Consciéncia

« Pensadas vironejantas », una representacion fotografica sus la question de la consciéncia: cossí la consciéncia se pòt explicar en tèrmes de proceses cerebrals? Ont se trapa lo sèti de la consciéncia? Vejatz sus aquel punt: Consciéncia (biologia)

La consciéncia es « un dels mòts mai dificils de definir », perque es pas segur que çò que cerca a la comprene, la quita consciéncia, que la rason es una aisina, siá capable de se sasir d'esperela (« lo cotèl pòt pas se copar d'esperel » çò dison los bodistas).

La consciéncia es, al vejaire de qualques filosofias e de la psicologia, la facultat mentala que permet de comprene de biais subjectiu los fenomèns exteriors (per exemple, jos la forma de sensacions) o interiors (estats emocionals, pensadas) e mai generalament la seuna existéncia.

D'un punt de vista etic o moral, es tanben la facultat de destriar lo ben del mal.

Polisemia

Lo tèrme de consciéncia pòt èsset destriat en mai d'unas categorias:

• La consciéncia seriá un fenomèn mental caracterizat per un ensems d’elements mai o mens intenses e presents segon los moments: un cert sentiment d’unitat pendent la percepcion per l’esperit o pels sens (identitat del se), lo sentiment qu’i a un reire plan en nosautres que « vei », un fenomèn puslèu passiu e global al contrari de las activitats sonque intellectualas de l’esperit, activas e localizadas, e que son ligadas a l’accion (per exemple la projeccion, l’anticipacion, l’istòria, lo temps, los concèptes..). La consciéncia es « çò que vei » sens s’assimilar a çó qu'es vist, es çò qu'intègra a cada instant creant de relacions establas entre las causas, a l'imatge dels malhums neuronals. La consciéncia es un luòc abstrach, perque impossible de localizar endacòm dins lo còs, qu'aparéis a cada instant al moment exactament ont fusionan las percepcions dels sens e de l'esperit, l’ecran sus que se debanan totas las activitats intellectualas de l’esperit, en granda partida imaginàrias (las representacions mentalas: consciéncia del mond, dels autres, del ièu..) mas eficaças a lor mena, coma la vida emocionala.
• La consciéncia morala, respècte de las règlas d'etica, sens unic del tèrme fins al sègle xvii.
• La consciéncia coma substrat de l'existéncia, dins qualques concepcions de la espiritualitat.

Representacions

Lo sens primièr la definís coma çò que permet una representacion, quitament fòrça simplificada, del mond e de reaccions al respècte d'aquel. Es alara question de « consciéncia del mond ». Es aquela qu'es evocada dins las expression coma « pèrdre consciéncia », o, al contrari, « prene consciéncia ».

Pels umans, las recercas recentas sus mai d'un periòdes de l'istòria mòstran l'importança del concèpte de representacion: Vejatz per exemple Georges Duby (sus la bassa Edat Mejana), Jean Delumeau (sus la Renaissença), e sus un plan mai epistemologic, las recercas de Michel Foucault relativas a l'epistemè. Tanben se pòt evocar lo filosòf alemand Arthur Schopenhauer que consacrèt una granda partida de sa filosofia a l'estudi d'aquela facultat representativa dels animals e, subretot, de l'òme dins son òbra principala e magistrala, Lo mond coma volontat e coma representacion.

La consciéncia es un fach al sens ont Descartes, dins las Meditacions Metafisicas, daissa comprene que l'alma es un rapòrt a se. L'examen de la consciéncia supausa atal lo dobte metodic coma lo biais primièr d'intrar dins un rapòrt a se non eronèu. Dins un sens mai "individualista", la consciéncia pòt tanben correspondre a una representacion, quitament plan simplificada, de la seuna existéncia. Es alara question de consciéncia de se, o de consciéncia reflexiva (en anglés self-awareness). Es atribuida al mens als grands monins ominids coma per exemple los umans, los chimpanzés, los gorillas e los orangotans. Sembla pro rasonable de l'espandre tanben al dalfins e elefants qui dispausan de capacitats cognitivas e afectivas avançadas. La consciéncia dins aquel segond sens, implica aquela del primièr, perque « se conéisser », significa necessàriament « se conéisser al respècte del mond » (e tanben d’autres èssers potencialament dotas de consciénca). Al revèrs lo contrari es disputat.

Formas minimalas

Antonio Damasio, neurològ, estudia las basas neuronalas de la cognicion e del comportament.

Al nivèl de la consciéncia del mond, las causas pòdon se mostrar mai complèxas, en implicant un ensems de fenomèns ligats al contèxte sociologic, politic, economic. Lo gra minimal de consciéncia del mond paréis èsser quand avèm tot simplament quicòm a dire sul mond (la filosofia sap pas dire que que siá per l'ora 2006) sus una consciéncia non observabla per sas manifestacions: «Sus çò que se pòt pas parlar, cal demorar mut.» explia Wittgenstein.

La consciéncia de se, coma la consciéncia del mond es jamai complèta. Una question ne ven - perque totas son incomplètas - es « qual es lo gra minimal de consciéncia de se imaginable ? ». Descartes i respond per son celèbre « Pensi, per consequéncia soi ».

La formula de Socrates, tirada de l'oracle de Delfos: « conei te d'espertu », mòstra qu'una coneissença marrida de se a un impacte sus la coneissença del mond e al revèrs - perque fasèm partida del mond. De fach, la consciéncia de se designa la consciéncia de fenomèns particulars ligat al concèpte de se.

Aspèctes

Pluralitat de manifestacions

En mai dels dos sens ja vists, lo concèpte de consciéncia a d'autres sens o manifestacions que se pòt destriar, pasmens que dins qualques cases, aquelas diferéncias se fan subretot sul gra:

• La consciéncia coma sensacion: tot èsser dodat de sensibilitat, quitament un sistèma automatic, pòt èsser qualificat, d'un biais, de « conscient » de son mitan, perque respond a d'estimuli; es la nomenada « consciéncia del mond ».

Daniel Dennett a, entre autres, escrich sus los Qualia.

• la consciéncia espontanèa, sentiment interior immediat; d'unes filosòfs de l’Antiquitat (per exemple los Estoïcians) parlan de « tocar interior » (vejatz Qualia);

• Passèm a una estapa superiora, en significant pel mot consciéncia un estat de despèrt de l’organisme, estat diferent del precedent dins aquel sens que compòrta pas de passivitat de la sensibilitat (en anglés, lo mot wakefulness, vigiléncia, alèrta, o awareness); dins aquel sens, i a pas de consciéncia dins l’estat de sòm prigond o dins lo comà;

• Consciéncia de se: la consciéncia es la preséncia de l’esperit a el meteis dins sas representacions, coma coneissença reflexiva del subjècte que se sap percebent. Per aquela preséncia, un individú prend coneissença, per un sentiment o una intuicion interiors, d’estats psiquics que se torna a el coma subjècte. Aquela reflexivitat torna a una unitat problematica del ièu e de la pensada, e a la cresença, tanben problematica, que sèm a l’origina dels nòstres actes; aquel darrièr sens es una coneissença del nòstre estat conscient als primièrs sens. Lo domèni d’aplicacion es pro imprecís e compta de gras: se s’agís d’una consciéncia clara e explicita, los enfants que parlan pas encara possedarián pas la consciéncia dins aquel sens; se s’agís d’un gra mendre de consciéncia, un biais de despèrt a se, alara los enfants pòdon èsser considerats coma conscients mas tanben d'unes animals.

• un autre sens d'un mòt consciéncia foguèt introduch pel filosòf Thomas Nagel: s’agís de la consciéncia per un èsser de çò que fa èsser cossí es.

• la consciéncia coma consciéncia de quicòm (consciéncia transitiva, oposada a l’intransitivitat del fach d’èsser conscient). Aquela consciéncia torna a l’existéncia problematica del mond exterior e a nòstre capacitat de lo conéisser;

• la consciéncia intellectuala, intuicion de las esséncias o dels concèptes.

• la consciéncia fenomenala, coma estructura de la nòstra experiéncia.

• A un gra conceptualament mai alaborada pòt existir o non la « consciéncia morala », definissabla coma la compreneson e la presa en carga per l'individú dels tenents e dona d'actes per la collectivitat e las generacions futuras.

Dins l’ensems d'aquelas distinccions, se cal notar una concepcion de la consciéncia coma saber de se e percepcion sul còp de la pensada, e una autra coma sentiment de se implicant de fondaments escurs e un avenir conscient que son, en general, exclusits de la primièra concepcion. La consciéncia morala, ela, designa lo subjècte del jutjament moral de las nòstras accions. D'aquela consciéncia, se dich als enfants que nos permet de destriar lo ben del mal. Vejatz çaidejós.

Disciplinas concernidas

Dins lo lenagatge corrent, lo concèpte de consciéncia pòt èsser oposat a l’inconsciéncia, a l’inatencion, a la distraccion, al divertiment, eca. Quand s'agís de l'estudiar, es subretot la filosofia qu'èra e es concernida. En mai la medecina, l’estudi de la consciéncia tòca d'autras disciplinas, coma la psicologia, la psicanalisi, la psiquiatria, la filosofia de l'esperit e la filosofia de l'accion. Es tanben ligada al Lengatge (verbal o non), donc a la filosofia del lengatge.

Meditacion

Los practicants de la meditacion cercan a accedir a una presa de consciéncia (de la consciéncia), veire a d'estats modificats de consciéncia.

La psicanalisi

Per Jung coma per Freud, l'inconscient designa una activitat psiquica que se debana fòra dels camp de l'esperit conscient.

La psicanalisi parla d'inconscient que pòt èsser vist individualament (concepcion de Freud), o collectivament (concepcion de Carl Gustav Jung: inconscient collectiu).

Istòria

Existís pas cap de concèpte estrictament comparable a aquel de consciéncia dins la filosofia de la Grècia antica: l'èsser de Parmenides (vejatz Ontologia) poiriá se n'aprochar. Per d'unes autors romans, lo mot latin pren una dimension morala derivada del drech, exprimissent lo fach de se prene d'esperel per testimòni. Foguèt sonque al sègle xvii que lo tèrme venguèt un fondament de la reflexion sus l’esperit.

Lo concèpte de consciéncia foguèt pas isolat de sa significacion morala sonque a partir de John Locke, dins son Ensag sus l’entendament uman (1689). Abans lo mot consciéncia jamai aguèt lo sens modèrne. Subretot, Descartes l’emplec gaireben jamai dina aquel sens, pasmens se definís la pensada coma una consciéncia de las operacions que se produson en nosautres.

Caracteristicas

Jean-Paul Sartre: « La consciéncia a pas de dedins, es pas res que lo defòra d’esperela. »

La consciéncia presenta de trachs caracteristics que pòdon entre autre inclure: rapòrt a sei, subjectivitat (la consciéncia que l'individú possèda d'esperel es distincta d'aquela d’altrú), l'estructura fenomenala, la memòria, la disponibilitat (o libertat de la consciéncia al respècte dels objèctes del mond), la temporalitat, la selectivitat, l’intencionalitat (tota consciéncia es consciéncia de quicòm, es virada cap a autre causa qu’ela mèsma) e l’unita o sintèsi de l’experiéncia.

Consciéncia de se

La consciéncia s’acompanha de sovenirs, de sentiments, de sensacions e de saber que tornam cap a una realitat interiora que nomemam ièu. Aquela consciéncia es nomenada consciéncia de se, e es estructurada per la memòria e l’entendement. Es dins aquel sens una unitat sintetica sosjacenta a totes los nòstres comportaments volontaris. Los elements que conten, sovenirs, sentiments, jutjaments, dependent d’un contèxte cultural, çò que fa de la consciéncia de se una realitat empirica cambiadisa e multipla. L’unitat e la permanéncia del ièu son donc pas garantidas per l’unitat, benlèu sonque nominala, de la consciéncia.

Lo cogito cartésien tend a exprimir l'estat de consciéncia de se que s'exprimís. D'autre biais, lo subjècte, dich « Ièu », exprimís una consciéncia del ièu (Ego), en tèrmes de saber (rasonament - entendement). Lo «Pensi» es interactiu. Implica e necessita, per èsser exprimit, la consciéncia de se. La concluson d'èsser poiriá alara paréisser redondante. Pasmens, ven exprimir l'estat e la relacion sensitiva. Pensi, per consequéncia soi pòt doncas se declinar en Sai que sentissi per consequéncia existissi.

Rapòrt en primièra persona

Auguste Comte: « Se pòt pas se mestre a la finèstra per se gaitar passar per la carrièra ».

L’introspeccion es un metòde d’investigacion de la consciéncia que ven, mai sovent, la primièra a l’esperit. Es un fach que pensam totes aver un accès privilegiat al nòstre esperit, accés que la consciéncia seriá l’expression. Mas l’investigacion de la nòstra vida mentala es de segur pas sufisenta per bastir una teoria espandida de la consciéncia: « Se pòt pas,disiá Auguste Comte, se mestre a la finèstra per se gaitar passar per la carrièra ». Lo subjècte pòt pas de verai s’observar objectivament perque es a l'encòp l’objècte observat e lo subjècte qu'observa, alara la consciéncia se modifica d'esperela en s’observant. Tota psicologia implicariá donc d’examinar la consciéncia a la tresena persona, quitament se cal alara se demandar cossí es possible d’observar atal la consciéncia dempuèi l’exterior.

L'estadi del miralh (se reconéisser dins un miralh) es sovent, considerat coma una estapa essenciala de la consciéncia de se, reservat a l'uman. Mas s'aquel estadi es atench vèrs l'edat d'un an e mièja o dos ans per l'òme, de chimpanzés experimentats, d'autres grands monards, elefants, dalfins, papagais e agaças, son capables de se reconéisser dins un miralh, coma o mostrèt lo tèst del miralh en etologia.

Corrent

L’idèa de consciéncia pausa lo problèma de l’unitat d’un subjècte, d’un ièu o d’una consciéncia. Se pòt mai sovent destriar dos tipes d’ipotèsis:

• la consciéncia es l’expression d’una unitat intèrna − lo ièu dins pensi; aquela unitat pòt èsser entendida de diferents biais.
  • unitat d’un individú − lo subjècte pensant, veire « l’alma » (per exemple per Descartes);
  • unitat transcendantala − lo sens intèrne coma consciéncia dels meus contenguts de consciéncia coma m’apartenent (Kant).
• la consciéncia es pas qu’un ligam d’agregats d’impressions (Hume) que pòt èsser descricha coma una seguida mai o mens coerenta de recits sus un subjècte sunque virtual − lo ièu. Atal, « quand las meunas percepcions son apartadas per un temps, coma per un sòm tranquil, tot aquel temps ai pas mai consciéncia de ièu e se pòt dire vertadièrament qu’existissi pas » (Hume, Tractat de la natura umana, I). Segon aquela tèsi, lo ièu es autre.

Consciéncia del mond exterior

Per Edmund Husserl, la consciéncia pòt pas èsser descricha independentament dels objèctes qu'arrapa.

Segon Husserl, que torna sus un concèpte medieval, tota consciéncia es consciéncia de quicòm. Aquò supausa que la consciéncia siá un esfòrç d’atencion que se concentra a l'entorn d’un objècte. Aquela concentracion es estructurada per l’experiéncia o per de categorias a priori de l’entendement, estructuras que se considèran a vegadas coma los fondaments de tota coneissença del mond exterior. Dins l’idealisme modèrne la consciéncia es tanben la font e l’origina de la sciéncia e de la filosofia.

A la question de saber quinas relacions la consciéncia entreten amb la realitat en general, una descripcion fenomenologica respond qu'aquela a una estructura espaciala e temporala, estructura qu'es una organizacion dels concèptes que concernisson nòstre experiéncia del mond e nos meteis coma qu’actors d'aquel mond.

Consciéncia morala

Jean-Jacques Rousseau : « (Consciéncia) sens te sentissi pas res en ièu que m’auça aldessús de las bèstias, que lo triste privilègi de me pèrdre d’errors en errors esperant l’ajuda d’un entendement sens règla e d’una rason sens principi ».

Es lo sens primièr del mot « consciéncia », encontrat dins Ciceron e Quintilian, e que, dins la lenga francesa, demora sens concurréncia fins al sègle xvii. La consciéncia psicologica es sovent evocada coma una « lutz », la consciéncia morala coma una « vòtz »: se la primièra « esclaira », la segonda « parla ». La consciéncia morala designa en efièch lo sentiment interior d’una norma del ben e del mal que «ditz» cossí apreciar la valor de las conduchas umanas, que sián dels nòstres o d'aquelas d’autrú. Es tanben lo demòni que Socrates seguissiá e que lo mena cap a èsser condamnat per la ciutat.

Rousseau

Aquela « vòtz » de la consciéncia, qui se fa entendre dins l’individú es pasmens, segon Rousseau, la mèsma dins tot òme. Malgrat la diversitat e la variabilitat de las mòrs e de las coneissenças, es « universala »: es per cadun dels individús la « vòtz de la natura », perque segon Emili: «pasmens se las nòstras idèas nos venon de l'en defòra, los sentiments que los aprecian son en dedins de nosautres, e es pas que per eles que coneissèm la convenéncia o disconvenéncia qu'existís entre nosautres e las causas que devèm respectar o fugir» (Emili, Libre IV).

A biais d'un instincte, mas pasmens signe de la nòstra libertat, jamai s'engana, a la condicion que siá vestadièrament escotada: «Consciéncia ! Consciéncia ! Instincte divin, immortala e celèsta vòtz; guida segur d’un èsser ignorant e barrat, mas intelligent e liure; jutge infalhible del ben e del mal, que fa l’òme semblable a Dieu, es tu que fa l’excelléncia de sa natura e la moralitat de las seunas accions; sens tu sentissi pas res en ièu que m’auça aldessús de las bèstas, que lo triste privilègi de me pèrdre d’errors en errors esperant l’ajuda d’un entendement sens règla e d’una rason sens principi» (Emile, Liure IV).

Alain

Segon Alain, la consciéncia es «lo saber s'entornant cap a el meteis e prenent per centre la quita persona umana, que se soma de decidir e de se jutjar. Aquel movement interior es dins tota pensada; perque aquel que se dich pas fin finala: « de que me devi pensar? » pòt pas èsser dich pensaire. La consciéncia es totjorn implicitament morala; e l’immoralitat consistís totjorn a voler pas pensar que pensam, e a remandar lo jutjament interior. Verai que se nomenan inconscients aqueles que se pausan pas cap de question d’espereles cap a espereles».

Per Alain, donc existís pas de morala sens deliberacion, nimai de deliberacion sens consciéncia. Sovent la morala condamna, mas quand aproba, es encara al tèrme d’un examèn de consciéncia, d’un retorn sus se de la consciéncia, de biais que « tota la morala consistís a se saber eseprit », es a dire « obligat absoludament »: es la consciéncia e sonque ela que nos ditz nòste deber.

Origina de la consciéncia morala?

La question demora pasmens de saber quina origina atribuir a la consciéncia morala. Perque se per Rousseau « los actes de la consciéncia son pas de jutjaments, mas dels sentiments »(ibid.), venguèt diferent per Kant, que considèra al contrari la consciéncia morala coma l’expression de la rason practica − e encara mens per Bergson, que vei en ela lo produch d’un condicionament social, o per Freud, que la situa coma l’eritièra dirècta del subreièu (Lo Malaise dins la cultura, VIII).

Teorias

Segon Stuart Hameroff, lo cevèl es l'organ mejans que la consciéncia se manifesta mas es pas çò que produch la consciéncia.

Las questions de saber çò que caracteriza la consciéncia, quinas son sas foncions e quins rapòrts entreten amb ela meteisa prejutjan pas necessàriament de l'estatut ontologic qu’es possible de li donar. Se pòt, per exemple, considerar que la consciéncia es una partida de la realitat que se manifesta dins d'estats de consciéncia tot en essent mai qu’una simpla abstraccion producha amb l’adjectiu « conscient ». Aquela tèsi realista (al sens de la filosofia medievala, veire Realisme e nominalisme) a pas pro de defensors ara. L’una de las rasons n'es que l’investigacion sonque descriptiva fa pas necessària aquel genre d’ipotèsis realistas.

• La consciéncia s'estudia per sas manifestacions. Una escòla de pensada, lo comportementalisme, se prepausa de mai estudiar sonque aquelas manifestations, sens cercar a pausar l'ipotèsi d'una consciéncia fondamentala e plan dificila de definir.
• Dualisme
• Fisicalisme
• La consciéncia del punt de vista materialista
• L’apròche de Timothy Leary amb lo seus 8 circuits.
• La consciéncia conscienta d'ela mèsma que testinònia l'escrivan Stephen Jourdain.
• Autras teorias cognitivas (Douglas Hofstadter, Daniel Dennett, Antonio Damasio, Gerald Edelman, Giulio Tononi).
• Las teorias quanticas de la consciéncia de Roger Penrose (1989, 1994) e Stuart Hameroff (1998).

e tanben d'apròches totalament fisicas, coma aquela de Jean-Pierre Changeux, segon que los percèptes e los concèptes constituisson d' entitats fisicas se tradusent per de connexions fisicas e logicas de neuròns, que vòl se metre en evidéncia; es ja lo cas pels percèptes.

Lo concèpte de consciéncia es donc pas mai utilizat sonque per la filosofia o la psicologia, de cercaires d'autras disciplinas coma la sociologia o l'antropologia s'interessan a aquel concèpte en li donant d'autres sens, dempuèi sovent de resultats d'enquèstas o d'observacions dirèctas e participantas. Per exemple, de cercaires jos la direccion d'Alfredo Pena-Vega e de Nicole Lapierre estudièron l'emergéncia d'una consciéncia europèa per de joves vivent en Peitau-Charantas.

Religions

Cristianisme

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

L'enciclica Veritatis Splendor de Joan Pau II (1993) dona una granda importança a la consciéncia dins la recerca de la vertat: «Lo drech a la libertat religiosa e al respècte de la consciéncia dins sa caminada cap a la vertat es totjorn mai sentit coma lo fondament dels drechs de la persona considerats dins lor ensems».

Bodisme

La filosofia bodica estudia tanben la consciéncia, vijñāna e n'analisa las diferentas formas e foncions. S'agís alara de l'un dels constituents de la persona, skandhas, distincte de la percepcion, samjñā; pasmens, se vijñāna se traduch per consciéncia, e que lo tèrma designa plan una coneissença, lo concèpte bodista cobrís pas exactament la consciéncia atal qu'es tematizada dins la pensada occidentala.

Indoïsme e vedisme

Pendent los sègles, la consciéncia foguèt pas definida sistematicament del meteis biais dins lo joscontinent indian. La nocion de « consciéncia pura » dins las teorias derivadas dels tèxtes del vedisme e de l'indoïsme, es coma un « estat liberat », liberat del karma, liberat del samsara. Se pòt comprene coma un substrat de l'existéncia individuala. Per d'indoïstas, mai lo camin del iogí avança dins la meditacion, mai sa consciéncia ven granda. Lo problèma de la dualitat de l'univèrs entre l'individual e lo Tot: es a dire Dieu se pausa atal. La Mandukya Upanishad dona quatre estats de consciéncia: despèrt, dorment, somiant e n'essent pas qu'un amb lo Brahman.

Mèdias

De representacions allegoricas e mediaticas de la consciéncia son referenciats dins la mitologia, la literatura e le cinèma.

Cinèma

• Jiminy Cricket, un criquet, qu'es la consciéncia de Pinocchio dins lo film d'animacion de Walt Disney (1940), adaptat del conte per enfants de l´escrivan italian Carlo Collodi.

Literature

Crime e Castig de Fiodor Dostoievskii evòca una fòrma d'autojustícia. La punicion qu'infligís la consciéncia de Raskolnikov a el meteis es pièger que la preson o lo camp de trabalh.

Lo castig vertadièr de Raskolnikov es pas lo camp de trabalh qu'es condamnat, mas lo torment que sofrís tot lo long del roman. Es lo meteis tèma qu'abòrda Victor Hugo dins son poèma La Consciéncia amb l'idèa qu'escapam pas a sa consciéncia.

Minos que jutja Socrates simboliza en partida la consciéncia dins « sòmis d'un pagan mistic » de Louis Ménard.

L'uèlh de Caín, dins « La Consciéncia » de Victor Hugo, poèma publicat dins La legenda dels sègles.

Bibliografia (fr)

David Chalmers parla de problèma dificil de la consciéncia per evocar las questions non resolugudas sul subjècte.

• Henri Bergson, Essai sur les données immédiates de la conscience
• Henri Bergson, "La conscience et la vie" in L'énergie spirituelle
• Michel Bitbol, Physique et Philosophie de l'Esprit, Champs-Flammarion, 2005.
• David Chalmers, The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory (1996). Oxford University Press. hardcover: ISBN 0-19-511789-1, paperback: ISBN 0-19-510553-2
• Antonio Damasio, Le sentiment même de soi
• Antonio Damasio, Spinoza avait raison
• Jean Delacour, Conscience et cerveau
• Daniel Dennett, La Conscience expliquée
• Natalie Depraz, La conscience. Approches croisées, des classiques aux sciences cognitives, Armand Colin, 2001 ISBN: 2-200-26370-8
• Descartes, Discours de la méthode
• Descartes, Méditations métaphysiques
• Descartes, les Principes de la philosophie
• Gerald Edelman, Giulio Tononi, Comment la matière devient conscience
• Gerald Edelman, Plus vaste que le ciel, 2004
• Maurice Halbwachs, Les cadres sociaux de la mémoire, Paris, 1926, Albin Michel (nouvelle édition).
• Maurice Halbwachs, La mémoire collective, Paris, 1950, Albin Michel (nouvelle édition).
• Laurent Fedi (2008). Piaget et la conscience morale. PUF, Paris. ISBN: 978-2-13056-725-7
• Sigmund Freud:: L'interprétation des rêves (1900), PUF 2005, (ISBN 2-13-052950-X) (notamment dans le chapitre VII)
• Daniel Heller-Roazen, Une archéologie du toucher (2012), Le Seuil, Paris
• Kant, Critique de la raison pure
• Kittsteiner, Heinz D. La Naissance de la conscience morale, Paris: Cerf, 1997 traduit de l'allemand par Jean-Luc Evard et Joseph Morsel.
• Leibniz, Nouveaux essais sur l’entendement humain
• Locke, Essai sur l’entendement humain (en particulier le chapitre 27. Voir John Locke, Identité et différence. L’invention de la conscience. Présenté, traduit et commenté par Étienne Balibar. Seuil, Paris, 1998. Voir aussi "Identité et différence selon Étienne Balibar", par Françoise Badelon, in Multitudes, mis en ligne le 21 juin 2003)
• Philip Low, Déclaration de Cambridge sur la conscience
• Alfredo Pena-Vega, Nicole Lapierre, Julien Lefour, Jennifer Vincent, L'émergence d'une conscience européenne chez les jeunes. Enquête en Poitou-Charentes, Poitiers, Atlantique éditions, juin 2009, (ISBN 978-2-911320-36-1). (en) Alfredo Pena-Vega, Nicole Lapierre, Julien Lefour, Jennifer Vincent, The emergence of European awareness among young people. Survey in the Poitou-Charentes region, Poitiers, Atlantique publishing, juin 2009, (ISBN 978-2-911320-36-1).
• Stéphane Sangral, Ombre à n dimensions, Éditions Galilée
• John Searle, le mystère de la conscience, Éditions Odile Jacob, 1999, ISBN 978-2738107466. Réflexion sur les conceptions concernant la conscience de Francis Crick, Gerald Edelman, Roger Penrose et Daniel Dennett.
• Spinoza, Éthique
• Rudolf Steiner, Philosophie de la liberté traduit de l'allemand par Jean-Luc Evard et Joseph Morsel.

Annèxes

Articles connèxes

• Consciéncia morala
• Consciéncia collectiva
• Estat modificat de consciéncia
• Inconscient
• Sciéncia e consciéncia
• Estadi del miralh e tèst del miralh
• Vijñāna