac et de Bigorre, Diagram Editeur, 1996, 32 p, (ISBN 2-908683-14-8)
• Florent Hautefeuille, La fondation des villes neuves dans le sud-ouest de la France au sègle XII : du bourg central au bourg mercadier, Les petites villes du sud-ouest de l’antiquité à nos jours, Actes du colloque d’Aiguillon –mai 200-, Revue de l’Agenais, 131e année, n°1, janv-mars 2004, p. 69-87.
• Charles Higounet, Les anciennes bastides du Sud-Ouest de la France, L’Information Historique, 1946, p. 28-35.
• Charles Higounet, Bastides et frontières, Le Moyen Âge, 1948, t. LIV.
• Charles Higounet, Les bastides du Sud-Ouest, Le Moyen Âge, 1948.
• Charles Higounet, La frange orientale des bastides, Annales du Midi, Toulouse, Privat, 1948-1949, t. LXI, p. 359-367.
• Charles Higounet, Villeneuves et bastides désertées, Villages désertés et histoire économique (XI-sègle XVIII), Les hommes et la terre-IX- École pratique des Hautes Études, Paris, S.E.V.P.E.N., 1965, p. 253-265.
• Charles Higounet, Nouvelle approche sur les bastides du Sud-Ouest aquitain, Revue Urbanisme, Paris, 1967, n°101, p. 32-35.
• Charles Higounet, Les villeneuves du Piémont et les bastides de Gascogne (XIIe-XIVe siècles), Compte-Rendus de l'Acad. des Insciptions et Belles Lettres, Paris, 1970, p. 130-139.
• Charles Higounet, Paysages et Villages neufs du Moyen Âge, recueil d'articles, Bordeaux, 1975, 492 p.
• Charles Higounet, Les bastides en question, Revue Urbanisme, Paris, n°173-174, Paris, 1979, p. 6-10.
• Charles Higounet, La place dans les bastides médiévales, Plazas et sociabilité en Europe et Amérique latine, Publications de la Case de Velasquez, sér. Recherches en Sciences Sociales, Paris, fasc. VI, 1982, p. 119
• Charles Higounet, Villes, sociétés et économies médiévales / Recueil d'articles de Charles Higounet, Talence, Institut d'histoire, Université de Bordeaux III, Fédération historique du Sud-Ouest, 1992, 600 p. : ill., couv. ill. en coul., 28 cm + addendum.
• François de Lannoy, Les bastides du Languedoc, Éditions Heimdal, 2003, 80 p, (ISBN 2-840-48-175-8)
• Alain Lauret, Raymond Mallebranche, Gilles Séraphin, Bastides, villes nouvelles du Moyen Âge, Conception Études et Communication, Éditions Milan, 1988, 317 p., (ISBN 2-86726-356-5)
• Florence Pujol, L'élaboration de l'image symbolique de la bastide, Annales du Midi, vol. 103, n° 195, juil-septembre 1991, pp. 345-367, 3 ill.
• Odon de Saint-Blanquat, Qu’est-ce qu’une bastide ?, Cahiers du C.E.B., Villefranche-de-Rouergue, Ed. du Centre d’Étude des Bastides, Imp. Grapho 12, 1992, n°1, p. 6-15.
• Odon de Saint-Blanquat, Comment se sont créées les bastides du Sud-Ouest de la France ?, Annales Économies, sociétés, civilisations, 1949, p. 278-289.
• Odo Georges, "Bastides alphonsines dans le Haut Agenais", Les cahiers du CEB, 2000,n°5, p. 4-24.
• Baron G. de Verneilh Puyrazéa, Sur les bastides du Midi de la France, Congrès Scientifique de France, Bordeaux, 1861, t. II.
• Les Cahiers du Centre d'Étude des Bastides, Info bastide et La Gazette des Bastides, Publications du Centre d'Étude des Bastides, association loi 1901, 12200 Villefranche de Rouergue.
• Tassel François-Xavier, Les bastides ou la quête de la Jérusalem terrestre, in Cahiers de l’association Les Amis de Roger Girard n° 4, Télètes, Paris, 2009