Zambia
| Zambia | |
| Republic of Zambia | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
• Totala 752,618 km² | |
• Aiga , % % | |
• Totala (2018) 17,351,708 ab. | |
Zambia es un país d'Africa qu'a pas cap de frontièra maritima. Confronta al nòrd la Republica Democratica de Còngo, al nòrd-èst Tanzania, a l'èst Malawi, al sud Moçambic, Zimbabwe e Botswana, e a l'òest Angòla.
Lo gentilici es zambian -ana.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Clima
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo clima de Zambia es de tipe clima tropicau moderat per l'altitud. La sason umida dura de novembre a mai e lei precipitacions anualas varian de 500 a 1400 mm. Lo nòrd es pus umid e lo sud-oèst pus eissuch amb quauquei regions aguent un clima semidesertic lòng de la frontiera amb Namibia e Zimbabwe. Fòrça plans son inondadas durant la sason umida. La sason eissucha dura de juin a aost.
En causa de l'altitud, lei tepmperaturas son relativament frejas per la latitud e, d'ivèrn, de geladas son possiblas sus lei cimas pus autas. Lo mes pus freg es junh amb de temperaturas anant de 6 a 26 °C. Lo pus caud es octòbre amb de valors mesuradas entre 17 e 35 °C.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]De la Preïstòria a la colonizacion
[modificar | Modificar lo còdi]Lo territòri zambian es restat per d'èssers umans dempuei au mens 200 000 ans coma l'indica la descubèrta de vestigis d’Homo rhodesiensis dins la mina de Broken Hill en 1921. Fins au sègle IV ap. JC e l'arribada dei premierei migracions bantos, foguèt poblat per de populacions de caçaires culheires. Lei Bantos, agricultors aguent lo mestritge de la metallurgia, se sedentarizèron pauc a pauc dins la region e rebutèron lei nomadas vèrs lo sud-oèst (en direccion de la Namibia e dau Botswana actuaus).
Entre lo sègle XVI e lo sègle XIX, lei Bantos fondèron plusors reiaumes dins la region. Lei cinc principaus èran lo reiaume dei Kazembe-Lunda situat au nòrd lòng dau riu Luapula, aqueu dei Bemba au nòrd-èst, aqueu dei Chewas a l'èst, aqueu dei Lozis dins l'oèst e aqueu dei Tonga au sud. A partir dau sègle XVIII, intrèron en contacte ambé lei Portugués e lei marchands arabes dau litorau de l'Ocean Indian e deguèron faciar d'incursions organizadas per d'esclavagistas. Au començament dau sègle XIX, lei Lozis foguèron somes per un clan sotho fins a una revòuta victoriosa en 1864.
Lo periòde coloniau
[modificar | Modificar lo còdi].png)
Lei Britanics s'interessèron ai regions situadas au nòrd de la colonia dau Cap durant la mitat dau sègle XIX. Lo Premier Ministre de la colonia, Cecil Rhodes, obtenguèt la creacion d'una companhiá cargada de prendre lo contraròtle d'aquelei regions e de'n esplechar lei ressorsas. Coma lei caps locaus èran menaçats per d'invasions dei Matabeles, la màger part acceptèt de signar d'acòrds de protectorat. A partir deis annadas 1890, la region passèt ansin sota administracion coloniala britanica maugrat una revòuta bemba, durament reprimida, en 1896.
En 1891, lo poder coloniau devesiguèt la region entre doas entitats que foguèron pauc a pauc dichas Rodèsia dau Nòrd e Rodèsia dau Sud que correspondon respectivament ais estats actuaus de Zambia e de Zimbabwe. Lei frontieras definitivas foguèron fixadas en 1911. Durant aqueu periòde, de missionaris evangelizèron lei populacions indigènas mai gaire de colons venguèron s'installar en Rodèsia dau Nòrd.
En 1924, Londres creèt lo Protectorat de Rodèsia dau Nòrd que donèt una certana autonòmia a la colonia ambé la creacion d'un conseu legislatiu elegit (a partir de 1926) au sufragi censitari[1]. En 1931, comencèt l'esplecha dei jaciments de coire de la Copperbelt qu'assegurèt la prosperitat economica de la colonia. Pauc a pauc, lei populacions negras obtenguèron mai de drechs e d'autonòmia en despiech dei temptativas dei Blancs — sovent originaris de Sud-Africa — d'instaurar un regime segregacionista. En 1938, lo conseu legislatiu foguèt ansin dubèrt a un representent — blanc — de la comunautat africana. Puei, lei sindicats negres menèron una lònga lucha per far abolir lei mesuras segregacionistas impausadas per la legislacion sus lo trabalh. Obtenguèron contentament en 1949.
A partir deis annadas 1950, Londres comencèt lentament de se retirar de la region e assaièt de formar una federacion gropant lei doas Rodèsia e lo protectorat de Nyassaland. Fondat en 1953, aquel ensems se turtèt a l'ostilitat dei colons blancs de Rodèsia dau Sud que crenhavan l'abandon de son sistèma segregacionista e dei Negres Rodèsia dau Nòrd que crenhavan, au contrari, son extension. En 1962, la victòria dei dos partits independentistas de Rodèsia dau Nòrd (l'UNIP de Kenneth Kaunda e l'ANC de Harry Nkumbula) entraïnèt la fin dau projècte e la federacion foguèt oficialament dissòuta lo 31 de decembre de 1963. Puei, la Rodèsia dau Nòrd venguèt independenta lo 24 d'octòbre de 1964 e prenguèt lo nom de Zambia.
La Zambia independenta
[modificar | Modificar lo còdi]Leis annadas Kenneth Kaunda
[modificar | Modificar lo còdi]Elegit a la presidéncia en 1964, Kenneth Kaunda demorèt a la tèsta de Zambia fins a 1991. Diplomaticament, deguèt faciar una situacion fòrça malaisada en causa d'una situacion regionala instabla. D'efèct, per assegurar lo mantenement deis exportacions de coire, principala ressorsa dau país, foguèt obligat d'adoptar una posicion neutra a respèct dau regime d'apartheid de Rodèsia dau Sud. De mai, Zambia deguèt tanben tenir còmpte dei conflictes que tocavan lei país vesins (Zaire, Angòla e Moçambic). Aquò favorizèt un raprochament ambé Tanzania e un acòrd foguèt trobat en 1966 per bastir un camin de fèrre vèrs Dar es Salaam (acabat en 1975).
Regardant leis afaires interiors, lo president Kaunda acceptèt inicialament de participar a una vida politica democratica. Pasmens, en 1973, l'UNIP venguèt partit unic e l'ANC foguèt obligada de ragantar la formacion presidenciala. Lei consequéncias d'aqueu còp de fòrça foguèron marridas per l'economia zambiana car favorizèt lo desvolopament de la corrupcion. Ansin, maugrat lo melhorament dau contèxte regionau dins leis annadas 1980 (fin dau regime segregacionista de Rodèsia dau Sud), Zambia conoguèt de dificultats economicas, socialas e financieras grèvas. Ansin, a la fin dau decenni, après una intervencion dau FMI qu'agravèt mai la situacion, Kenneth Kaunda deguèt acceptar l'organizacion d'eleccions liuras ganhadas per lo sindicalista Frederick Chiluba.
Zambia dempuei 1991
[modificar | Modificar lo còdi]Dempuei 1991, Zambia conoís una democratizacion malaisada. D'efèct, Frederick Chiluba menèt una politica liberala d'austeritat que maucontentèt la populacion. Tornat elegir gràcias au refús de l'UNIP de participar ais eleccions, son govèrn foguèt tocat per plusors escandòls grèus (corrupcion, trafegue de dròga... etc.) e deguèt faciar una temptativa de còp d'estat militar en 1997. A la fin de son segond mandat, assaièt sensa succès de modificar la constitucion per demorar president.
En 2002, Levy Mwanawasa foguèt elegit a la presidéncia. Eliminèt rapidament son predecessor de la vida politica gràcias a d'accusacions de desviaments de fons publics e capitèt de redreiçar la situacion economica. Foguèt ansin elegit per un segond mandat en 2006. Pasmens, moriguèt en 2008. Son successor, Rupiah Banda, foguèt batut en 2011 (e accusat de corrupcion en 2013) per Michael Sata. Lo president novèu se raprochèt de China mai moriguèt tre 2014. Edgar Lungu li succediguèt.
En parallèl, la situacion economica se melhora a cha pauc dempuei 2006-2007 gràcias a una limitacion de l'inflacion, a d'investiments estrangiers (sustot chinés) relativament importants e a l'aumentacion de la demanda mondiala de coire. Pasmens, l'economia zambiana demòra fragila en causa de la manca d'infrastructuras. Per exemple, en 2014-2015, de secaressas que demeniguèron lo debit dei rius entraïnèron de carestiás d'energia. De mai, autre problema grèu, aperaquí 13,5% de la populacion adulta de 15 a 49 ans èra tocat per la malautiá en 2009[2].
