Hawaii

Hawaii

State of Hawaii (en) Mokuʻāina o Hawaiʻi (haw)
(Bandièra)
Imne	Hawaiʻi ponoʻī (ca)  (1967 )
Devisa	«Ua Mau ke Ea o ka ʻĀina i ka Pono (ca) »
Simbòl	Oca de Hawaii (ca) e Hibiscus brackenridgei
Escais	The Aloha State
Administracion
Estat	Estats Units d'America
Capitala	Honolulu
Lenga oficiala	anglés Hawaiian
Politica
• Governador (ca)	Josh Green (ca) (2022–)
Geografia
Coordenadas	21° 30′ N, 158° 00′ O
Superfícia	28 311 km²
Percentatge d'aiga	41,25 %
Altitud mejana	925 m
Punt mai bas	Ocean Pacific
Punt culminant	Mauna Kea (4 207,3 m)
Fus orari	Temps de Hawaii-Aleutianes (ca) Pacífic/Honolulu (ca)
Demografia
• Totala	1 455 271 ab. (1 d'abril de 2020 )
• Densitat	51,4 ab./km²
Autras informacions
ISO 3166-2	US-HI
Sit web	portal.ehawaii.gov

Hawaii o las illas Hawaii (en hawaiian: Mokuʻāina o Hawaiʻi) es un estat e archipèla dels Estats Units d'America, situat dins l'Ocean Pacific, a 3700 km del territòri continental american. Lo gentilici es hawaiian -a.

Es lo grop d'islas situat pus al nòrd de Polinesia, al centre de l'Ocean Pacific, al sud-oèst dels EUA, sud-èst de Japon, e nòrd-èst d'Austràlia. Hawaii presenta una granda varietat de mitans naturals, amb un clima tropical caud, abondància de plajas publicas e de volcans actius, çò que ne fa una destinacion populara pels toristas, surfaires, biologistas, e volcanològs. En causa de sa localizacion al mitan del Pacific, Hawaii a recebut fòrça influéncias nòrd-americanas e asiaticas en mai de sa cultura nativa pròpria. Hawaii a mai d'un milion d'estatjants permanents en mai dels visitaires e del personal militar american. Sa capitala es Honolulu subre l'isla de Oahu.

Etimologia

Lo mot hawaiian Hawai'i ven del protopolinesian *Sawaiki, amb lo sens tornar bastit de "la nòstra tèrra". De mots eissits de la meteissa etimologia se retròban dins totas las lengas polinesianas, coma lo Māori (Hawaiki), lo tongan (ʻAvaiki), e lo samoan (Savai'i).

Istòria

Primièrs abitants (800-1778)

Los primièrs poblaments atestats per de pròvas arqueologicas datan de l'an 300, probablament per de colons venguts de las Islas Marquesas, seguits per una segonda èrsa de migracion de Raiatea e Bora Bora al sègle XI.

Los polinesians de las Marquesas e benlèu de las Islas De la Societat pòdon aver poblat las islas hawaiianas d'en primièr entre los ans 300 e 500. Mas aquesta ipotèsi es sempre un subjècte de discussion. D'unes arqueològs e istorians pensan qu'un primièr poblament eissit de las Marquesas e una segonda èrsa d'immigrants de Tahiti, en l'an 1000, introdusiguèron una nòva linhada de caps, lo sistèma Kapu, la practica de sacrificis umans e la basteson de heiaus. Aquela immigracion tardièra es detalhada dins la mitologia hawaiiana de Pa'ao. Per d'autres autors existís pas de pròva arqueologica o linguistica per una arribada tardièra de colons tahitians, e Pa'ao es un mite.

Kalaniʻōpuʻu, rei d'Hawaii porgissent un present al capitani Cook. Illustrat per John Webber, artista present a bòrd del vaissèl de Cook.

James Cook, arribada dels europèus al reialme d'Hawaii (1778–1893)

Lo primièr contacte europèu conegut amb l'isla foguèt en 1778 per l'explorador britanic James Cook. Cook bategèt l'archipèla Islas Sandwich, en onor del lord britanic John Montagu que financèt son viatge. Cook visitèt las islas dos còps. Durant sa segonda visita en 1779, ensagèt de sequestrar lo rei (Alii Aimoku) de l'isla granda, Kalani'ōpu'u, e lo retenguèt en ostatge per se far tornar un galup qu'èra estat raubat, una tactica qu'aviá capitat a Cook en Tahiti e dins d'autras islas. Kalani'ōpu'u e sos òmes combatèron e Cook e quatre de sos marins foguèron tuats alara que se retiravan per la plaja e bandissián sos galups.

Après la visita de Cook e la publicacion de mantun libres contant sos viatges, las islas hawaiianas recebèron fòrça visitaires europèus: exploradors, mercants, e mai pescaires de balenas que trobavan dins las islas un pòrt e una font d'aprovesiment. Lèu l'influéncia britanica se poguèt veire sus la bandièra de Hawaii amb l'Union Flag dins lo canton. Aqueles visitaires introdusiguèron de malautiás subre las islas pus isoladas e fòrça hawaiians tombèron malauts perque possedissián pas de resisténcia a la gripa, la veròla, e al sarrampiu, entre d'autres. Pendent l'annada 1850, lo sarrampiu tuèt un cinquen de la populacion hawaiiana .

Dinastia Kamehameha

Entre 1780 e 1790, los caps hawaiians luchèron de contunh pel poder. Aprèp una seria de batalhas que s'acabèt en 1795 e forcèt a la cession de l'isla de Kaua'i en 1810, totas las islas abitadas foguèron assubjectidas al sol e meteis poder del rei Kamehameha lo Grand, qu'establiguèt una dinastia que regnèt entrò a 1872.

Après l'accession de Kamehameha II al tròn en 1819, los missionaris protestants americans convertiguèron qualques hawaiians al cristianisme. Son influéncia faguèt desaparéisser mantunas practicas ancestralas, e Kamehameha III foguèt lo primièr rei hawaiian crestian. Hiram Bingham I un celèbre missionari protestant, foguèt lo conselhièr de fisança de la monarquia durant aqueste periòde. D'autres missionaris e sos descendants venguèron actius dins los afars comercials e politics, çò que menèt a de conflictes futurs entre la monarquia e sos subjèctes americans reguinhaires.

Los autres missionaris crestians (catolics, mormons, e episcopalians) èran actius, mas jamai convertiguèron pas mai qu'una minoritat de la populacion hawaiiana nativa.

La mòrt del rei celibatari Kamehameha V qu'aviá pas nomenat d'eiretièr menèt a l'eleccion populara de Lunalilo contre Kalākaua. Lunalilo defuntèt l'an seguent, tanben sens eiretièr. En 1874 l'eleccion foguèt contestada dins la legislatura entre Kalākaua e Emma. Aquò menèt a una revòlta e de tropas americanas e britanicas foguèron mandadas, e lo govèrn passèt a la dinastia Kalākaua.

Constitucion de 1887

En 1887, Kalākaua foguèt forçat de signar la Constitucion del Reialme d'Hawaii, que faguèt pèrdre al rei una granda part de son autoritat. Caliá èsser proprietari per poder votar, çò que desavantatgèt fòrça hawaiians paubres e favorizèt la comunautat blanca rica. Los residents blancs èran autorizats a votar mas pas los asiatics. Coma la constitucion de 1887 foguèt signada jos la menaça de violéncia, èra sonada Bayonet Constitution. Lo rei Kalākaua, reduit a un òme de palha, regnèt entrò sa mòrt en 1891. Sa sòrre, Lli'uokalani li succedèt subre lo tròn.

Ship's landing force at the time of the overthrow of the Hawaiian monarchy, January 1893.

En 1893, la reina Lili'uokalani anoncièt un projècte de nòva constitucion. Lo 14 de genièr de 1893, un grop d'òmes d'afars e de residents euroamericans formèron lo "Comitat de Securitat" per reversar lo Reialme d'Hawaii e obténer l'annexion pels Estats Units. John L. Stevens lo ministre american respondiguèt a aquesta demanda per lo mandadís d'una companhiá de marines americans. Coma o notèt un istorian, la preséncia d'aquestas tropas faguèt efectivament impossibla la proteccion de la monarquia.

Geografia

Las islas principalas de l'archipèla son:

• Hawaii
• Maui
• Kahoolawe
• Lanai
• Molokai
• Oahu
• Kauai
• Niihau

Topografia

Las Illas Hawaiianas son situadas dins l'ocean Pacific nòrd

Pāhoehoe and Modèl:OkinaAModèl:Okinaā lava flows side by side at the Big Island of HawaiModèl:Okinai in September, 2007

Archipèla situat a 3200km al sud-oèst de l'America del Nòrd, Hawaii es l'estat pus al sud dels Estats Units e lo segond pus a l'oèst après Alaska. Sonque Hawaii e Alaska partejan pas cap de frontièras amb un autre estat american.

Hawaii es lo sol estat dels USA qu'es pas situat geograficament en America del Nòrd, es un archipèla completament enrodat d'aiga, e qu'a pas de linhas drechas dins sas frontièras.

Lo trescòl d'Hawaii, Mauna Kea, s'enauça a 4205m mas es pus grand que lo Mont Everest en considerar que la basa de la montanha, se trapa al fons de l'Ocean Pacific a una prigondor de 10200m.

Las uèits islas principalas, Hawaii, Maui, Oahu, Kahoolawe, Lanai, Molokai, Kauai e Niihau son acompanhadas de fòrças autras. Kaala es una isla pichona prèp de Niihau qu'es sovent negligida. Las Illas Hawaiianas del Nòrd-Oèst son un ensemble de nòu islas pichonas e vièlhas que s'estendon entre Nihoa e Kure e que constituisson çò restant de montanhas volcanicas pus importantas. I a tanben mai de 100 ròcs e illons, coma Molokini, son a l'encòp d'origina volcanica, sedimentària marina e deguts a l'erosion.

Geologia

Totas las islas hawaiianas son eissidas de l'activitat volcanica sosmarina deguda a una font magmatica dicha punt caud. Coma la placa tectonica situada jos la pus granda part de l'Ocean Pacific se mòu cap al nòrd-oèst, lo punt caud demòra estacionari, en crear dapasset de volcans nòus. Amor de la situacion del punt caud, los sols volcans actius son situats dins la part sud de la granda isla. Lo pus recent, Loihi, se tròba sus la còsta sud de la granda isla.

Galariá

Vista panoramic de Waikiki.