Papoa-Nòva Guinèa
| Papoa-Nòva Guinèa | |
| Independen Stet bilong Papua Niugini | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Forma de govèrn | |
• Totala 462,840 km² | |
• Aiga 2 % % | |
• Totala (2016) 8,084,999 ab. | |
Papoa-Nòva Guinèa, es un país d'Oceania, qu'ocupa la mitat èst de l'illa de Nòva Guinèa e tanben de nombrosas pichonas illas a l'entorn. (lo parçan oèst de l'illa nomenat Nòva Guinèa Occidentala es format per doas províncias indonesianas (Papoa e Papoa Occidentala). Es situada al sud-oèst de l'Ocean Pacific, dins una region definida dempuèi lo començament del sègle XIX coma Melanesia.
La capitala, qu'es una de las vilas màgers, es Port Moresby.
Es un dels païses pus divèrs de la tèrra, amb mai de 850 lengas e fòrça societats tradicionalas, per una populacion de mens de sièis milions de personas.
Lo gentilici es papó. [1]
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Periòde precoloniau
[modificar | Modificar lo còdi]Lo resultat de recèrcas arqueologicas permèton de datar l'arribada de l'èsser uman en Nòva Guinèa vèrs 60 000 av. JC, probablament a partir de l'Asia dau Sud-Èst dins lo corrent d'un periòde glaciari. Aquelei populacions formèron una societat de caçaires cuelheires que son istòria es fòrça mau coneguda avans l'arribada deis Europèus au començament dau sègle XVI.
Periòde coloniau
[modificar | Modificar lo còdi]Lei Portugués desbarquèron sus l'illa en 1526 e Dom Jorge de Meneses li donèt lo nom de Papoa. Lo nom de Nòva Guinèa data dau sègle seguent e foguèt probablament inventat per d'explorators espanhòus. Fins a la segonda mitat dau sègle XIX, leis Europèus s'interessèron gaire a l'illa e lei regions interioras li èran totalament desconegudas.
En 1883, la colonia de Queensland foguèt a l'origina de l'establiment d'un protectorat britanic (lo 6 de novembre de 1884) sus lo quart sud-èst de l'illa. Dich Nòva Guinèa, aqueu protectorat foguèt fisat au govèrn australian en 1902. Totjorn en 1884, Alemanha prenguèt lo contraròtle dau quart nòrd de l'illa e ne'n donèt la gestion a una companhiá comerciala. En 1899, aqueu territòri venguèt la Nòva Guinèa Alemanda.
En 1914, de combats opausèron de tropas australianas ai garnisons alemandas que foguèron rapidament vencudas[2]. A l'eissida de la guèrra, Austràlia prenguèt possession dau territòri alemand. Una economia coloniala, basada sus de plantacions e sus l'esplecha de jaciments d'aur, assegurèt una prosperitat relativa a la colonia, que venguèt un mandat de la Societat dei Nacions en 1921.
Durant la Segonda Guèrra Mondiala, l'illa venguèt un teatre important de la guèrra dau Pacific en causa de sa proximitat amb Austràlia. Lei Japonés n'ocupèron lo nòrd e installèron una basa importanta a Rabaul. Pasmens, mau capitèron d'avançar vèrs lo sud e sei fòrças foguèron pauc a pauc isoladas per lei còntra-ofensivas aliadas. Decimadas per lei malautiás e la famina, capitulèron a la fin de la guèrra.
Après 1945, lo Territòri de Papoa foguèt plaçat sota administracion militara per Austràlia. Port Moresby ne'n venguèt oficialament la capitala. En 1951, lo territòri recebèt un premier estatut d'autonòmia ambé la creacion d'un conseu legislatiu e d'un sistèma judiciari pròpri. Renfòrçat en 1963-1964, menèt a l'independéncia dau país lo 16 de setembre de 1975 après la victòria deis independentistas de Michael Somare ais eleccions de 1972.
La Papoa-Nòva Guinèa independenta
[modificar | Modificar lo còdi]Dempuei son independéncia, Papoa-Nòva Guinèa conoís una instabilitat politica cronica e un conflicte grèu còntra lo movement secessionista de l'illa de Bougainville. D'efèct, tre lo 1èr de setembre, Bougainville faguèt secession mai una autonòmia donada per lo govèrn centrau en julhet de 1976 permetèt d'amaisar lei tensions durant quauqueis annadas.
Pasmens, la situacion a l'origina de la secession — lo ròtle marginau dei populacions localas dins l'economia e la vida politica de l'illa — foguèt pas reglada. En 1988, de trèbols apareguèron tornarmai e Francis Ona, cap de l'Armada Revolucionària de Bougainville proclamèt l'independéncia en mai de 1990. Aquò marquèt lo començament de la guèrra de Bougainville. Après aver organizar lo blocus de l'illa, Port Moresby desbarquèt de tropas dins l'illa e capitèt de restaurar son autoritat dins lei regions centralas. Dins aquò, a partir de 1994, lei posicions militaras dei dos camps se gelèron e de negociacions deguèron acomençar. Permèton la signatura d'una alta-au-fuòc lo 30 d'abriu de 1998 que marquèt la fin d'una guèrra que faguèt aperaquí 15 000 mòrts. La susvelhança de l'acòrd foguèt fisada a una fòrça internacionala e lo principi d'un referendum sus l'independéncia de Bougainville foguèt acceptat per Papoa-Nòva Guinèa en 2000. A l'ora d'ara, l'illa es dirigida per un govèrn autonòm.
La vida politica dau rèsta dau país foguèt principalament caracterizada per una manca d'estabilitat, en partida entraïnada per d'escandòls recurrents. En particular, en 1997, lo Premier Ministre Julius Chan deguèt demissionar après una temptative mancada d'utilizar de mercenaris còntra lei separatistas de Bougainville qu'aviá causat una mutinariá dei fòrças armadas. De mai, plusors eleccions, especialament lei legislativas de 2002, foguèron marcadas per de fraudas e dei violéncias. D'autra part, lei govèrns successius esitan entre un raprochament ambé lo Sud-Èst Asiatic defendut per Paias Wingti, Premier Ministre en 1985-1988 e en 1992-1994), e una politica orientada vèrs lo sud de l'Ocean Pacific.
Dempuei 2007, la reduccion dei fraudas e dei violéncias electoralas es venguda una prioritat de la classa politica dau país. Ansin, lei listas electoralas subiguèron divèrsei revisions per eliminar leis electors imaginaris permetent lei fraudas[3]. Pasmens, lo resultat dau vòte permetèt pas de desgatjar una majoritat clara e una lònga crisi parlamentari se debanèt en 2011-2012 après la destitucion dau Premier Ministre Michael Somare que demorèt a la tèsta d'una administracion parallèla fins a d'eleccions novèlas organizadas en junh-julhet de 2012. Aquel escrutinh confirmèt sa desfacha politica e son remplaçament per Peter O'Neill.
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]Economia
[modificar | Modificar lo còdi]De veire: Economia de Papoa-Nòva Guinèa
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Ligams extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ masculin & femenin...
- ↑ Un pichon grop de soudats capitèron de s'escondre dins la seuva fins a la fin de la guèrra. Pasmens, representava pas una menaça per leis Australians.
- ↑ Lo nombre d'electors inscrichs passèt de 5,3 milions — sus una populacion d'aperaquí 6 milions d'abitants... — a 3,9 milions, çò que dona una idèa de l'importància dei fraudas durant leis escrutinhs precendents.
|
|
