Filosofia del lengatge

Las Meninas de Diego Velázquez (1657). « Mas lo rapòrt del lengatge a la pintura es un rapòrt infinit […] son irreductibles l'un a l'autre: quitament se de dich çò que se vei, çò que se vei pas jamai cap dins çò que se dich, e quitament se se fa veire, per d’imatges, de metafòras, de comparasons, çò que sèm a dire, lo luòc ont trelusisson es pas aqueste de desplegan los uèis, mas aqueste que definisson las successions de la sintaxe. E le nom pròpri, dins aqueste jòc, es pas qu'un artifici: pemet de guinhar, es a dire de passar d’amagat de l'espaci ont se parla a l'espaci ont s’agacha, es a dire de los embarrar de biais aisit un sus l'autre coma s'èran adeqüats […] benlèu i a, dins aquesta pintura de Velázquez, una mena de representacion de la representacion classica, e la definicion de l'espaci que fa espelir. » Michel Foucault, Los mots e las causas, introduccion.

La filosofia del lengatge s'interèssa subretot a la significacion, a la referéncia o al sens en general, a l'usatge del lengatge, a son aprendissatge e a sos procediments de creacion, e tanben a sa comprension, a la comunicacion en general, a l'interpretacion e a la traduccion.

Emai se los problèmas filosofics pausats pel lengatge faguèron l'objècte d'analisis ja de Platon e Aristòtel e tanben dins la filosofia medievala e classica, se mòstra subretot per la filosofia del lengatge, coma camp especific, la tradicion analitica que se desvelopèt al sègle XX, majoritàriament dins la filosofia anglosaxona. Pasmens, la filosofia continentala daissèt pas lo camp del lengatge, e se desvelopèt quitament un autre vejaire, subretot a partir del concèpte d'intencionalitat dins la fenomenologia husserliana. Ontologia, metafisica e filosofia del lengatge son d'efièch ligadas, e aquò dempuèi Parmenides, que lo discors sembla far referéncia al real. Ambedoas tradicions, analitica e continentala, se crosèron, per exemple dins lo debat entre Jacques Derrida e John Searle o encara per la formulacion d'objeccions, per Hubert Dreyfus, computacionalisme presicat per Jerry Fodor.

Istòria

Platon (subretot dins lo Cratil), Aristòtel (dins unes obratges de l'Organon, coma Categorias, De l'interpretacion etc.) e los sofistas ja escriguèron sus aquestas questions coma o faguèron mantuns filosòfs de l’Edat Mejana (Roger Bacon, Duns Scotus, Guilhèm d'Occam, etc.) e mai tard de filosòfs modèrnes coma Giambattista Vico, Leibniz, Christian Wolff, Rousseau, Johann Georg Hamann, Johann Gottfried Herder, Kant, Wilhelm von Humboldt, Hegel, Peirce e Nietzsche. La Logica de Port-Royal es tanbe un monument filosofic consacrat a las questions de logica e de lengatge.

Al sègle XX, las lengas e lo lengatge venguèron de tèmas centrals dins las tradicions mai diferentas de la filosofia europèa, coma:

• l’estructuralisme (Émile Durkheim);
• la teoria del lengatge coma partida d'una teoria generala de las fòrmas simbolicas (Ernst Cassirer);
• la filosofia que tornèt amb la tradicion humboldtiana (Walter Benjamin, Martin Heidegger) ;
• lo marxisme (Valentin Volochinov, Ferruccio Rossi-Landi);
• lo postestructuralisme (Michel Foucault, Jacques Derrida);
• lo feminisme (Hélène Cixous, Julia Kristeva, Judith Butler);
• la teoria de la literatura (Mikhaïl Bakhtine, Roland Barthes, Maurice Blanchot, Paul de Man) ;
• la semiotica (Charles Sanders Peirce, Umberto Eco).

Din los païses anglosaxons, la filosofia analitica dominèt lo discors filosofic sul lengatge: Gottlob Frege, Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein, Willard van Orman Quine, Donald Davidson, John Searle, Saul Kripke.

Los problèmas de filosofia del lengatge

La filosofia del lengatge se pauda de questions coma:

• Quina es l'origina del lengatge?
• Quina es la relacion entre lo lengatge e la realitat?
• Quina es la relacion entre lo lengatge e la pensada?
• Quina es la relacion entre lo lengatge e la coneissença?
• Quina es la relacion entre lo lengatge e d'autres mòdes d'expression?
• Qu’es aquò la communicacion?
• Provòca la multiplicitat de las lengas la diversitat dels mòde de pensar?
• Qu’es aquò un signe, un dialòg, un tèxte, un discors, un enonciat?

Dos vejaires possibles

Parmenides, detalh de L'escòla d'Atenas de Rafèl. « Pòdes aver coneissença de çò qu’es pas, pòdes pas lo sasir nimai l’exprimir; que lo pensar e l’èsser son una mèsma causa. » (Parmenides).

D'un biais general, i a dos vejaires possibles del problèma de la significacion, que son pas necessàriament incompatibles: o se partís de la foncion expressiva del lengatge, es a dire del rapòrt dels mots a las idèas que son censats comunicar; o se partís puslèu de la foncion representativa del lengatge, es a dire del rapòrt dels mots a las causas o encora al real.

Lo vejaire expressiu es aqueste de Hobbes, qu’afirma alara que: « l'usatge general de la paraula es de transformar nòstre discors mental en discors verbal e l'encadenament de nòstras pensadas en un encadenament de mots » (Leviatan, I, 4). Aquesta teoria calssica del lengatge repausa sus una teoria dels signe lingüistic e de las idèas. Mas, la teoria classica del signe destria entre « signes naturals », ont per exemple lo fum es lo signe del fuòc, e « signes convencionals », ont lo mot « can » es lo signe del can. Coma l'indica la Logica de Port-Royal, lo signe rebat sempre çò qu’es representat ; mas la mèsma causa pòt èsser causa e signe. Al subjècte de las idèas, aquestas pòdon, dins la filosofia classica, far referéncia als imatges mentals, a las pensadas, mas tanben a las sensacions. Las idèas son atal tot çò que pòbla la nòstra ment, de biais independent del mond real. Mas, se los mots pòdon remandar al mond, es que, segon aquesta paradigme de la representacion, son los signes de las idèas que son d’esperèlas los imatges de las causas. Aquò pausa pasmens un problèma, levat per Berkeley: cossí un imatge, particular, pòt rebatre un tèrme abstrachs o de tèrmes sincategorematics?

Al sègle XX, lo vejaire expressiu foguèt utilizat per Jerry Fodor e Paul Grice. Fodor, un dels defendeire màger delcomputacionalisme, un corrent màger de las annadas 1980 que popularizèt l'analogia entre l'esperit e l'ordinator, defend atal l'idèa d'un « lengatge de la pensa », le « mentalés » (mentalese) que foncionariá mejans d'operators simbolics. D’un autre biais, la pensada seriá, segon el, estructurada coma un lengatge. Fodor utiliza alara l'ipotèsi de la lingua mentalis que se pòt trobar de premissas a l’Edat mejana amb Guillaume d'Ockham. Lo computacionalisme de Fodor se pòt caracterizar coma una sintèsi entre lorealisme intencional e lo fisicalisme. Se lo realisme intencional afirma l'existéncia e la causalitat dels estats mentals e pren en compte las actituds proposicionalas, es a dire lo bias que lo subjècte se compòrta a respècte d'una proposicion : « crèsi que x », « pensi que p », etc., lo fisicalisme afirma, el, que tota entitat existenta es une entitat fisica: aquesta teoria es fortament ligada a las recercas en intelligéncia artificiala e en sciéncias cognitivas.

Grice, el, afirma que las proprietats del lengatge dependon de proprietats de pensadas: la « significacion del locutor », lo sens qu’aqueste dona a sa frasa dins un o autre contèxte, prima sus la « significacion convencionala ». Es çò que lo locutor vòl dire que permet de trencar las frasas ambigüas. Se parla de teoria de la pertinéncia. Tenent de la pragmatica, movement iniciat per John L. Austin, Grice insistís per exemple sus las implicaturas conversacionalas, es a dire sus çò que lo locutor implica sens qu’aquò siá explicit dins l'enonciat. Dins aqueste cas, lo sens de la frase depend pas simplament de son contengut semantic mas tanben del contèxte conversacional. Se nòta qu'a l’Edat Mejana, la semantica de Bacon fasiá tanben dependre « la significacion en mai del quite signe mas tanben d’aqueste que ne fa usatge e de l'intencion pausada. »

Aqueste vejaire expressiu foguèt fortament criticada per Frege e Husserl, que s’opausan al « psicologisme », es a dire a la cresença segon que las leis de la logica serián pas que de descripcions de regularitats psicologicas o encara de generalizacions se fondant sul rasonament individual de cadun. Defendon al contrari un vejaire objectivista de la significacion. Lo sens dels mots se pòt reduire, segon eles, a d’entitats subjectivas coma d’idèas, çò que menariá a acceptar que siá somés a la fantasiá de cadun.

Aqueste vejaire cap a una teoria de la vertat correspondéncia: un enociat conten un contengut proposicional, qu’est verai se correspond amb un estat de causa real. Per exemple, la frase « plòu » e « it's raining » contenon lo mèsme contengut proposicional qu’es sa significacion. Mas, aquesta frasa es veraia se plòu per de bon. Dins La filosofia de l'atomisme logic (1918), Russell atrach atal l'atencion sus aquesta « lapalissada » que dins lo mond i a pas d'un costat de « fach » e de l'autre des « cresenças » al subjècte d’aquestes fachs, susceptiblas d’èsser veraias o falsas. Los fachs, o l’estat de causas, son donc las condicions de veritat de la proposicion qu’es portaira de verat, es a dire susceptible d'èsser veraia o falsa. I a donc d'un costat los truth-bearers (en) o « portaires de veritat », las proposicions susceptiblas d'èsser veraias o falsas, e de l'autre los truth-makers o « fasaires de vertat », las entitats en foncion de que los portairers de veritat son verais o fals.

Frege e la « teoria naïva de la significacion »

Articles detalhats: Sens e denotacion e Teoria de la referéncia dirècta.

Domenico Zampieri, Joventa e unicòrn, Fresca, 1604–1605, Palai Farnese, Roma. Lo problèma de las entitats nonexisténcia es pausada a la filosofia del lengatge dempuèi sas originas. Aristòtel s'interròga tanben al subjècte del « boc-cèrvi », e se demanda: que rebat aqueste nom?

Aquesta concepcion pòt tanben èsser qualificada de « teoria candida de la significacion » (o encara de teoaria de la referéncia dirècta): per que la frasa siá dotada de significacion, Cal d’elements referencials, que remembran a un estat de fach; d’elements predicatiu (vèrbs, adjectius); e l’estructura gramaticala de la frasa. Mas aquesta teoria mena tanben a unas enigmas, formuladas per Frege e que menèron a son destriament entre sens e referéncia diss son article Sens e referéncia (1892).

Atal, d’enonciats sinomims, que fan referéncia al mèsme subjècte real, pòdon pasmens aver una significacion diferenta. Per exemple, « Superman es Superman » e « Superman es Clark » am lo mèsme referent, mas pas la mèsma significacion. En efièch, la primièra frasa es una simpla tautologia, alara que la segonda aprend que Superman es la mèsma persona que Clark, lo jornalista. Mas, la « teoria cadida de la significacion » permet pas de destriar aquestes dos enonciats.

Segonda enigma: « Pèire crei que Ciceron es un grand orator » e « Pèire crei que Marcus Tullius es un grand orator ». Quitament se ambedoas frasas fan referéncia al mèsme subjècte real, Marcus Tullius Cicero, la primièra pòt èsser veraia sens que la segonda lo siá: sufís en efièch que Pèire sapia pas que Ciceron e Marcus Tullius sián la mèsma persona.

Tresena enigma: « l'actual rei de França existís pas » o « lo Paire Nada existís pas ». Aquestes enonciats singulars existencials negatius, que foncionan a l'ajuda de descripcions definidas mostrant un individú, semblan a primièr vejaire verais. Pasmens, segon la teoria candida de la significacion, son o levats de sens, o fals. En efièch, se l'individú designat pel subjècte de la frasa existís pas, alara aquesta a pas de significacion, que correspond a pas cap d’estat de fach real. Se, al contrari, a un referent qu’existís, alara la frasa es falsa.

La teoria fregeana permet d'enlusir d’enigmas, senon de las resòlvre complètament. La referéncia aparéis en efièch mejans lo sens de la proposicion: Se pòt conéisser lo referent pas que mejans lo sens. « Ciceron » e « Marcus Tullius », o « Superman » e « Clark », pòdon atal aver lo mèsme referent sens aver lo mèsme sens. Se parla tanben en tèrmes de sens e de denotacion: « lugran » e « estela del Bergièr » denòtan la mèsma causa (Vènus) mas al pas lo mèsme sens. Una expression pòt tanben, segon Frege, aver un sens avent pas de referent, per exemple : « la seguida de nombres que convergís mai rapidament ». Se pòt comprene de talas proposicions, sens que denòtan pas res de real. Frege daissa pasmens a costat lo problèma dels enonciats singulars existencials negacion (lingüistica) (« l'actual rei de França es cauv »), que feran l'objècte de l'atencion de Russell (veire descripcion definida).

Se remarca, al passatge, que del moment que se dich que lo lengatge se referís al real, sèm menats a s'interrogar sus l'èsser, es a dire sus çò que pòt èsser dich real. La Metafisica d'Aristòtel pòt tanbe èsser considerada com un tractat fondator de la filosofia del lengatge, tot coma l'usatge de sas categorias (veire lo debat al subjècte de l'article d'Émile Benveniste, « Categorias de pensada e categorias de lenga »). La filosofia del lengatge demanda tanben una ontologia: « Se pòt tot simplament pas far de metafisica sens se preocupar del lengatge, ni pretendre bastir una teoria de la significacion sens s'interrogar sus l'èsser » (P. Ludwig).

Internalisme e externalisme

Segon Frege e Russell, lo sens dels mots s'identifica largament a lor concèpte. Cada mot conòta atal un concèpte, es a dire un ensemble de predicats que permet de formar una classa d'objèctes (tanben se parla d'intension). La compreneson es alara compresa, coma per Descartes, coma una operacion intèrna de la ment: sasir lo sens d'un mot, es possedar lo concèpte o la representacion mentala permetent de l'aplicar coma cal.

Aquesta concepcion internalista, descriptivista e mentalista, foguèt questionada, a partir de las annada 1960, per Keith Donnellan (1966), Saul Kripke et Hilary Putnam. Dos autors avián ja realizats una critica de la concepcion mentalista de la significacion: Gilbert Ryle (The Concept of Mind, 1949), per la filosofia analitica, e Maurice Merleau-Ponty per la filosofia continentala.

Donnellan destriava entre l'usatge atributiu e l'usatge referencial de las descripcions definidas: l'usatge atributiu de « l'assassin de Dupont » designa la persona qu’assassinèt Dupont, quin que siá; l'usatge referencial designa aqueste que se ten per èsser lo copable de l'assassinat, e que pòt donc diferir, en cas de manca, del primièr.

Kripke, el, mòstra la separacion irreductibla qu’existís entre una descripcion definida e un nom pròpri: aquestes darrièrs conòtan pas un ensemble de proprietats, mas son, segon el, de designators règdes. Atal, Aristòtel rebat pas a las proprietats « escolan de Platon » e « filosòf grèc », mas fonciona puslèu coma un designator règde, designant Aristòtel dins totes los monds possibles. Atal, quitament se dins un mond possible Aristòtel avián pas estat filosòf, lo nom pròpri Aristòtel contunhariá pasmens a designar lo quita individú. Kripke mòstra taben que se pòt pas reduire la significacion d'un nom pròpri a un ensemble de proprietats, coma lo cresiá encara Russell que capitava (levat de noms logicament pròpris) a transformar, mejans de quantificator existencial, los noms pròpris e las descripcions definidas en descripcions indefinidas.

Enfin, dins l'experéncia de la Tèrra bessona, Putnam plaça en avant una competéncia lingüistica partejada, o « division del trabalh » lingüistica: las significacions son pas psicologicas (meaning ain't in the head) mas socialas. Atal, pòdi malconéisser la denotacion d'un tèrme, par exemple se un fau e un olm son per ièu indiscernables; aquò vòl pas dire que la denotacion dels tèrmes « fau » e « olm » cambian quand es ièu que los utiliza, o quand es un gardabòscs que lo fa.

La filosofia del lengatge ordinari o la pragmatica

Articles detalhats: Filosofia del lengatge ordinari e Pragmatica (lingüistica).

Paul Grice aviá insistit, dins las annadas 1960, sus la significacion del locutor per contraste amb la significacion del quite enonciat. Mentretant, John L. Austin publica Quand dire es far, un obratge que s'opausa a l'objectivisme de Frege e de Russell, per insistir suls enonciats que ne dependon pas de conditcions de vertat, mas d'actes de paraula (una promesa o un òrdre, per exemple, son ni verais ni fals, mas agisson sul mond). Realizada per Austin, la nocion de performativitat vendrà centrala dins la filosofia del lengatge ordinari, tèrme que la contrasta amb insisténcia sul lengatge formal (aqueste de la logica) de Frege e Russell.

Aquesta, que trapa tanben pel segond Wittgenstein, aqueste las Investigacions filosoficas, un davancièr, s'interrèssa en efièch mai al lengatge natural qu'al lengatge formal, e a son enonciat dins d’encastres concrets. Pròche, dins aqueste sens, de la pragmatica, s’encontra amb John Searle un dels grands defenseires.

La filosofia del lengatge uèi

Tres tèsis fòrtas dominèron la filosofia del lengatge al sègle XX, quitament se son pas partejadas per totes:

1. La significacion d'un enonciat declaratiu (qu’enòncia un fach considerat coma real, per ex. « plòu ») s'identifica amb sas condicions de vertat, es a dire l’espeificacion de las escasenças ont l'enonciat es verai. L'enonciat declaratiu es l'unitat lingüistica privilegiada: la significacion d'un mot o de tota autra partida de l'enonciat depend de sa contribucion a las condicions de vertat de l'enonciat qu’aparten.
2. « La valor semantica d'una expression complèxa depend foncionalament de valors semanticas de sos constituissents », çò que remanda a la « composicionalitat de la significacion » (Marconi, 1997).
3. Las entitats mentalas (imatges, representacion, etc.) associadas a las expressions lingüisticas son pas las significacions de las expressions: aquesta es independanta de nòstras representacions mentalas: la teoria de la significacion es pas, mai sovent, psicologica. La realizacion mentala de las expressions lingüisticas, o compreneson coma procediment mental, es pas essenciala a la determinacion de la significacion de las expressions.

Las tèsis 1 e 2 menèron un cèrt nombre de filosòfs a atribuir de valors semanticas a cada expression, per exemple sens et denotacio per Frege, o intension e extension per Carnap. Russell s'opausava pasmens a aquesta posicion, de mèsme que le fan uèi lo teorician de la referéncia dirècta.

Frege sostenguèt las tèsis 2 e 3, e tanben la primièra, qu’es tanben soslinhada per Wittgenstein dins la Tractatus logico-philosophicus.

Bibliografia

Article detalhat: Bibliografia de logica e de filosofia del lengatge.

• John Langshaw Austin, Quand dire c'est faire, Seuil, Paris, 1970.
• Gottlob Frege, « Sens et dénotation », Écrits logiques et philosophiques, Paris, Seuil, 1971.
• Saul Kripke, la Logique des noms propres, trad. François Recanati, Minuit, Paris, 1982.
• Pascal Ludwig, le Langage, Flammarion, Paris, 1997.
• Diego Marconi, la Philosophie du langage au XXe siècle, Lyber-L'Eclat, Paris, 1997.
• François Recanati, les Énoncés performatifs, Minuit, Paris, 1981.
• Bertrand Russell, « De la dénotation », Mind, 1905.
• Denis Vernant, Introduction à la philosophie contemporaine du langage, Paris, Armand Colin, 2011

Vejatz tanben

Articles connèxes

• Ermeneutica
• Filosofia del lengatge ordinari | Acte del lengatge | Performatiu
• Retorica
• Semantica
• Signe
• Significacion (filosofia)
• Communicacion:
  • Model linguistic de comunicacion: Roman Jakobson
• Sciéncias cognitivas :
  • Linguistica cognitiva: Fauconnier, Jackendoff, Lakoff, Langacker, Talmy
  • Psicologia cognitiva: Dennett

Denotacion | Descripcion definida | Epistemologia | Logica | Vertat | Teoria de la referéncia dirècta