Sègle IX
../.. | sègle VII | sègle VIII | sègle IX | sègle X | sègle XI | ../..
Istòria[modificar | modificar la font]
.png)
802-810 : tiera de revòutas dins lei domenis d'Ibrahim ibn al-Aghlab. Aquò li permetèt pauc a pauc d'estabilizar son poder en Magrèb Orientau.
801-802 : revirada d'un projècte de maridatge entre Carlesmanhe e Irèna l'Atenenca. L'idèa èra de restaurar l'Empèri Roman. Pasmens, lo projècte suscitèt d'oposicions vivas e, dins l'Empèri Bizantin, entraïnèt lo reversament de l'emperatritz que foguèt remplaçada per Nicèfor Ièr.
802-805 : revòuta deis Avars còntra lei Francs. Durament reprimida, entraïnèt la somission de la màger part deis Avars que foguèron rapidament assimilats per lei venceires (→ 811).
803 : revirada d'una revòuta militara dins l'Empèri Bizantin.
805-806 : gràcias au declin dau Califat Abbassida, reconquista de la vila de Tarsa per lei Bizantins. Après la revirada d'una còntra-ataca araba, lei dos camps negocièron una trèva que durèt un vintenau d'ans (→ 830).
806 : isolada dins lo nòrd d'Itàlia, Venècia, darriera posicion bizantina dins la region, deguèt acceptar la senhoriá de Carlesmanhe (→ 809).
809 : revirada d'una temptativa de reconquista bizantina de Venècia.
809 : mòrt dau califa Harun ar-Rachid. Foguèt remplaçat per son fiu Al-Amin e son autre fiu, Al-Mamun, recebèt lei províncias orientalas dau Califat amb una autonòmia importanta (→ 810).
810-813 : dins lo Califat Abbassida, guèrra civila entre lo califa Al-Amin e son fraire Al-Mamun. S'acabèt per la victòria dau segond que venguèt califa après la conquista de Bagdad.
810 : illustracion dau declin de la ciutat maia de Calakmul, ges de nom de sobeiran figura sus lei tres monuments inaugurats dins lo corrent de l'annada.
810-816 : guèrra entre Bizantins e Bulgars. Après de succès iniciaus importants, l'emperaire Nicèfor Ièr foguèt batut e tuat permetent ai Bulgars de pilhar Andrinòple e d'assetjar sensa succès Constantinòble. Una trèva de 20 ans foguèt finalament signada en 816.
811 : en Panònia, destruccion definitiva dei darrierei pòchis de resisténcia avaras.
814 : mòrt de l'emperaire Carlesmanhe que foguèt remplaçat per son fiu Loís lo Piós.
815 : dins l'Empèri Bizantin, restauracion de l'iconoclasme per l'emperaire Leon V.
816-829 : dins lo Califat Abbassida, insureccion majora en Azerbaitjan. Après plusors desfachas, leis armadas arabas abandonèron la region en 829 (→ 835).
817-819 : guèrra civila dins lo Califat Abbassida après una temptativa d'usurpacion menada per Ibrahim ben al-Mahdi. Lo califa Al-Mamun foguèt obligat d'acceptar de reduccions d'impòsts importantas per gardar lo sostèn de la populacion.
820 : assassinat de l'emperaire bizantin Leon V que foguèt remplaçat per Miquèu II Psellos.
821-822 : per assaiar de mantenir son autoritat dins lei províncias pus orientalas dau Califat, leis Abbassidas i nomèron Tahir ibn Husayn coma governador. I venguèt rapidament quasi independent e foguèt assassinat tre 822. Pasmens, en causa de son afebliment, lo califa Al-Mamun foguèt obligat de nomar son fiu coma successor. Aquò entraïnèt la formacion de la dinastia dei Tahiridas que venguèt de facto independenta.
821-824 : per de rasons desconegudas, lo generau bizantin Tòmas l'Eslau assaièt sensa succès de reversar l'emperaire Miquèu II Psellos. Pasmens, gràcias au sostèn deis abitants de Constantinòble e una aliança amb lei Bulgars, l'emperaire capitèt de gardar lo poder.
823-824 : conquista de Creta per leis Arabes.
825 : dins leis Illas Britanicas, batalha d'Ellandun entre Wessex e Mercia. S'acabèt amb una victòria d'Egbert de Wessex que restaurèt l'independéncia de son reiaume.
827 : revirada d'una ataca araba còntra Sicília (→ 830).
827 : adopcion de l'islam mutazilita per lo califa Al-Mamun (→ 828).
827-831 : conquista de la màger part de Sicília per leis Arabes.
828 : creacion d'un tribunau cargat de jutjar leis afaires religiós per lo califa Al-Mamun. Se turtèt a l'ostilitat deis olemas (→ 833).
830 : dins lei ciutats-estats maias de Tikal e de Calakmul, abséncia de celebracions per lo 10en bak'tun. Aquò illustra la crisi prefonda de la civilizacion maia durant aqueu periòde amb un afondrament demografic e l'abandon totau de plusors vilas importantas.
830-834 : represa de la guèrra entre Bizantins e Abbassidas. Venceires, leis Arabes obtenguèron lo pagament d'un tribut (→ 837).
833 : decision dau califa Al-Mamun d'impausar lo mutazilisme a l'ensemble dau mond musulman. Son tribunau religiós menèt la repression còntra seis adversaris mai la màger part deis olemas dau Califat èran ostils a son projècte.
833 : mòrt dau califa Al-Mamun que foguèt remplaçat per son fraire Al-Mutasim.
833 : aprofichant lei dificultats deis Abbassidas, lo rèi Zacharias III de Makuria impausèt divèrsei modificacions a son avantatge dau tractat liant son reiaume au mond musulman.
834 : revirada d'una revòuta en Khorasan.
835-838 : après una campanha prudenta permetent de restaurar lei fortificacions de la region, repression de la revòuta en Azerbaitjan.
836 : invasion de Danés dins lo sud de Wessex. Bateguèron lei tropas dau rèi Egbert de Wessex a la batalha de Carhampton.
836 : revòuta dei populacions arabas e iranianas de Badgad còntra leis esclaus turcs de l'administracion dau califa. Fòrça eficaç, èran a ocupar pauc a pauc la màger part dei pòstes importants. Per amaisar la situacion, lo califa Al-Mutasim decidèt de transferir lei Turcs dins una capitala novèla a Samarra.
837-841 : rompedura de la trèva de 834 entre Bizantins e Abbassidas. Lei Bizantins perdiguèron mai d'una batalha mai capitèron d'afeblir son adversari gràcias a d'intrigas (→ 842).
840 : mòrt de l'emperaire carolingian Loís lo Piós e combats entre sei fius per sa succession (→ 843).
842 : mòrt de l'emperaire bizantin Teofil e dau califa Al-Mutasim. Aquò permetèt de redurre l'intensitat dau conflicte entre lei dos estats. Lo premier foguèt remplaçat per son fiu Miquèu III (plaçat sota una regéncia dominada per sa maire) e lo segond per son fiu Al-Watiq.
843 : scission de l'Empèri Carolingian après la signatura dau Tractat de Verdun que reglèt lo partiment de l'Empèri de Carlesmanhe entre lei tres fius de Loís lo Piós. Aquò marquèt sa disparicion au profiech de tres estats novèus : la Francia Occidentala, dirigida per Carles lo Calvet, qu'es a l'origina de França, la Francia Mediana, dirigida per Lotari, e la Francia Orientala, dirigida per Loís lo Germanic, qu'es l'ancessor dau Sant Empèri Roman Germanic.
843 : pilhatge de Nantas per lei Vikings.
843 : premiera unificacion d'Escòcia per lo rèi Kenneth MacAlpin.
843-845 : purgas importantas au sen de la cort dau califa Al-Watiq. Dirigidas còntra lei foncionaris tròp poderós, permetèron au poder de recuperar de fons importants.
845 : conclusion d'una trèva novèla entre Bizantins e Abbassidas. Aquò empediguèt pas l'organizacion d'incursions per d'emirs locaus quasi independents mai aqueleis atacas menaçavan gaire lei defensas bizantinas.
843-846 : après divèrseis incursions menadas per lei Bretons còntra sei províncias occidentalas, lo rèi Carles lo Calvet organizèt una gròssa expedicion còntra Bretanha. Lo rèi Nominoe foguèt obligat d'acceptar la senhoriá personala dau rèi franc.
844-847 : operacions militaras abbassindas dins la Peninsula Aràbia per i restablir l'autoritat dau califa e arrestar leis incursions còntra Mesopotamia.
847 : mòrt dau califa Al-Watik. Son fraire Al-Mutawakki li succediguèt e ordonèt a son torn de purgas còntra lei foncionaris que li èran ostils (→ 848).
848 : abandon dau mutazilisme coma doctrina oficiala per lo califa Al-Mutawakki. Pasmens, deguèt desenant tenir còmpte deis interès deis olemas e dau clergat qu'avián format de grops poderós durant lei rèines precedents.
v. 849 : fondacion dau Reiaume de Pagan.
849-851 : represa de la guèrra entre la Francia Occidentala e Bretanha. S'acabèt per una victòria dei Bretons que recebèron lei comtats de Nantas, de Rennas e lo País de Retz. Aquò fixèt lei limits de la Bretanha istorica (→ 863).
850 : adopcion d'una lèi novèla dins lo Califat Abbassida a prepaus de l'estatut dei dhimmis. Relativament repressiva, introduguèt l'adopcion de signes vestimentaris per leis identificar, la destruccion de luòcs de culte bastits dempuei la conquista musulmana ò de limitacions regardant lo drech de trabalhar dins l'administracion. Entraïnèt de tensions entre lo poder e lei populacions crestianas, judievas e zoroastrianas.
850-855 : dins lo Califat Abbassida, importanta revòuta en Armenia que foguèt reprimida d'un biais saunós.
853 : revirada d'una incursion navala bizantina còntra Creta. En revènge, una autra ataca permetèt de pilhar lo pòrt egipcian de Damieta.
854-855 : insureccions recurrentas de la vila de Homs en causa deis abús dei caps de l'administracion abbassida locala.
855-856 : reconquista d'una partida de Tràcia per lei Bizantins.
.svg){kind=small}
856 : après una revòuta, somission – fòrça teorica – de l'aristocracia d'Aquitània a Carles lo Calvet.
856 : incursion vikinga còntra París que foguèt pilhada e cremada (→ 861).
857 : incursion bizantina còntra l'Emirat de Melitèn, un vassau teoric dau Califat Abbassida, que menava d'operacions regularas de pilhatge dins la region (→ 863).
858 : sostengut per una partida de la noblesa de Francia Occidentala, lo rèi Loís II de Germania assaièt d'usurpar la corona de Carles lo Calvet. Pasmens, aqueu darrier reüniguèt una importanta armada e Loís II acceptèt de negociar sa retirada.
859-860 : incursion bizantina còntra lei principats arabes d'Anatolia. Aquò entraïnèt una importanta repòsta.
860 : incursion suspresa dei Rus' de Kiev que pilhèron la region de Constantinòble.
861 : abatatge dau Ciprès de Keshmar, aubre sacrat per lei Zoroastrians, maugrat una demanda dei populacions iranianas d'esparnhar l'aubre en cambi dau pagament d'un tribut important.
861 : assassinat dau califa Al-Mutawakki per un soudat turc de sa garda personala. Son fiu Al-Muntasir, que li succediguèt, es probablament a l'origina d'aqueu complòt qu'afebliguèt grèvament leis Abbassidas (→ 862). D'efiech, lei soudats turcs ocupèron desenant la màger part dei pòstes importants en despiech de l'oposicion deis autrei pòbles dau Califat. De revòutas aguèron luòc dins mai d'una vila entraïnant un periòde d'anarquia que durèt fins a 870.
862 : mòrt dau califa Al-Muntasir. Sei soudats turcs chausiguèron Al-Mustain per lo remplaçar. Aquò entraïnèt una revòuta de Bagdad que foguèt reprimida (→ 863).
863 : evangelizacion dei Cazars per lei prèires de Ciril e Metòde.
863-864 : en Anatolia Orientala, importanta desfacha deis armadas de l'Emirat de Melitèn que perdiguèron de miliers d'òmes a la batalha de Poson. Aqueu combat marquèt lo començament d'un periòde de reconquista bizantina en Orient. La novèla entraïnèt una insureccion novèla de Bagdad ont una guèrra santa foguèt declarada còntra lei Turcs. Lo movement foguèt pasmens vencut en 864.
864 : revòuta d'Aquitània menada per Pepin II d'Aquitània que se proclamèt rèi. Pasmens, foguèt batut e capturat permetent a la restauracion dau poder de Carles lo Calvet dins la region.
864 : creacion de la Moneda de París per lo rèi Carles lo Calvet. Aquela institucion existís totjorn au sègle XXI.
864 : importanta ofensiva bizantina còntra lei Bulgars. En cambi de la restitucion dei territòris perduts, lo khan Boris Ièr acceptèt de se convertir au cristianisme de rite bizantin.
864 : aprofichant lei dificultats deis Abbassidas, lei princes de Tabaristan, region situada au sud de la Mar Caspiana e tradicionalament ostila au poder deis Abbassidas, venguèron de facto independents. Pasmens, foguèron pron prudents per mantenir de facto l'autoritat nominala dau califa.
865-867 : per assaiar de demenir l'influéncia de seis oficiers turcs, lo califa Al-Mustain ordonèt lo retorn de la capitala a Bagdad. Lei Turcs se revoutèron e proclamèron Al-Mutazz coma califa. Assetjat e batut dins Badgad, Al-Mustain foguèt finalament assassinat en 866 après aver acceptar la pèrda de son títol. Aquò entraïnèt una insureccion de Bagdad que foguèt tornarmai reprimida en 867.
866 : dins l'Empèri Bizantin, arrestacion e execucion de l'influent Bardas, oncle de l'emperaire Miquèu III. L'emperaire nomèt son favorit Basil lo Macedonian coma coemperaire (→ 867).
866-869 : incursions vikingas importantas en Escòcia.
867 : assassinat de Miquèu III per Basil lo Macedonian que demorèt lo sobeiran unic de l'Empèri Bizantin.
868 : independéncia de facto d'Egipte après la decision dau governador Ahmad ibn Tulun d'arrestar la transmission deis impòsts au poder centrau dau Califat.
869 : inauguracion dau darrier monument conegut bastit dins la ciutat-estat maia de Tikal. En crisi, probablament en causa d'un afondrament de la produccion agricòla, la vila declinèt rapidament (→ 950).
869 : dins lo Califat Abbassida, reversament dau califa Al-Mutazz per un grop de soudats turcs. Foguèt remplaçat per son cosin Al-Muhtadi. Aqueu darrier assaièt de restaurar l'autoritat califala (→ 870). Aquò entraïnèt una revòuta novèla de la populacion de Bagdad còntra lei soudats turcs e berbèrs de la capitala.
869 : començament de la rebellion dei Zanj, un grop d'esclaus negres inspirats per lo kharigisme. Ocupèron lo sud de Mesopotamia (→ 871).
870 : partiment dau territòri de Lotari II de Lotaríngia entre Carles lo Calvet e Loís II de Germania.
870-875 : importanta incursion vikinga en Escòcia. Pilhèron e destruguèron Dumbarton. Puei, capitèt d'ocupar lei Lowlands
870 : arrestacion e execucion dau califa Al-Muhtadi per sei soudats turcs. Nomèron un califa fantòche, son cosin Al-Mutamid, per lo remplaçar. Pasmens, aquò permetèt de reconstituir un poder centrau capable de dirigir lo Califat.
871 : incendi de Basra per lei Zanj (→ 879).
871 : campanha navala bizantina còntra lei piratas arabes de la Mar Adriatica. Lei naviris ajudèron l'emperaire germanic de conquistar lo pòrt de Bari que passèt sota contraròtle bizantin en 876.
872 : capitada d'una campanha bizantina còntra la vau auta d'Eufrates. En particular, permetèt a Constantinòble d'anientar la ierarquia pauliciana. Lei subrevivents se retirèron en Euròpa ont inspirèron benlèu d'eresias maniquèas coma lo catarisme occitan.
875 : assaiant de protegir la frontiera orientala dau Califat, lo visir Al-Muwaffaq, cap vertadier de l'Estat, reconoguèt la possession de Khorasan ai Saffaridas (→ 876).
876 : revirada d'una ataca saffarida còntra Mesopotamia (→ 886).
877 : mòrt de Carles lo Calvet, rèi de Francia Occidentala, que foguèt remplaçat per son fiu Loís II.
.png)
877-878 : dins leis Illas Britanicas, desfacha dei Vikings a la batalha d'Ethandum còntra Alfred de Wessex. Aquò marquèt la fin de l'expansion vikinga dins l'archipèla.
877-878 : conquista de Siria per l'emir d'Egipte, Ahmad ibn Tulun.
879 : importanta desfacha dei Vikings durant una incursion dins lo domeni carolingian.
879-881 : importanta revòuta kharigista en Mesopotamia Auta. Foguèt reprimida mai la region demorèt agitada.
879-883 : anientament de la rebellion dei Zanj dins lo sud de Mesopotamia.
880 : mòrt de Loís II e partiment de son territòri entre seis eiretiers. Aprofichant lo caos, Boson II de Provença se proclamèt rèi e assaièt de restaurar lo Reiaume dei Burgonds (→ 885).
881-882 : destruccion d'una armada vikinga per lei Francs ai batalhas de Saucourt-en-Vimeu e d'Avaux (→ 883).
882 : reconstitucion de la Francia Occidentala après la mòrt de Loís III.
882 : en Euròpa Orientala, Oleg lo Savi installèt sa capitala a Kiev. Aquò marca una etapa decisiva dins la formacion de la Rus' de Kiev, premier Estat estructurat format per leis Eslaus Orientaus.
883-884 : incursion vikinga dins lo nòrd de la Francia Occidentala. Se retirèron après lo pagament d'un important tribut.
884 : mòrt dau rèi Carloman II. Coma son eiretier èra un ennfant de sièis ans, lei senhors de Francia Occidentala demandèron a l'emperaire Carles III lo Gròs de venir regent.
884-886 : mòrt de l'emir Ahmad ibn Tulun. Lo visir Al-Muwaffaq aprofichèt sa mòrt per reconquistar Egipte mai seis armadas foguèron batudas.
885 : en cambi d'un jurament de fidelitat simple, l'emperaire Carles III lo Gròs acceptèt de laissar son territòri e son títol reiau a Boson II de Provença. Aquò permetèt de restablir la patz dins la region mai dins lei fachs, Provença sortiguèt de la zòna d'autoritat dei Carolingians.
885-887 : sètge de París (885-886) per lei Vikings. Lo regent Carles III lo Gròs foguèt obligat de pagar una indemnitat e d'autorizar lo pilhatge de Borgonha (en revòuta còntra son autoritat). Aquel acòrdi suscitèt l'indignacion quasi generala de l'aristocracia franca (→ 888).
886 : pèrda de la region de Fars per lei Saffaridas après lo succès d'una campanha abbassida (→ 889).
886 : mòrt de l'emperaire bizantin Basil lo Macedonian que foguèt remplaçat per Leon VI l'Avisat.
888 : mòrt de l'emperaire carolingian Carles III lo Gròs. En causa de l'indignacion suscitada per lei negociacions de 887 amb lei Vikings, l'aristocracia refusèt d'elegir son fiu coma successor. En plaça, nomèt lo còmte Audoïn de París (→ 889).
889 : signatura d'una trèva entre leis Abbassidas e lei Saffaridas.
889 : au nòrd de la Mar Negra, lei Pechenègs decidèron de tornar venir independents. Passèron Vòlga e anèron s'installar entre Dòn e Dnièpr. Lei Cazars, poissança principala de la region, poguèron pas leis empachar. Pasmens, gràcias a son aliança amb Constantinòble, poguèron limitar leis efiechs d'aquela revirada car lo territòri novèu dei Pechenègs èra desenant situat entre l'Empèri Bizantin e l'Empèri Cazar.
889 : en Aquitània, campanha dau rèi Audoïn per sometre Ramnulf II de Peitius. Obtenguèt un jurament de fidelitat fòrça teorica.
891 : mòrt dau visir Al-Muwaffaq qu'èra lo cap vertadier dau Califat dempuei leis ans 870. Durant son « rèine », capitèt de redreiçar l'autoritat dau poder centrau e de restablir l'òrdre dins lei províncias encara tengudas per Bagdad. Son fiu Al-Mutadid lo remplacèt. Ordonèt au califa de lo nomar coma eiretier e li succediguèt en 892.
892-894 : en cambi de lor ajuda còntra Moràvia, Arnulf de Carintia, rèi de Francia Orientala, autorizèt l'installacion deis Ongrés, un pòble nomada originari de l'estèpa, en Panònia (892-894) e en Dàcia (893). La màger part deis abitants de Panònia foguèron tuats ò expulsats e la region venguèt la basa deis incursions futuras deis Ongrés còntra lei regions vesinas.
893 : divèrsei negociacions permetèron d'amaisar lei relacions entre leis Abbassidas, lei Tulunidas e lei Saffaridas. Entraïnèron la definicion d'esfèras d'influéncia e permetèron de mantenir la ficcion de l'autoritat dau califa sus l'ensemble dau mond musulman.
894 : aliança entre Bizantins e Ongrés per combatre lei Bulgars.
895 : importanta reforma de la fiscalitat abbassida que permetèt de melhorar la percepcion deis impòsts per lo govèrn centrau.
895-896 : capitada d'una incursion ongresa còntra lei regions bulgaras. Pasmens, lei Bulgars s'alièron amb lei Pechenegs. Aquò li permetèt de tornar concentrar sei fòrças còntra lei Bizantins que foguèron batuts. Negocièron la fin deis ostilitats en cambi dau pagament d'un tribut anuau (→ 912).
896-897 : aprofichant lei dificultats intèrnas dei Tulunidas d'Egipte, lo califa Al-Mutadid li impausèt la cession d'una partida de Siria (region de Homs) e lo pagament d'un important tribut anuau. Capitèt tanben de conquistar lei regions tengudas per la dinastia dei Dulunidas en Pèrsia. En revènge, en Anatolia Orientala, deguèt laissar mai d'autonòmia ai Hamdanides.
898 : en Caucàs, independéncia de facto dei Sajides que contunièron de respectar nominalament lo primat deis Abbassidas.
898-900 : guèrra entre lei Saffaridas e lei Samanides en Pèrsia Orientala e en Asia Centrala. S'acabèt per la victòria dei Samanides. Lo califa acceptèt de transferir ai venceires lei títols e cargas tenguts per lei Saffaridas.
899-900 : incursions ongresas dins lo nòrd d'Itàlia. En revènge, revirada d'una expedicion dirigida còntra Francia Orientala.
900 : reconquista de l'Emirat de Tarsus per lei Bizantins. Aquò permetèt ais armadas de Constantinòble d'agantar Armenia.
Cultura[modificar | modificar la font]
v. 824 : inauguracion dau temple bodista de Borobudur. Bastit sus una còla, es un stupa que fòrma un carrat de 113 mètres de costat amb quatre galariás successivas de forma geometrica.
Sciéncias e tecnicas[modificar | modificar la font]
806 : segon lei foncionaris de l'administracion chinesa, au mens 16 000 tonas d'acier èran produchas anualament dins l'Empèri (→ 1078).
812 : en China, per facilitar lei cambis economics, premiera utilizacion d'una moneda de papier.
v. 815 : mòrt de Jabir Ibn Hayyan que foguèt lo premier alquimista qu'adoptèt un metòde basat sus l'observacion e l'experimentacion. Aquò li permetèt de sistematizar de procès quimics fondamentaus (cristallizacion, destillacion, calcinacion, sublimacion, evaporacion...) e de descubrir divèrsei compausats quimics importants (acid cloridric, acid nitric, acid citric...). Estudièt tanben la produccion d'acier e la proteccion dei metaus còntra la corrosion.
v. 820 : publicacion a Bagdad per Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi d'un libre d'astronomia (Zīj al-Sindhind) amb de taulas regardant lo movement dau Soleu, dei cinc planetas conegudas e de la Luna.
827 : mesura de la circonferéncia terrèstra per una expedicion dirigida per Khalid ibn Abd al‐Malik al‐Marwarrudhi e Ali ibn Isa al-Asturlabi a partir d'observacions dins la Vau de Tigris. Trobèron un resultat de 40 248 km ò de 41 436 km segon lei fònts istoricas.
829 : a l'iniciativa dau califa Al-Mamun, creacion d'un observatòri astronomic permanent a Bagdad.
829 : publicacion a Bagdad dau tractat Kitāb al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wa-l-muqābala (en occitan Abreujat de calcul per la restauracion e la comparason) per lo matematician persan Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi. Presentant d'un biais clar un ensems de metòde de resolucion d'equacion dau segond gras, aguèt un ròtle important dins la generalizacion dau sistèma decimau arabi a l'origina dei nombres modèrnes.
830 : publicacion per Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi d'un zij dich Zīj al-Sindhind (« Taula indiana » en occitan). Establit a partir dei calculs e dei teorias de Ptolemèu e deis astronòms indians, venguèt una referéncia majora de l'Edat Mejana per l'estudi e la prediccion dau movement deis astres.
832 : fondacion de l'Ostau de la Saviesa de Bagdad. Èra un centre scientific associant de bibliotècas, de centres de traduccion e de luòcs de reünion per lei sabents. Permetèt a l'elèit scientific arabopersan de tradurre e de perseguir lei recèrcas anticas.
833 : publicacion a Bagdad per lo sabent persan Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi dau Kitāb ṣūrat al-Arḍ (Libre sus l'Aparéncia de la Tèrra en occitan) que gropava una lista de 2 402 coordenats geografics de vilas e d'autrei endrechs de remarca. Permetiá de completar e de corregir la Geographia publicada per Ptolemèu dins lo corrent de l'Antiquitat.
v. 850 : redaccion de tractats d'optica, de medecina e de criptografia per Al-Kindi. En particular, publiquèt lo premier obratge de criptanalisi ont presentèt lo metòde de l'analisi frequenciala.
850 : publicacion a Bagdad per lei fraires Banu Musa dau Libre dei Dispositius Engenhós que depinta divèrseis aparelhs e dispositius avançats, compres de sistèmas automatics.
855 : data tradicionala de l'invencion de la pouvera en China.
868 : en China, publicacion dau Sitra dau diamant qu'es lo pus ancian estampat.
876 : utilizacion d'un simbòl designant lo zèro per lei matematicians indians. Aquò foguèt una etapa importanta dins son adopcion per leis Arabes.
900 : existéncia de papetariás en Egipte illustrant la perseguida de la difusion dau papier en direccion d'Euròpa (→ 1046).
Decès[modificar | modificar la font]
- Ahmad ibn Tulun, emir tulunida.
- Al-Amin, califa abbassida.
- Al-Kindi, filosòf e sabent arabe.
- Al-Mamun, califa abbassida.
- Al-Muhtadi, califa abbassida.
- Al-Muntasir, califa abbassida.
- Al-Mustain, califa abbassida.
- Al-Mutadid, califa abbassida.
- Al-Mutasim, califa abbassida.
- Al-Mutazz, califa abbassida.
- Al-Muttawaki, califa abbassida.
- Al-Muwaffaq, visir abbassida.
- Al-Watiq, califa abbassida.
- Basil lo Macedonian, emperaire bizantin.
- Carles lo Calvet, emperaire carolingian.
- Carles III lo Gròs, emperaire carolingian.
- Carlesmanhe, emperaire carolingian.
- Egbert de Wessex, rèi de Wessex.
- Ibrahim ibn al-Aghlab, emir aglabida.
- Irèna, emperatritz bizantina.
- Jabir Ibn Hayyan, alquimista iranian.
- Leon V, emperaire bizantina.
- Loís lo Piós, emperaire carolingian.
- Miquèu II l'Amorian, emperaire bizantin.
- Miquèu III, emperaire bizantin.
- Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi, matematician persan.
- Nicefòr Ièr, emperaire bizantin.
- Tòmas l'Eslau, generau e emperaire usurpator bizantin.