Vejatz lo contengut

Istòria d'Iran

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

L’Istòria d'Iran es l'istòria de l'espaci pèrse qu'es una region de civilizacion fòrça anciana situada en Orient Mejan.

La Preïstòria e l'Antiquitat anciana

[modificar | Modificar lo còdi]
Localizacion d'Elam durant l'Antiquitat.

Lei vestigis pus ancians d'ocupacion umana descubèrts en Iran datan de 800 000 ans e son situats dins lo sud-èst dau país. Puei, unei vestigis neolitics mostran l'emergéncia progressiva d'una societat agricòla a partir dei millenis VII e VI avC. La metallurgia sembla aparéisser vèrs la fin dau milleni V avC dins la region de Susa que va venir lo centre de la civilizacion elamita. L'escritura e lei premierei vilas apareguèron, totjorn dins la region de Susa, au milleni III avC.

L'Empèri Elamita venguèt una poissança importanta de la region. Fins a sa destruccion per leis Assirians au sègle VII avC, aguèt de relacions mai o mens conflictualas ambé lei civilizacions de Mesopotamia. Èra dominat per lei vilas de Susa e d'Anshan. Mai d'un còp, leis Elamitas capitèron d'ocupar una partida de Mesopotamia e aguèron un ròtle important dins l'afondrament de la Tresena dinastia d'Ur en 2004 avC[1] ò dins la disparicion de la dinastia kasita de Babilònia au sègle XII avC[2]. Pasmens, fuguèron tanben de còps vencuts e parcialament ocupats per lei Mesopotamians.

La migracion dei pòbles iranians vèrs lo plan iranian

[modificar | Modificar lo còdi]

Aprofichant l'afebliment elamita, divèrsei pòbles migrèron vèrs lo plan iranian dins lo corrent dei premiers sègles dau milleni I avC. Ansin, vèrs lo sègle VII avC, lei Medes ocupèron la màger part de la region e venguèron una poissança importanta enemiga deis Assirians que dominavan Mesopotamia. Aliats ai Babilonians, capitèron de conquistar e de destrurre l'Empèri Assirian entre 614 e 609 avC e formèron lo premier empèri centrat sus lo plan iranian[3]. De combats còntra leis Escites permetèron de conquistar lo nòrd-oèst de l'Iran modèrne[4] e Anatolia fuguèt finalament partejada ambé lei Lidians[5]. Pasmens, en 559, un còp d'estat menat per lo Pèrsa Cir II lo Gran, rèi d'Anshan e vassau dei Medes, entraïnèt la fin de la dinastia dei Medes e son remplaçament per leis Aquemenidas[6]. Una partida de l'aristocràcia dei Medes deviá probablament sostenir lo complòt car gardèt son influéncia sus leis afaires de l'estat.

L'Empèri Aquemenida

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Empèri Aquemenida.
Empèri Aquemenida a la fin dau rèine de Cir II lo Gran (559-529 avC).

Lo rèine de Cir II lo Gran (vèrs 559-529 avC) permetèt d'unificar l'empèri mede e de fondar lo premier Empèri Pèrsa après lei conquistas de Lidia, de Babilònia e d'una partida de l'Asia Centrala. Au contrari deis Assirians, lei Pèrsas s'ocupèron d'integrar lei pòbles vencuts au sen de l'administracion imperiala e laissèron una autonòmia importanta ais autoritats localas[7]. Aquò limitèt un pauc lei revòutas — fòrça frequentas durant lo periòde assirian — e permetèt ai successors de Cir II de contuniar una politica d'expansion territòriala. A son apogèu, l'Empèri s'estendiguèt sus leis estats actuaus d'Iran, d'Iraq, d'Armenia, d'Afganistan, de Turquia, de Bulgaria, d'Israèl, de Liban, de Jordania, d'Egipte, de Siria e sus una partida de Grècia, d'Arabia Saudita e de Paquistan. Pasmens, lei desfachas còntra lei ciutats-estats grègas (Guèrras Medicas) marquèron lei limits de la poissança d'un empèri que fuguèt finalament pas capable d'unificar d'un biais eficaç de soudats d'origina diferenta e tanben pas capable de dominar un pòble refusant la senhoriá — de còps solament teorica en causa de l'alunchament — dau poder centrau pèrsa[8]. A partir dau rèine de Xerxes Ièr (486-465 avC), leis Aquemenidas fuguèron subretot obligats de defendre l'empèri còntra quauquei revòutas localas e leis expedicions militaras organizadas per lei Grècs o leis Escites, pòble nomada de l'Asia Centrala. Divèrsei complòts au sen de la dinastia imperiala e de la Cort aumentèron lei dificultats de la dinastia que son poder declinèt pauc a pauc dins lo corrent dau sègle IV avC[9].

La conquista d'Alexandre lo Grand e la formacion de l'Empèri Seleucida

[modificar | Modificar lo còdi]
Formacion de l'Empèri d'Alexandre lo Grand.
Article detalhat: Empèri Seleucida.

L'Empèri Aquemenida s'afondrèt de 334 a 330 en fàcia de l'invasion dei tropas macedonianas d'Alexandre lo Grand. D'efèct, ja afeblit per de divisions intèrnas, Darius III (336-330 avC) deviá totjorn faciar la dificultat d'assemblar de pòbles diferents per formar una armada coerenta e èra presonier de concepcions tacticas perimidas còntra la falanja grèga. Ansin, la conquista de la mitat occidentala de l'Empèri fuguèt quasi una promenada militara que necessitèt solament tres batalhas importantas (Lo Granic, Issos, Gaugamèlas) e un sètge malaisat (Tir)[10]. La màger part dei governadors pèrsas, franc d'aquelei de Caucàs que venguèron independents, preferiguèron negociar ambé lo venceire e capitulèron rapidament. Ansin, après la revirada de la resisténcia desesperada de sei darrierei fòrças ai Portaus Persics, Darius III fuguèt assassinat e Alexandre poguèt se proclamar son successor[11].

De 330 a 324 avC, la conquista de la mitat orientala de l'Empèri Aquemenida fuguèt pus malaisada car certanei populacions i opausèron una resisténcia vertadiera. Ansin, Bactriana fuguèt parcialament conquistada e Alexandre poguèt solament s'assegurar dau contraròtle dei vilas principalas[12]. Puei, de lòng d'Indus, sei tropas subiguèron de pèrdas importantas per arrestar lei cargas deis elefants indians durant la batalha de l'Hidaspes. Alexandre deguèt finalament se contentar d'establir sa senhoriá sus la region e de se retirar. Moriguèt a Babilònia en 323 avC.

Son empèri fuguèt partejat entre sei generaus. La màger part de l'Empèri Aquemenida, levat d'Egipte e d'una partida d'Anatolia, venguèt lo reiaume de Seleuc Nicator que fondèt l'Empèri Seleucida. Tre sa fondacion, aquel estat aguèt de dificultats per contraròtlar lo plan iranian e lei províncias orientalas de l'empèri[13]. De mai, franc d'Antíoc III (223-187 avC), la màger part dei sobeirans seleucidas fuguèron afeblits per de crisis de succession e per de guèrras entre estats grècs. Lei regions orientalas de l'empèri fuguèron donc pauc a pauc conquistadas per lei Parts e, en 160 avC, l'Empèri Seleucida èra vengut un reiaume sirian que subreviquèt fins 64 avC.

L'Empèri Part

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Empèri Part.
Orient Mejan e Empèri Part vèrs 100.

Au sègle III avC, l'estèpa asiatica conoguèt una tièra de migracions intèrnas e certanei pòbles nomadas se dirigiguèron vèrs lo plan iranian. Lei Parts fuguèron lo pus important. S'installèron au nòrd-èst de l'Iran actuau e aprofichèron lo declin progressiu de l'Empèri Seleucida per s'estendre pauc a pauc vèrs l'oèst. Lo plan iranian fuguèt totalament ocupat a partir dau sègle II avC. Pasmens, aquò fuguèt la fin dei grandei conquistas partas e lei frontieras s'estabilizéron au sègle I avC.

Au sègle I avC, l'arribada dei Romans dins lei regions orientalas de la Mar Mediterranèa marquèt la fin dei progrès parts vèrs l'oèst. Dins lei regions orientalas de l'Empèri, de migracions novèlas de pòbles nomadas asiatics entraïnèt una pression militara importanta e s'acabèt per l'abandon de l'Afganistan modèrn. Lo plan iranian venguèt donc lo centre de l'Empèri Part qu'installèt sa capitala a Ctesifont per susvelhar sa frontiera occidentala. D'efèct, unei guèrras se debanèron entre lei Romans e lei Parts, magerament per lo contraròtle d'Armenia. Dins aquò, maugrat de batalhas resclantissentas, coma la batalha de Carrhes en 53 avC ò la campanha de Mesopotamia de Trajan de 116, lei dos camps mau capitèron d'averar una victòria decisiva e, fin finala, lo limit entre lei dos empèris demorèt establa.

Relativament mau conegut en causa de la manca de documents escrichs[14], lo periòde part veguèt la fondacion, o la refondacion, d'unei vilas novèlas coma Merv, Ctesifont e Firuzabad, la perseguida de l'evolucion de l'art ellenistic introduch per la conquista macedoniana e lo desvolopament de divèrsei corrents religiós o filosics que venguèron importants durant lo periòde sassanida[15]. Lo sègle II veguèt lo declin de la dinastia parta en causa de complòts intèrns e de la contuniacion dei guèrras còntra lei Romans[16]. De 224 a 226, la revòuta d'Ardachir Ièr (224-241), vassau poderós dei regions de Susa e d'Isfahan, entraïnèt la casuda de la dinastia e son remplaçament per lei Sassanidas.

L'Empèri Sassanida

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Empèri Sassanida.

Lo remplaçament dei Parts per lei Sassanidas entraïnèt una continuacion de la politica estrangiera e lo començament d'una tièra de reformas intèrnas[17]. Ansin, se debanèron de guèrras novèlas còntra l'Empèri Roman que s'acabèron per lo mantenement dau statu quo maugrat la victòria d'Edessa en 260 e la captura de l'emperaire Valerian[18]. En revènge, sus lei frontieras orientalas, lei Sassanidas prenguèron pauc a pauc l'avantatge sus lei Kochans e vassalizèron lei regions entre lo limit oèst dau plan orientau e l'Índia modèrna. Enfin, au sen de l'empèri, Shapur Ièr (241-272), segond sobeiran sassanida, reorganizèt l'administracion e leis afaires religiós.

Lei successors de Shapur Ièr fuguèron mens capables e lei Romans aprofichèron la situacion per impausar la signatura d'un tractat de patz de quaranta annadas en 298 durant lo rèine de Narsès (293-302). Shapur II (309-379) capitèt de redreiçar la poissança de l'Empèri gràcias a sei victòrias còntra lei Kochans e a sa resisténcia ai Romans arribats dins la region de Ctesifont en 363.

A partir dau sègle V, lo començament deis invasions dei Huns Blancs venguèron una menaça novèla e Peroz Ièr (457-484) deguèt se defendre. Pasmens, fuguèt capturat en 466 e, après sa liberacion, finalament tuat en 484[19] [20]. Afganistan, la region de Merv e una partida de Khorasan fuguèron abandonats après aquelei reviradas e fins au començament dau sègle VI, lei Sassanidas deguèron pagar un tribút important ais envaïsseires. La segonda mitat dau sègle V fuguèt tanben caracterizada per una tièra de crisis intèrnas coma la famina de 464-471. Aquò entraïnèt una insureccion de la populacion e una crisi de succession en 497-499[21].

Lo darrier redreiçament de l'Empèri Sassanida se debanèt durant lo rèine de Cosrau Ièr (531-578). Militarament, obtenguèt un tribút de l'emperaire bizantin Justinian Ièr (527-565) en cambi d'una trèva e s'alièt ambé lei Tujues per destrurre lei Huns Blancs entre 562 e 568. Pasmens, aquela aliança èra fragila e Sassanidas e Tujues, sostenguts per lei Bizantins, venguèron rapidament enemics[22]. De 588 a 589, leis invasions dei Tujues fuguèron arrestats e, en 602, acomencèt una guèrra lònga e acarnada còntra lei Bizantins. En 614, lei Sassanidas ocupèron Jerusalèm e intrèron en Egipte e en Anatolia onte Constantinòple deguèt faciar un sètge malaisat en 626. Dins aquò, l'emperaire bizantin Heraclius (610-641) reorganizèt sei territòris e aprofichèt lei divisions entre lei princes de l'Anatolia orientala per formar una armada importanta e esquichar lei Sassanidas a Niniva a 628. La guèrra s'acabèt per la restauracion dei frontieras de 602 e per un afebliment major dei dos empèris que devián faciar lei premiereis invasions deis Arabis musulmans[23].

La conquista e la dominacion aràbias

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Califat abbassida.
Evolucion de l'Orient Mejan durant la premiera mitat dau sègle VII.
Orient Mejan vèrs 970.

La conquista arabia de Pèrsia acomencèt après la repression dei revòutas consecutivas a la mòrt de Maomet. Fòrça afeblit per la guèrra Bizantinosassanida de 602-628, l'Empèri Sassanida fuguèt rapidament en dificultat[24]. Tre 633, lei tribús arabias vassalas fuguèron somesas per leis armadas musulmanas que contunièron d'avançar en direccion de Pèrsia. Inicialament blocats, leis Arabis fuguèron venceires a Buwayd (635) e an al-Qadisiyya (636). Ctesifont tombèt en 637 e lei darrierei fòrças sassanidas importantas fuguèron anientadas a Nehavend en 642. Après aquela revirada, lo darrier sobeiran sassanida, Yazdgart III (632-651), fugiguèt per assaiar d'organizar una armada novèla mai, coma Darius III còntra Alexandre, fuguèt finalament assassinat per un vassau a Merv[25].

Après aqueu succès, lei Musulmans fuguèron ocupats per la succession d'Ali e la guèrra civila entre lei partisans deis Omeias — que formèron lei sunitas — e lei deis eiretiers d'Ali — que formèron lei chiitas. Mesopotomia e la mitat occidentala de Pèrsia fuguèron lo teatre principau d'aquelei guèrras civilas[26]. Aquò fragilizèt la dominacion arabia sus lo plan iranian que venguèt lo refugi de divèrseis opausants e lo luòc de revòutas quasi continualas. L'insureccion decisiva acomencèt en genier de 748 quand Abu Muslim capitèt d'unificar lei maucontents e de conquistar Merv au profiech deis Abbassidas. En 750, la batalha de Zab entraïnèt la destruccion dau Califat Omeia e l'instauracion dau Califat abbassida.

Pasmens, lei revòutas contunièron car Abu Muslim, vengut fòrça poderós, fuguèt assassinat en 755 per leis Abbassidas. Aquò entraïnèt una tièra de revòutas fins a 783 que son dichas lei Revòutas dei Companhons d'Abu Muslim. Pasmens, la fin d'aquelei movements marquèt pas la fin dei revòutas iranianas e, maugrat l'installacion de la capitala abbassida a Bagdad, lo contraròtle arabi sus Pèrsia demeniguèt pauc a pauc[27]. A la fin dau sègle IX, la region èra devesida entre divèrsei dinastias localas e, en 945, leis Abbassidas esperelei fuguèron plaçats sota lo protectorat dei Boidas chiitas[28].

La conquista seldjokida e la formacion dau Sultanat de Khwarezm

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Turcs Seldjokides.

Lo periòde de division de Pèrsia durèt aperaquí un sègle que veguèt l'establiment — jamai definitiu — de plusors empèris sus la màger part dau plan iranian. Aguèron per consequéncia de permetre lo retorn de populacions iranianas desplaçadas dins l'èst de Pèrsia per lei combats de la conquista arabia e l'arribada de pòbles turcs. Aquò entraïnèt una restauracion de la lenga e de la cultura persanas e una demenicion rapida de l'arabizacion de la region.

A partir de la mitat dau sègle XI, Pèrsia fuguèt atacada per lei Turcs Seldjokides que venián, coma la màger part deis envaïsseires d'Iran, de l'estèpa asiatica. Fondèron un principat dins la region de Korasan e ocupèron pauc a pauc lo rèsta de la region fins a la conquista de Bagdad en 1055[29]. Après aquelei victòrias, Alp Arslan (1063-1072) fuguèt lo fondator vertadier de l'estat seldjokide gràcias a son òbra administrativa e a la neutralizacion de la menaça bizantina a Manzikert (1071). Son fiu Malik Chah Ièr (1072-1092) acabèt l'unificacion de Pèrsia après la conquista de Sogdiana en 1074[30]. Pasmens, après sa mòrt, l'autoritat dei Seldjokides demeniguèt e sei vassaus venguèron lei caps vertadiers de l'empèri[31]. Per exemple, de 1180 a 1225, lo Califat abbassida restaurèt son independéncia a l'entorn de Bagdad. En 1141, lei Seldjokides fuguèron esquichats a Katwan per lei Karakitais. Lei regions orientalas dau plan iranian fuguèron envaïdas per divèrsei nomadas e lei Seldjokides fuguèron definitivament anientats en 1194. Lei venceires venguèron lei senhors dau Sultanat de Khwarezm e capitèron d'ocupar lo plan iranian mai pas Mesopotamia que demorèt sota contraròtle abbassida[32].

La conquista mongòla

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Empèri Mongòl.
Evolucion de l'Orient Mejan durant lei sègles XIII e XIV.

Quauquei decennis après la destruccion dau Sultanat Seldjokide, lo Sultanat de Khwarezm s'estendiguèt vèrs l'Asia Centrala onte deguèt faciar lei tropas mongòlas de Genghis Khan. Un acòrd de patz fuguèt conclut mai lo chaple d'una caravana marchanda protegida per lei Mongòls entraïnèt una guèrra novèla a partir de 1219. Lei Mongòls ocupèron Samarcanda en març de 1220 e pilhèron sensa dificultat la region que sei fòrças èran tròp dispersadas per resistir[33] [34]. A partir de 1222, leis expedicions de pilhatge se transformèron en campanhas d'annexion e Korasan fuguèt integrat a l'Empèri Mongòl.

D'autreis expedicions se debanèron dins la region iraniana en 1229-1230, en 1243 e en 1258-1260. Entraïnèron la conquista mongòla de la màger part de l'Orient Mejan e de destruccions majoras coma lei dau sac de Bagdad e dau Califat abbassida en 1258[35]. Après la division de l'Empèri Mongòl, la region faguèt partida de l'Ilkhanat. Aquel estat deguèt faciar divèrsei crisis intèrnas. Premier, l'introduccion de l'islam au sen de son elèit se turtèt a l'oposicion d'una partida de l'aristocràcia mongòla e causèt mai d'un còp d'estat avans son acceptacion definitiva au començament dau sègle XIV. Pasmens, aquò permetèt pas d'estabilizar l'autoritat dau khan que deguèt luchar còntra lei temptativas secessionistas de sei vassaus, compres sei generaus e sei ministres[36]. Ansin, après 1327, l'Ilkhanat s'afondrèt e dispareguèt finalament en 1336.

Aqueu periòde causèt la migracion d'unei pòbles e aguèt una influéncia fòrça importanta sus lo poblament de l'Iran modèrn. Confirmèt tanben l'implantacion de l'islam en Pèrsia gràcias a la conversion rapida deis envaïsseires e ai movements de reaccion nacionalista còntra la dominacion mongòla[37]. Ansin, mai d'una granda mosqueta fuguèt bastida a partir de la fin dau sègle XIV per leis estats successors de l'Ilkhanat : Turcomans dau Moton Negre e Turcomans dau Moton Blanc en Mesopotamia Auta e Muzaffaridas dins lo centre de Pèrsia.

Lo periòde de Tamburlan

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Tamburlan.
Formacion de l'Empèri Timurida e extension en 1405.

Lo periòde de division de Pèrsia après l'afondrament de l'Ilkhanat durèt gaire e la region fuguèt tornarmai unificada per Tamburlan (vèrs 1370 - 1405). Senhor d'origina turcomongòla, installèt sa capitala a Samarcada en 1369 e acomencèt una tièra de campanhas militaras[38]. En 1381, èra lo cap de tot lo plan iranian puei contunièt seis ofensivas còntra lo Khanat de l'Òrda d'Aur, Índia e lei principats de l'Asia Centrala[39]. Aquò entraïnèt de destruccions majoras dins lei regions ocupadas[40]. En particular, la destruccions dei canaus d'aigatge causèt lo declin economic de regions importantas dau centre d'Asia. Pasmens, après lei combats, Tamburlan favorizèt lo redreiçament de sei possessions e Samarcanda conoguèt un desvolopament economic e culturau fòrça important[41].

Après sa mòrt, son empèri deguèt faciar una tièra de crisis intèrnas (complòt per la succession, revòutas...) e extèrnas (guèrras...)[42]. En 1469, perdiguèt sei regions occidentalas au profiech dei Turcomans dau Moton Blanc e dispareguèt definitivament en 1507. La dinastia subrevisquèt a la tèsta de principats situada en Asia Centrala e, subretot, a la tèsta de l'Empèri Mogòl fondat per Babur dins leis annadas 1520. En revènge, lo plan iranian fuguèt perdut e una dinastia locala i prenguèt lo poder fondant l'Empèri Safavida en 1501.

L'Empèri Safavida e l'introduccion dau chiisme

[modificar | Modificar lo còdi]
Article detalhat: Empèri Safavida.
Evolucion de l'Empèri Safavida.

La conquista dau poder per lei Safavidas se debanèt de 1500 a 1510 quand Ismail Ièr (1501-1524), un senhor locau de l'Azerbaitjan actuau, reüniguèt una armada e acomencèt d'unificar la region sota son autoritat. Tre 1501, prenguèt Bakó e creèt la dinastia dei Safavidas. La confederacion dau Moton Blanc mau capitèt de s'opausar a sei conquistas e, en 1503, perdiguèt una batalha dins lo nòrd de Mesopotamia que s'acabèt per la pèrda d'Iraq e de la vila de Fars. Lo rèsta de la conquista dau plan iranian rescontrèt per la seguida mens de resisténcia e se finiguèt en 1510. Aquela unificacion de Pèrsia per una dinastia d'origina locala marquèt la naissença de l'Iran modèrne[43].

En lucha còntra l'Empèri Otoman e desfach en 1514 a Chaldiran, la dinastia novèla adoptèt lo chiisme coma religion d'estat e l'impausèt per fòrça[44]. Venguèt un factor d'unitat fòrça poderós que permetèt de demenir lei tensions entre pòbles diferents au profiech de la defensa de la causa religiosa comuna[45]. Aquò permetèt ai Safavidas de resistir a la tièra de conflictes que se debanèron durant lo sègle XVI : còntra leis Otomans a l'oèst, còntra lei Mogòls a l'èst, còntra leis Ozbècs ò lei Rus au nòrd e enfin còntra leis Europèus, especialament lei Portugués au sud. A la fin dau sègle, lei progrès otomans e ozbècs èran venguts una menaça mai lo rèine de Abbas Ièr (1588-1629) permetèt de redreiçar la situacion[46].

En 1588, lei Safavidas s'alièron ambé leis Anglés que reorganizèron l'armada pèrsa. En 1622, leis Anglés reconquistèron Ormuz en cambi dau drech de fondar una basa navala a Bander Abbas. Capitèron tanben d'equilibrar lei relacions ambé leis Otomans e lei Mogòls. En 1639, la frontiera fuguèt finalament definida ambé l'Empèri Otoman : Pèrsia perdiguèt la màger part de Mesopotamia mai gardèt lo contraròtle de l'Armenia Orientala e d'Azerbaitjan[47]. En fòra dei guèrras, lo periòde veguèt tanben l'adopcion d'una politica de desvolopament economic ambé, per exemple, la bastida d'obradors de produccion de tapís e lo transferiment de la capitala a Isfahan.

Lo declin de la dinastia acomencèt après la mòrt de Chah Abbas. Mens capables e de còps gaire interessats per leis afaires dau govèrn, sei successors adoptèron una politica religiosa pus dura còntra lo sunisme, especialament durant lo rèine de Chah Sultan Husain (1694-1722)[48]. Aquò entraïnèt de tensions grèvas dins certanei províncias e finalament una revòuta generala d'Afganistan en 1707. L'armada safavida fuguèt batuda e Isfahan pilhada en 1722 marcant la fin de la dinastia[49].

La Dinastia Qajara

[modificar | Modificar lo còdi]
Evolucion dei frontieras iranianas durant la dinastia qajara.
Article detalhat: Dinastia Qajara.

La conquista de la capitala per l'insureccion afgana entraïnèt l'afondrament totala de l'autoritat centrala. D'un caire, lei províncias refusèron de reconóisser lo poder afgan e preferiguèron venir independentas. D'autre caire, leis estats vesins, especialament l'Empèri Otoman, l'Empèri Rus e lei Britanics aprofichèron lo caòs intèrn per ocupar certanei zònas frontalieras[50]. Aquela situacion malaisada fuguèt aprofichat per Nadir Chah que capitèt de reünir una armada e d'obtenir lo sostèn dau darrier senhor safavida — sobeiran teoric de Pèrsia — per legitimar son poder après la reconquista d'Isfahan. Puei, reversèt oficialament la dinastia e se proclamèt chah en 1736. Fins a son assassinat en 1747, obliguèt leis Otomans (1736) e lei Rus (1739) de se retirar dau territòri iranian, vassalizèt lei Khanats Ozbècs (1739) e dirigiguèt una campanha victoriosa còntra l'Empèri Mogòl que sa capitala fuguèt pilhada en 1739.

Sa mòrt dubriguèt un periòde novèu de caòs e entraïnèt l'independéncia d'Afganistan[51]. L'unificacion fuguèt l'òbra de Karim Khan Zarim (1750-1779), governador de Chiraz, que fondèt la dinastia Zand. Pasmens, a sa mòrt, Agha Mohammad Chah contestèt l'autoritat de sei successors, creèt la Dinastia Qajara e acomencèt d'estendre sa dominacion sus lo plan iranian. Se proclamèt chah en 1787 e conquistèt Isfahan e Chiraz en 1796. Utilizèt de metòdes feroç durant sa conquista per limitar lo risc de revòuta coma, per exemple, la mutilacion de la màger deis òmes de la vila de Kirman en 1794. Aquò favorizèt la pacificacion de Pèrsia[52]. Pasmens, en Georgia, aquò permetèt ais abitants de demandar l'ajuda de Russia qu'ocupèt la region en 1797.

Lo començament dau sègle XIX marquèt lo començament dau declin de la poissança iraniana que perdiguèt divèrsei territòris e fuguèt partejada en zònas d'influéncia. Ansin, en 1813 e en 1828, Pèrsia deguèt abandonar una partida de Caucàs, divèrsei territòris au sud de la Mar Caspiana e la region de Merv au profiech de Russia. Puei, a partir deis annadas 1840, lei progrès britanics en Índia menacèron lei regions orientalas e Teheran deguèt reconóisser la pèrda d'unei territòris ais Afgans o ai Britanics. En revènge, l'afebliment dau Sultanat d'Oman permetèt ais Iranians de reconquistar tota la zòna litorala dau sud-èst dau país ocupada a partir de 1780.

En 1907, l'Empèri Rus e l'Empèri Britanic trobèron un acòrd de partiment deis influéncias respectivas dins la region e Iran fuguèt partejat entre una zòna russa au nòrd, una zòna britanica au sud-èst e una zòna neutra au centre. Aquò permetèt au país de demorar independent mai empachèt pas d'intervencions regularas d'estats europèus dins seis afaires intèrns. De mai, causèt la formacion de movements nacionalistas, fòrça ostils ais estrangiers, a l'origina de revòutas còntra leis interès estrangiers o lo poder[53]. L'afebliment dau govèrn centrau contunièt donc fins a la Premiera Guèrra Mondiala (1914-1918). Tròp feble per participar au conflicte, lo país fuguèt parcialament ocupat per leis Otomans puei per lei Rus e lei Britanics en 1917. Aquela ocupacion veguèt la descomposicion dei rèstas dau poder e la retirada britanica marquèt lo declin finau dei Qajaras[54] [55].

La revolucion constitucionala e lei temptativas de modernizacion dau país dei Pahlavi

[modificar | Modificar lo còdi]

Tre lo retirament dei fòrças anglesas, una tropa comandada per lo coronèu Reza Pahlavi ocupèt la capitala lo 22 de febrier de 1921 e i prenguèt lo poder[56]. Venguèt oficialament Ministre de la Guèrra en 1921 puei Premier Ministre en 1923. Enfin, en 1925, obtenguèt l'abolicion de la dinastia qajara[57] e fuguèt coronat chah lo 25 d'abriu de 1926. Assaièt de modernizar lo país segon un modèl occidentau[58]. Per aquò, acomencèt de restablir l'òrdre e de crear una armada modèrna per assegurar l'autoritat dau govèrn centrau[59]. Desvolopèt tanben un programa de creacion d'escòlas e assaièt de limitar l'influéncia de l'islam ò de bastir d'infrastructuras novèlas[60].

Pasmens, aquelei projèctes conoguèron de dificultats importantas, especialament lei de desvolopament economic o educatiu en causa de la manca de personaus competents. Ansin, en 1935, lei progrès èran febles e la Segonda Guèrra Mondiala va entraïnar un novèu periòde de caòs dins lo país[61]. D'efèct, en causa de sa posicion estrategica per leis Aliats, fuguèt ocupat lo 25 d'aost de 1941 per lei Britanics e lei Sovietics. Aquò entraïnèt l'abdicacion dau chah au profiech de son fiu lo 15 de setembre e una tièra de dificultats economicas en causa de l'ocupacion e dau conflicte mondiau[62]. Puei, a la fin de la guèrra en 1945, Iran venguèt provisòriament un enjòc dei premiereis annadas de la Guèrra Freja e lei Sovietics i sostenguèron la creacion d'estats independents dins lo nòrd-oèst dau país e i demandèron un drech d'esplecha deis idrocarburs[63]. Pasmens, una reaccion diplomatica determinada de Londres e de Washington causèt l'abandon de l'ajuda sovietica ai revòutas e Iran fuguèt tornarmai unificat en 1946[64].

Pasmens, lei crisis intèrnas contunièron au començament deis annadas 1950 quand lo chah, sostengut per leis Estats Units e lo Reiaume Unit, rebutèt lo Premier Ministre Mossadegh, sospichat de simpatia comunista en causa de sa politica favorabla a la nacionalizacion dei ressorsas petrolieras iranianas, en 1953[65] [66] [67]. Lo chah Mohammad Reza Pahlavi assaièt sensa succès vertadier de contuniar la politica de modernizacion de son paire. A partir de 1972, lei dificultats economicas e la lentor dei progrès de la politica de desvolopament entraïnèt una division de la populacion entre comunistas, republicans, defensors dau comèrci tradicionau e islamistas[68]. En 1975, lo caòs politic entraïnèt l'adopcion de mesuras fòrça repressivas per lo govèrn. Pasmens, la situacion contunièt de se desgradar e la Revolucion Islamica de 1979 causèt la disparicion de la monarquia.

La Revolucion e la Republica Islamica

[modificar | Modificar lo còdi]
Guèrra Iran Iraq (1980-1988).

Après de mes de protestacions popularas còntra son regim, Mohammad Reza Pahlavi quitèt Iran lo 16 de genier de 1979. Après la proclamacion de la neutralitat dei fòrças armadas, l'islamista Rouhollah Khomeini declarèt la fin de la monarquia lo 11 de febrier e la formacion d'un govèrn provisori. Ben organizats, leis islamistas capitèron d'eliminar leis autrei faccions revolucionàrias e la Republica Islamica d'Iran fuguèt proclamada lo 1èr d'abriu de 1979. Pasmens, lei premiereis annadas fuguèron malaisadas en causa de la crisi deis ostatges de l'ambaissada estatsunidenca (4 de novembre de 1979 - 20 de genier de 1981) causada per l'acuèlh dau chah exilat per Washington e, subretot, per l'invasion iraquiana de 1980 qu'entraïnèt la lònga guèrra Iran-Iraq (1980-1988).

Finalament, la crisi deis ostatges fuguèt reglada per un acòrd secrèt ambé l'administracion Reagan (en cambi d'armas per luchar còntra Iraq) e la guèrra còntra Bagdad s'acabèt per un mantenement dau statu quo ante en 1988[69]. Pasmens, lo conflicte fuguèt saunós[70] per una armada iraniana mau equipada que deguèt adoptar de tacticas murtrieras d'ondas umanas per assaiar de rompre lei linhas d'una armada iraquiana sostenguda per l'URSS e lei país occidentaus e utilizant d'armas quimicas.

En 1989, la mòrt de Khomeini e son remplaçament per Ali Khamenei coma Guida de la Revolucion demostrèt la soliditat deis institucions maugrat quauquei modificacions de la constitucion. En 1991, Iran fuguèt neutre durant la Guèrra de Kuwait (1990-1991)[71]. Durant aqueu periòde, lo redreiçament economic après leis annadas de guèrra venguèt la prioritat d'un govèrn dirigit per de religiós moderats[72]. Pasmens, la revirada economica dei moderats permetèt ai conservadors de se renfòrçar e d'averar leis eleccions de 2005 ambé la victòria de Mahmoud Ahmadinejad[73]. Fins a 2013, sa presidéncia fuguèt caracterizada per la restauracion d'un discors nacionalista opausat ais Estats Units d'America e a seis aliats. Son ponch centrau es lo desvolopament d'un programa nuclear civiu, sospichat de desvolopar en secrèt d'aplicacions militaras per leis Occidentaus e Israèl. Aquò entraïnèt l'adopcion d'una tièra de sancions internacionalas còntra Iran.

Liames intèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

Bibliografia

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòtas e referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ (fr) Georges Roux, La Mésopotamie: essai d'histoire politique, économique et culturelle, Seuil (1985), p. 160.
  2. ↑ (fr) Paul Garelli e André Lemaire, Le Proche-Orient Asiatique, tome 2 : Les empires mésopotamiens, Israël, PUF (2001), pp. 44-45.
  3. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 56.
  4. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), p. 39.
  5. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 60.
  6. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 63.
  7. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 97.
  8. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 100.
  9. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 102.
  10. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 145.
  11. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 151.
  12. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 152-153.
  13. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 158.
  14. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 174.
  15. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 56.
  16. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 182-185.
  17. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 196.
  18. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 197.
  19. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 202.
  20. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), p. 82.
  21. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 203-204.
  22. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 205.
  23. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 207-208.
  24. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), pp. 82-83.
  25. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 252.
  26. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 253-254.
  27. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 280-281.
  28. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), p. 84.
  29. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 306.
  30. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 308.
  31. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 313.
  32. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), p. 85.
  33. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), pp. 126-127.
  34. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 336.
  35. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 338.
  36. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 345.
  37. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 346-350.
  38. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), p. 145.
  39. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 363.
  40. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 364.
  41. ↑ (fr) Gérard Chalian, Les empires nomades, Perrin (2006), p. 148.
  42. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 370-371.
  43. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 388.
  44. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 391.
  45. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 392.
  46. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 400.
  47. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 402.
  48. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 407.
  49. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 407-408.
  50. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 408.
  51. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 410-411.
  52. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 411.
  53. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 418-419 e 423.
  54. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), pp. 53-54.
  55. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 423.
  56. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), p. 64.
  57. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), p. 72.
  58. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), pp. 425-426.
  59. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), p. 80.
  60. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), pp. 72-85.
  61. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 426.
  62. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 427.
  63. ↑ (fr) Patrice Touchard (dir.), Christine Bermond-Bousquet, Patrick Cabanel, Maxime Lefebvre, Le siècle des excès - Le XXème siècle de 1870 à nos jours, PUF (1992), pp. 251-252.
  64. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), pp. 102-104.
  65. ↑ (fr) Patrice Touchard (dir.), Christine Bermond-Bousquet, Patrick Cabanel, Maxime Lefebvre, Le siècle des excès - Le XXème siècle de 1870 à nos jours, PUF (1992), p. 78.
  66. ↑ (fr) Mark Gasiorowski, Quand la CIA complotait en Iran, Le Monde Diplomatique (octòbre de 2000).
  67. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), pp. 110-113.
  68. ↑ (fr) Jean-Paul Roux, Histoire de l'Iran et des Iraniens, Fayard (2006), p. 430.
  69. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), p. 196.
  70. ↑ (fr) Pierre Razoux, La guerre Iran-Iraq Première guerre du Golfe 1980-1988, Edicions Perrin, 2013, p. 572 : lo bilanç uman es estimat a 500 000 tuats e disparatus e 1 300 000 bleçats.
  71. ↑ (fr) Jean-Pierre Digard, Bernard Hourcade e Yann Richard, L'Iran au XXème siècle, Fayard (1996), p. 216.
  72. ↑ (fr) Laurent Lamote, L’heure de la reconstruction tarde à venir en Iran, Le Monde Diplomatique (aost de 1992).
  73. ↑ (fr) Alexandre Leroi-Ponant, L’Iran du président Mahmoud Ahmadinejad, Le Monde Diplomatique (decembre de 2005).
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Istòria_d%27Iran&oldid=2120322 »