Vejatz lo contengut

Nòva York

Modificar los ligams
Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.
Aqueste article es redigit en provençau.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
(Redirigit dempuèi Nava York)

Pels articles omonims, vejatz Nòva York (omonimia).


Nòva York
New York City (en)
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas

Vista generala de Nòva York

Bandièra de Nòva York, Nòva York
Bandièra de Nòva York, Bandièra: Nòva York (estat)Nòva York
Armas de Nòva York, Nòva York
Armas de Nòva York, Bandièra: Nòva York (estat)Nòva York
Bandièra Armas
Escais « The Big Apple » (La Gròssa Poma)
Geografia fisica

Localizacion de Nòva York
Emplaçament de Nòva York

Coordenadas 40° 42′ 46″ N, 74° 00′ 21″ O
Superfícia 1214 km²
Geografia administrativa
País Bandièra dels Estats Units Estats Units
Estat Bandièra: Nòva York (estat)Nòva York
Comtat Bronx (Lo Bronx)
Nòva York (Manhattan)
Queens (Queens)
Kings (Brooklyn)
Richmond (Staten Island)
Cònsol Eric Adams
Geografia umana
Populacion (2012) 8 336 697 (vila meteissa)
Densitat 10 292 ab./km²
Autras informacions
Fondacion 1625
Fus orari EST (UTC -5)
· estiu (DST) EDT (UTC -4)
http://www1.nyc.gov/

Nòva York (var. Nava York, Nuòva York; en anglés: New York City, New York, AFI: [ˌn(j)u ˈjɔrk][1]) es la vila pus granda deis Estats Units e una dei ciutats pus importantas dau mond modèrne tant per la talha de sa populacion que per l'importància de seis activitats economicas, scientificas e culturalas. D'efiech, en 2022, aviá una populacion estimada a 8,8 milions d'abitants dins sei limits comunalas e a mai de 22 milions d'abitants dins lei limits de son aglomeracion. Èra tanben lo sèti d'institucions prestigiosas e importantas coma lo sèti dei Nacions Unidas, la borsa de Wall Street e lo quartier d'afaires de Manhattan. Enfin, aviá egalament un patrimòni culturau riche marcat per de monuments coma l'Estatua de la Libertat ò l'Empire State Building.

La vila foguèt fondada en 1624 per un grop de colons olandés. Conquistada per leis Anglés en 1664, venguèt lo ponch d'intrada principau deis imigrats arribats per s'installar ais Estats Units. Nòva York se desvolopèt ansin rapidament per venir un centre demografic fòrça cosmopolit tre la segonda mitat dau sègle XIX. Aquela particularitat marca prefondament la vila qu'es encara devesida en quartiers comunautaris e qu'a una cultura caracterizada per un nombre fòrça important d'influéncias estrangieras. Geograficament, es devesida en 5 boroughs que correspòndon a de quartiers ò a de districtes (Manhattan, Brooklyn, lo Bronx, lo Queens e Staten Island). Se situa a l'embocadura dau flume Hudson e son territòri constituís un pòrt naturau fòrça favorable. En revènge, coma l'endrech es compausat d'illas, d'amainatjaments importants foguèron necessaris per permetre la mesa en plaça de comunicacions terrèstras eficaças. La ciutat es subrenomat The Big Apple (« la Poma Granda ») e lo gentilici de seis abitants es nòvayorkés -esa (var. navayorkés -esa, nuòvayorkés -esa).

Geografia

[modificar | Modificar lo còdi]

Geografia fisica

[modificar | Modificar lo còdi]
Lei cinc quartiers de Nòva York e seis aeropòrts : Manhattan (1), Brooklyn (2), Queens (3), Bronx (4) e Staten Island (5).

Nòva York es au nòrd-èst deis Estats Units, au sud-èst de l'Estat de Nòva York e, aproximativament, a mieg camin entre Washington e Boston[2]. Franc dau Bronx que se situa au sud d'una peninsula, lo territòri nòvayorkés se tròba principalament sus d'illas situadas a l'embocadura de l'Hudson River onte forman un bòn pòrt naturau. La geologia de l'endrech es marcat per lei darriers periòdes glaciaris qu'an laissat de rèstas sedimentaris importants dins lei quartiers de Staten Island au sud-oèst, de Brooklyn au sud e de Queens a l'èst. En revènge, lei quartiers de Manhattan au centre e dau Bronx au nòrd son establits sus de jaç de ròcas metamorficas solidas. Aquela topografia complèxa e l'importància de la vila explican l'amplor dei trabalhs d'amainatjament menats per l'òme dins la region (construccion de pònts e de tunèus, renfòrçament dei ribas, cavament de pòrts... etc.[3]).

Aquelei limits naturaus son utilizats per definir lei cinc quartiers principaus de la vila :

  • Manhattan (1,6 milions d'abitants en 2019) es considerat coma lo centre de Nòva York car es l'endrech onte se tròban lo quartier d'afaires, la borsa de Wall Street e lei centres decisionaus majors (ONU, sètis sociaus de companhiás multinacionalas...). Divèrseis universitats de premiera importància son tanben installadas dins la zòna coma l'universitat de Columbia. Per aquelei rasons, es lo quartier pus riche e pus famós de la ciutat.
  • lo Bronx (1,4 milions d'abitants) foguèt lòngtemps lo quartier pus paure de la vila. Pasmens, dempuei leis ans 1990, es l'objècte d'una politica de gentrificacion destinada a melhorar son atractivitat per leis investisseires estrangiers.
  • Brooklyn (2,5 milions d'abitants) es un quartier d'abitacion. A l'origina, èra una vila independenta que foguèt absorbida en 1898 per Nòva York.
  • Queens (2,3 milions d'abitants) es un quartier residenciau e industriau. Lei dos aeropòrts nòvayorkés se tròban egalament sus son territòri.
  • Staten Island (500 000 abitants) es l'arrondiment mens integrat a la vila en causa de sa posicion periferica. A principalament una vocacion residenciala.

Enfin, se fau nòtar que 27 % dau territòri de Nòva York es constituït per de pargues publics ò d'espacis naturaus (sovent protegits). Lo pargue pus conegut es Central Park (3,41 km²) en Manhattan. Pasmens, se pòu pereu citar Pelham Bay (11,2 km²).

Clima

[modificar | Modificar lo còdi]

En despiech de la proximitat de la vila amb l'Ocean Atlantic, lo clima nòvayorkés presenta pauc de trachs oceanics car es principalament influenciat per de vents venguts de l'oèst. Es de tipe subtropicau umid ò continentau umid[4]. Lei precipitacions annualas i agantan un nivèu relativament important (1 200 mm) sensa sason eissucha. Leis estius son cauds amb una temperatura mejana superiora a 24 a 25 °C en julhet mentre que leis ivèrns son fregs. En genier, la temperatura mejana es de -0,5 a 0,5 °C e la preséncia de glaç sus lo fluvi Hudson es frequenta. Lei primas e leis autonas son brèus.

En causa de sa posicion, Nòva York es expausada a mai d'un risc naturau. Lei catastròfas naturalas pus frequentas son lei blizards e lei tombadas importantas de nèu que pòdon paralizar d'infrastructuras importantas. Pasmens, la ciutat pòu tanben èsser tocada per de ciclòns e de tempèstas tropicalas. Amb lo rescaufament climatic, la frequéncia d'aquelei fenomèns es a aumentar entraïnant generalament de degalhs grèus lòng dau litorau.

Demografia

[modificar | Modificar lo còdi]
Evolucion de la populacion nòvayorkesa de 1790 a 2020.
Reparticion etnica deis abitants : blancs non ispanics (roge), blancs ispanics (irange), asiatics (verd) e negres (blau).

En 2020, Nòva York aviá una populacion estimada a 8,8 milions d'abitants e, localament, es lo còr d'una aglomeracion de 22,2 milions d'abitants. Vila pus poblada deis Estats Units dempuei leis ans 1830, es tanben lo centre principau de la megalopòli BosWash que cuerbe la màger part dau litorau nòrd-èst dau país[5]. La particularitat majora d'aquela populacion es son liame dirècte amb l'imigracion e, consequéncia d'aqueu fenomèn, sa fragmentacion etnica. D'efiech, Nòva York es un dei ponchs d'intrada deis imigrants ais Estats Units. Acuelhís donc regularament de populacions novèlas qu'an tendéncia a s'installar dins lei quartiers disponibles. Aquò mena a la formacion d'enclavas que fan partida de la cultura de la vila coma Little Italy, Chinatown, Koreatown, East Harlem, Le Petit Senegal, Greenpoint, Brighton Beach, Little Spain, Little Syrian, Bowery, etc.

La populacion nòvayorkesa es donc pus frequentament renovelada que dins leis autrei regions deis Estats Units. Per exemple, entre 1940 e 2020, la populacion blanca non ispanica passèt de 92,0 % a 30,9 %, la populacion ispanica de 1,6 % a 28,7 %, la populacion negra de 6,1 % a 20,2 % e la populacion asiatica de mens de 0,5 % a 15,6 %. De mai, la populacion nòvayorkesa es tanben pus jova que lo rèsta dau país. Sei revenguts mejans son pus importants mai leis inegalitats son fòrça marcadas. D'efiech, Nòva York contèn de pòchis de pauretat quasi endemicas.

Lengas

[modificar | Modificar lo còdi]

Fòrça lengas son parladas dins la vila. Segon un estudi publicada en 2017, la lenga pus parlada a l'ostau èra l'anglés (51,14 %). Èra seguit per l'espanhòu (24,26 %), lei lengas chinesas (6,59 %), lo rus (2,31 %), lo bengalin (1,54 %), lo creòl haitian (1,18 %), lo yiddish (1,10 %) e lo francés (1,04 %)[6]. Formalament, i a ges de lenga oficiala dins l'Estat de Nòva York mai, dins lei fachs, l'anglés tèn aqueu ròtle.

Religions

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòva York es una vila tradicionalament crestiana e judieva. Au sen dau cristianisme, en 2014, lei catolics èran majoritaris (33 % de la populacion). Èran organizats au sen de l'archidiocèsi de Nòva York e de la diocèsi de Brooklyn. Lei protestants formavan lo segond grop religiós nòvayorkés (23 %) mai son devesits entre plusors movements dominats per lei glèisas evangelistas e tradicionalistas. Leis autrei crestians èran fòrça minoritaris (3 %) e devesits entre diferentei glèisas localas, compres leis ortodòxs qu'an pas creat de diocèsi dins la region.

Lei judieus, principalament implantats en Brooklyn, constituïsson 8 % deis abitants aguent declarat una religion mai 18,4 % deis estatjants de la vila èran considerats coma judieus dins leis estatisticas. L'existéncia d'una comunautat judieva en Nòva York es mencionada tre 1654. Pasmens, la màger part de la comunautat actuala es eissida deis emigracions europèas de la segonda mitat dau sègle XIX e de la premiera partida dau sègle XX. Nòva York assosta ansin la premiera comunautat judieva dau monde e aguèt un ròtle important dins la definicion dau judaïsme modèrne. De mai, aquela comunautat a una importanta influéncia culturala dins la vila[7].

Leis autrei religions presentas dins la vila son l'islam (7 %), l'indoïsme (2 %) e lo bodisme (1 %). 22 % deis abitants interrogats avián tanben pas declarat seguir de religion oficiala. Dins aquò, aquela categoria recampa de practicas fòrça desparieras anant de l'espiritualitat personala a l'ateïsme.

Istòria

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Istòria de Nòva York.

Lo periòde coloniau

[modificar | Modificar lo còdi]

La colonia de la Nòva Amsterdam

[modificar | Modificar lo còdi]
Representacion de la Nòva Amsterdam en 1660.
Article detalhat: Nòva Amsterdam.

Avans l'arribada deis Europèus en America, lo territòri de la vila actuala èra restat per lei Lenape, un pòble amerindian qu'es tanben conegut sota lo nom de Delaware[8] Sa descubèrta per leis Europèus foguèt l'òbra dau navegaire Giovanni da Verrazzano que trabalhava per lo rèi Francés Ièr[9][10]. Aguèt luòc lo 17 d'abriu de 1524 e Verrazzano i conselhèt la construccion d'una colonia[11]. Pasmens, Francés Ièr annulèt l'entrevista amb l'explorator en causa d'una represa dei Guèrras d'Itàlia. Sa captura a la batalha de Pàvia en 1525 empediguèt la realizacion dau projècte. Leis Europèus se desinteressèron alora de la region durant tot lo rèsta dau sègle XVI.

Après aquela lònga pausa, l'explorator anglés Henry Hudson realizèt divèrsei viatges dins la region a partir de 1609 au profiech deis Olandés[12]. Après plusors missions, l'endrech venguèt oficialament una possession dei Províncias Unidas en 1624 e una pichona colonia, dicha Nòva Amsterdam, foguèt fondada a la poncha sud de Manhattan. Lo cap de la colonia, Pierre Minuit, crompèt lo territòri ai Lenape dos ans pus tard per l'equivalent de 60 florins e leis Olandés fondèron d'autreis establiments dins la region[13]. Dins aquò, dins lo corrent deis ans 1640, aquel expansionisme entraïnèt de conflictes amb lei populacions indigènas.

Lo periòde anglés

[modificar | Modificar lo còdi]

La Nòva Amsterdam foguèt conquistada per leis Anglés en 1664. Prenguèt lo nom de Nòva York en onor dau prince Jaume d'Anglatèrra[14]. Pasmens, l'eiretatge olandés demòra important au nivèu toponimic amb lei noms de Coney Island (Konijnen Eiland), Brooklyn (Breukelen), Harlem (Nieuw Haarlem), Flushing (Vlissingen) e Staten Island (Staaten Eylandt). Lo contraròtle anglés foguèt contestat en 1673 durant la Guèrra d'Olanda. Un còrs olandés tornèt conquistar la vila mai deguèron se retirar un an pus tard après la signatura dau tractat de Westminster[15]. Aprofichant l'emigracion de populacions anglesas – e la perseguida d'una emigracion olandesa[16] – vèrs America, la vila se desvolopèt. Comptèt ansin 5 000 abitants en 1700 e 22 000 en 1750[17]. Lo pòrt venguèt tanben pauc a pauc una plaça comerciala importanta.

Dins lo corrent deis ans 1760, Nòva York foguèt un centre de l'oposicion ai lèis fiscalas anglesas votadas après la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763) coma lo Stamp Act de 1765[18]. En particular, foguèt chausida coma luòc de la reünion dei delegats dei Tretze Colonias organizada per discutir d'una posicion comuna còntra aquelei lèis[19][20]. Pus tard, Nòva York veguèt la fondacion dei Fius de la Libertat, un movement independentista. Aquò entraïnèt rapidament de trèbols locaus.

Durant la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America (1775-1783), George Washington ordonèt de fortificar la vila e i reüniguèt l'armada continentala en 1776. Pasmens, leis insurgents foguèron batuts a la batalha de Long Island. Una partida de Nòva York foguèt destrucha e lei Britanics ocupèron lo pòrt fins a la fin dau conflicte[21][22]. En 1785, lo Congrès s'installèt a Nòva York que venguèt la capitala provisòria deis Estats Units d'America. Dins aquò, sota la pression de Thomas Jefferson, lei parlamentaris foguèron desplaçats a Filadèlfia en 1790[23].

La creissença de la vila

[modificar | Modificar lo còdi]

A la fin dau sègle XVIII, l'importància demografica de Nòva York èra similara a Boston e inferiora a Filadèlfia[24]. Pasmens, la vila conoguèt una creissença accelerada de sa populacion e venguèt la premiera vila estatsunidenca vèrs 1830. Plusors factors sostenguèron aquela evolucion :

  • Nòva York venguèt lo centre d'una ret de transpòrt modèrne tre leis ans 1820 amb la construccion dau canau Champlain (1823) e dau canau Erie (1825) que permetèt d'establir de liasons fluvialas amb lei Grands Lacs. Dins lo corrent deis ans 1830, l'arribada dau camin de fèrre renforcèt lei liames amb lei regions interioras[25].
  • lo pòrt foguèt regularament modernizat, especialament durant leis ans 1850-1860[26]. Aquò li permetèt de venir lo ponch d'arribada principau dei linhas transatlanticas.
  • après leis epidemias de colerà de la premiera mitat dau sègle XIX, d'infrastructuras foguèron bastidas per melhorar l'igièna generala (creacion d'un servici comunau per gerir lei conduchs, construccion d'un pòrtaiga per menar l'aiga potabla...)[27][28].
  • l'elèit locau decidèt rapidament d'investir dins l'industria e Nòva York venguèt lo premier pòl industriau estatsunidenc. Conjugat amb lei trabalhs a l'entorn de la vila, aquò favorizèt lo desvolopament de la borsa de Wall Street (fondada en 1792)[29]. A la fin dau sègle XIX, Nòva York èra ansin la capitala economica deis Estats Units.

De 1820 a 1890, au mens 10 milions d'imigrants arribèron ansin dins lo pòrt, principalament en provenància d'Alemanha, d'Irlanda e d'Itàlia[30]. Vèrs 1850, la mitat de la populacion nòvayorkesa èra estrangiera.

Leis imigrants chausiguèron de demorar entre elei, çò qu'entraïnèt la formacion de quartiers « etnics », caracteristica encara importanta de la vila au començament dau sègle XXI. Per exemple, leis Alemands s'installèron dins lo sud-èst de Manhattan au sen dau quartier « Little Germany »[31]. Aquela organizacion comunautària permetèt de crear de rets d'entreajuda especificas. Favorizèt tanben leis ambicions politicas dei caps d'aquelei quartiers[32] e de tensions etnicas recurrentas aguèron luòc durant la segonda mitat dau sègle XIX. Lei pus grèvas foguèron probablament aquelei de 1863 (repression de manifestacions còntra la conscripcion[33]) e de 1871 (esmogudas entre Irlandés catolics e protestants[34]).

La metropòli mondiala

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo desvolopament de l'influéncia internacionala de la vila

[modificar | Modificar lo còdi]

Vèrs 1900, Nòva York èra lo premier centre industriau, la premiera plaça financiera e la premiera vila deis Estats Units. De mai, èra un centre intellectuau e culturau major. Ansin, aprofichant l'emergéncia deis Estats Units coma superpoissança mondiala, la vila venguèt pauc a pauc la premiera metropòli mondiala durant la premiera mitat dau sègle XX. Aquò foguèt illustrat per la perseguida dei trabalhs de modernizacion de la vila (racionalizacion e modernizacion dei rets rotieras, reconstruccion de la gara centrala...) e, mai que mai, per la multiplicacion dei gratacèus. En particular, lo Chrysler Building e l'Empire State Building venguèron lei simbòls de la modernitat nòvayorkesa durant l'entre doas guèrras. De mai, plusors musèus importants foguèron fondats durant aqueu periòde coma lo Museum of Modern Art (1929), lo Whitney Museum of American Art (1931) ò lo musèu Solomon R. Guggenheim (1937), çò que permetèt a la vila de venir la capitala mondiala de l'art modèrne. Enfin, fins a 1945, Nòva York foguèt un dei centres de l'industria cinematografica estatsunidenca[35].

L'imigracion demorèt un motor d'aquela creissença. Pasmens, lei país d'origina deis imigrats evolucionèron. Durant la premiera mitat dau sègle XX, l'Euròpa Orientala e Mediterranèa predominèron. En parallèl, de populacions negras originàrias deis Estats dau Sud venguèron s'installar dins la vila. Aquelei movements aumentèron la fragmentacion etnica de l'abitat. Dins aquò, lo problema principau de Nòva York a partir deis ans 1920 foguèt lo desvolopament de la criminalitat en causa dei tensions socialas e dei problemas economics de l'entre doas guèrras.

Lei tensions socialas foguèron una consequéncia dei trèbols economics de l'après guèrra. En 1919, de grèvas massisas foguèron organizadas[36]. Obtenguèron de resultats mitigats e de movements terroristas apareguèron (atemptat dau 16 de setembre de 1920 còntra lo sèti de la banca J.P. Morgan...[37]). Puei, la crisi economica de 1929 entraïnèt l'aparicion d'un caumatge de massa e una misèria generala dins mai d'un quartier[38]. Aquò favorizèt la formacion de màfias poderosas, especialament a partir de l'adopcion de la Prohibition. Sa figura principala foguèt Frank Costello que dominèt largament la vida politica nòvayorkesa durant leis ans 1940.

Lo declin relatiu

[modificar | Modificar lo còdi]

De 1950 a 1980, Nòva York conoguèt un periòde de declin relatiu. D'efiech, après 1945, son teissut industriau conoguèt una crisi que menèt a la disparicion de 700 000 emplecs entre 1952 e 1992[39][40]. La crisi foguèt pus fòrta dins lei quartiers istorics amb la pèrda de 500 000 abitants a Manhattan, de 400 000 a Brooklyn e de 300 000 dins lo Bronx durant lo periòde 1940-1990[41]. Aquò favorizèt la multiplicacion dei tensions socialas, especialament durant leis ans 1960-1970 (movement dei drechs civics, grèva dei transpòrts, oposicion a la Guèrra de Vietnam...). De mai, la criminalitat demorèt a un nivèu important e certanei quartiers, coma Harlem ò South Bronx, foguèron ravatjats per lo trafec e la consumacion de drògas.

Per faciar aquela situacion, leis autoritats adoptèron de programas de renovacion urbana e d'ajudas socialas. Dins aquò, dins lo corrent deis ans 1970, lo contèxte economic malaisat entraïnèt una aumentacion importanta dei despensas publicas. En 1975, lo president Gerald Ford autorizèt una ajuda financiera excepcionala per empachar la falhida de la vila. Pasmens, d'un biais generau, l'Estat federau refusèt de sostenir la politica sociala nòvayorkesa. Aquò entraïnèt l'abandon de mai d'una infrastructura en causa de la manca de finançaments.

Dins aquò, lo declin de Nòva York foguèt pas complèt. D'efiech, après 1945, la ciutat foguèt chausida per i installar leis institucions permanentas pus importantas dei Nacions Unidas. Au nivèu culturau, maugrat la rivalitat amb Los Angeles e San Francisco, Nòva York demorèt lo centre principau de l'art modèrne sabent (expressionisme abstrach...) e popular (hip-hop, grafiti...). La plaça financiera de Wall Street mantenguèt pereu son influéncia coma o mòstra l'acabament de la construccion dau World Trade Center en 1973. Enfin, l'imigracion vèrs la vila continuèt amb l'arribada de comunautats sud-americanas, africanas e asiaticas.

Nòva York dempuei leis ans 1990

[modificar | Modificar lo còdi]

L'abandon dau keynesianisme per leis Estats Units durant leis ans 1980 permetèt ais autoritats nòvayorkesas de resòuvre la crisi deis ans 1960-1970. Rudy Giuliani, premier cònsol republican de 1994 a 2001, foguèt la figura principala d'aquela transicion. D'efiech, en adoptant una politica neoliberala, restaurèt rapidament l'atractivitat de la vila. Aquò li permetèt d'atraire d'industrias avançadas dins lo sector de Silicon Alley e de melhorar la seguretat generala gràcias a una lucha acarnada còntra la criminalitat. Pasmens, aquò aguèt de consequéncias negativas per lei classas pauras (repression fòrça dura de la criminalitat, gentrificacion dei quartiers populars, aumentacion generala dau còst de la vida...). En 2001, leis atemptats de l'11 de setembre entraïnèron la destruccion dau World Trade Center e de plusors gratacèus vesins. Pasmens, aguèron pas d'efiechs sus la dominacion de la plaça financiera de Nòva York dins lo domeni economic. Aqueu ròtle foguèt tanben pas tocat per la crisi economica de 2008.

Foncions

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòva York es una dei vilas pus importantas dau monde modèrne dempuei la segonda mitat dau sègle XIX. Assegura donc un nombre considerable de foncions. D'efiech, au sen deis Estats Units, es lo centre demografic de la premiera aglomeracion dau país e un de sei centres intellectuaus e culturaus pus importants amb la preséncia d'institucions culturalas fòrça activas (universitats, musèus, teatres de Broadway, etc.) e d'un important patrimòni arquitecturau (gratacèus, etc.). Lo nombre de visitaires annuaus es ansin estimat a 50 milions. Economicament, Nòva York es la premiera plaça financiera de la planeta amb la borsa de Wall Street. Enfin, diplomaticament, la vila acuelhís lo sèti dei Nacions Unidas qu'es un dei centres majors dei relacions internacionalas dempuei la fin de la Segonda Guèrra Mondiala.

En revènge, politicament, la vila a un ròtle relativament feble per una aglomeracion d'aquela talha. Aquò es un trach frequent au sen deis Estats que forman leis Estats Units. Lo sèti dau poder es sovent desplaçat vèrs una vila mens importanta. Ansin, la capitala de l'Estat de Nòva York es Albany, una vila situada 220 km au nòrd de l'aglomeracion nòvayorkesa. Un autre factor d'afebliment politic de Nòva York es la fragmentacion de son aglomeracion au sen deis Estats de Nòva York, de Nòva Jersei e de Rhode Island.

Cultura

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Cultura de Nòva York.

Nòva York es un dei centres majors de la cultura mondiala e es sovent presentada coma la capitala de la cultura mondiala.

Lo patrimòni arquitecturau

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòva York a un patrimòni arquitecturau important qu'es constituït de bastiments datant dei tres darriers sègles. Pòu èsser devesit en cinc ensembles principaus que son l'arquitectura coloniala, desenant relativament rara, l'arquitectura neogotica dau sègle XIX, l'arquitectura metallica dau sègle XIX (Cast-iron Buildings), lei gratacèus e l'arquitectura residenciala. Cada ensemble es compausat de plusors sosperiòdes. La vila a tanben de monuments coma l'Estatua de la Libertat qu'es un deis edificis pus coneguts de Nòva York dins lo monde. En defòra d'aqueu monument, lei gratacèus de Manhattan son probablament l'ensemble arquitecturau pus famós. Foguèron bastits a partir de 1875 en causa de la manca de plaça sus lo territòri nòvayorkés. Aquelei construccions son famosas per la diversitat de seis estils arquitecturaus e per sa talha. L'Empire State Building foguèt ansin lo pus aut bastiment de 1931 a 1967. En 1972, la torre nòrd dau World Trade Center recuperèt lo recòrd durant un mes.

Lo patrimòni artistic e lei musèus

[modificar | Modificar lo còdi]

Dempuei lo sègle XIX, Nòva York es lo luòc d'aparicion de fòrça movements influents dei culturas sabenta e populara : expressionisme abstrach en pintura, hip-hop, punk[42], hardcore, salsa, freestyle, Tin Pan Alley e divèrsei formas de jazz e de disco en musica, abòrd de formas de dança, movement de Renaissença d'Harlem per la cultura afroamericana, etc. Nòva York es tanben un centre teatrau important e la vila contèn un nombre important de teatres importants, especialament dins lo quartier de Broadway[43]. De mai, lei Tony Awards, equivalents deis Oscars per lo teatre, son organizats dins la vila cada an.

Nòva York tèn tanben 2 000 organizacions culturalas e artisticas e mai de 500 galariás d'art. La ciutat acòrda una gròssa importància a aqueu subjècte. D'efiech, lo budget comunau destinat ais arts es superior au budget federau estatsunidenc. Fòrça musèus nòvayorkés fan partida dei pus prestigiós de la planeta. Per exemple, es lo cas dau Guggenheim, dau Metropolitan Museum of Art, de la Neue Galerie New York e de l'Africa Center. En particular, lo Metropolitan Museum es lo musèu dau continent american pus visitat (3 208 832 visitaires en 2022).

La cosina nòvayorkesa

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Cosina nòvayorkesa.

La cosina nòvayorkesa es lo resultat de l'interaccion entre lei tradicions culinàrias portadas dins la vila per lei diferentei populacions d'imigrats, especialament lei Judieus (bagel, cheesecake, hot-dog, knish, delicatessen, etc.), leis Italians (pizza, pastas, etc.), leis Irlandés (pastrami, corned beef, etc.) e lei Chinés. Aqueu fenomèn d'importacion es totjorn en cors amb, per exemple, lo desvolopament recent de trachs culinars eissits d'Orient Mejan (falafel, kebab, etc.). Lei tradicions nòvayorkesas son donc fòrça divèrsas. Una de sei particularitats es l'importància dei plats preparats e manjats dirèctament per carrieras. Pasmens, existís tanben una cosina gastronomica e sabenta.

Leis espòrts

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòva York es un centre important tant per leis espòrts estatunidencs que per leis espòrts internacionaus. D'efiech, la vila assosta un quarantenau d'equipas professionalas engatjadas dins lei competicions nacionalas. Lei pus famosas son lei Yankees e lei Mets en beisbòl, lei Rangers e lei Islanders en oquei, lei Giants e lei Jets en fotbòl american e lei Knicks e lei Nets de Brooklyn en basquet. Au nivèu internacionau, la vila acuelhís regularament de tornegs e de competicions de premier plan coma lo maraton de Nòva York ò l'US Open de tennis que fa partida dei tornegs dau Grand Chelem. En revènge, a jamai organizat lei Jòcs Olimpics.

Annèxas

[modificar | Modificar lo còdi]

Liames intèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

Bibliografia

[modificar | Modificar lo còdi]
  • (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018.
  • (fr) André Kaspi, Les États-Unis au temps de la prospérité, 1919-1939, París, Hachette, 1994.
  • (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005.

Nòtas e referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ «Oxford English Dictionnary». Oxford University Press. [Consulta: 8 de març de 2024]
  2. ↑ La distància, per rota, entre Washington e Nòva York es de 366,9 km e entre Boston e Nòva York de 349,2 km (Google Maps).
  3. ↑ (en) Phillip Lopate, Waterfront : A Walk Around Manhattan, Anchor Press, 2004.
  4. ↑ Nòva York tèn doas estacions meteorologicas principalas que son leis estacions de Belvedere Castle / Central Park e de l'aeropòrt JFK. Segon lei donadas de la premiera, lo clima es de subtropicau umid (Cfa dins la classificacion de Köppen) e segon la segonda, es de tipe continentau umid (Dfa).
  5. ↑ (en) John Rennie Short, Liquid City: Megalopolis and the Contemporary Northeast, Washington DC, Resources for the Future, 2007.
  6. ↑ (en) « 2017 American Community Survey Single-Year Estimates », United States Census Bureau, consultat lo 9 de genier de 2024, [1].
  7. ↑ (en) Hilary Danailova, « Brooklyn, the Most Jewish Spot on Earth », Hadassah Magazine, genier de 2018, consultat lo 10 de genier de 2024, [2].
  8. ↑ (en) Richard Calmit Adams, The Delaware Indians : a brief history, Saugerties, Nòva York, Hope Farm Press, 1995.
  9. ↑ (fr) Claude Briot, « Jean Verrazano et la découverte de la côte est des (actuels) États-Unis », dins Dieppe-Canada cinq cents ans d'histoire commune, Éditions Magellan & Cie, 2004.
  10. ↑ (fr) Michel Mollat du Jourdin e Jacques Habert, Giovanni et Girolamo Verrazano navigateurs de Francois Ier: dossiers de voyages établis et commentés, París, Imprimerie Nationale, 1982.
  11. ↑ Aviá prepausat lo nom de Nòva Engoleime.
  12. ↑ Hudson realizèt quatre viatges d'exploracion en America en 1607, 1608, 1609 e 1610-1611. A l'excepcion de sa mission de 1609, trabalhèt per lo rèi d'Anglatèrra.
  13. ↑ (fr) Yves Vander Cruysen, Pierre Minuit : l'homme qui acheta Manhattan, Brussèlas, Éditions Jourdan, 2013.
  14. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 72.
  15. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 77.
  16. ↑ En 1700, leis Anglés formavan solament 30 % de la populacion.
  17. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 79.
  18. ↑ La Guèrra de Sèt Ans (1756-1763) aviá causat de problemas financiers importants en Anglatèrra en causa de son còst considerable. Òr, coma Londres participèt largament a aqueu conflicte per defendre leis interès de sei colonias nòrd-americanas, foguèt considerat coma legitim per lei parlamentaris anglés d'impausar de taxas especificas ai colons. Pasmens, aquò èra contrari a de decisions pus ancianas qu'establissián un liame entre pagament d'un impòst e representacion politica au Parlament de Londres. Lei tensions menèron a la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units d'America (1775-1783).
  19. ↑ (fr) Bernard Cottret, La Révolution américaine : La quête du bonheur 1763-1787, París, Perrin, 2003, p. 64.
  20. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 123.
  21. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, pp. 32-33.
  22. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 149.
  23. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 35.
  24. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 173.
  25. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 79.
  26. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 92.
  27. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 118.
  28. ↑ (fr) Tyler Anbinder (trad. Simon Duran), La cité des rêves : New York, une histoire de 400 an, París, Perrin, coll. « Domaine étranger », 2018, p. 180.
  29. ↑ Lo Dow Jones, indici principau de la borsa actuala foguèt creat en 1896.
  30. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 121.
  31. ↑ Vèrs 1850, amb 600 000 imigrats alemands, Nòva York èra la tresena vila germanofòna après Berlin e Viena.
  32. ↑ D'efiech, durant la segonda mitat dau sègle XIX, un nombre important d'imigrats foguèron acuelhits per un boss. Captau de la comunautat, aqueu darrier èra generalament capable de li provesir un lotjament, un emplec... etc. en cambi dau sostèn futur de l'imigrat.
  33. ↑ (fr) Frank Browning e John Gerassi, Histoire criminelle des États-Unis, Nouveau monde, 2015, p. 257.
  34. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 158.
  35. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 244.
  36. ↑ (fr) André Kaspi, Les États-Unis au temps de la prospérité, 1919-1939, París, Hachette, 1994, p. 32.
  37. ↑ (fr) André Kaspi, Les États-Unis au temps de la prospérité, 1919-1939, París, Hachette, 1994, p. 40.
  38. ↑ (fr) Denise Artaud, L'Amérique en crise — Roosevelt et le New Deal, París, Armand Colin, 1987, p. 28.
  39. ↑ (fr) Jean-Pierre Paulet, Géographie urbaine, París, Colin, 2000, p. 100.
  40. ↑ (fr) Pierre Gras, Le temps des ports : Déclin et renaissance des villes portuaires (1940-2010), París, Tallandier, 2010, p. 144.
  41. ↑ (fr) François Weil, Histoire de New York, París, Fayard, 2005, p. 284.
  42. ↑ (en) Joe S. Harrington, Sonic Cool: The Life & Death of Rock 'N' Roll, Hal Leonard, 2002, pp. 324-330.
  43. ↑ (en) Felicia Hardison Londré e Daniel J. Watermeier, The History of North American Theater: From Pre-Columbian Times to the Present, Continuum, 1998.
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Nòva_York&oldid=2457110 »