Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi
Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi (vèrs 780, Khiva - vèrs 850, Bagdad) es un sabent pèrse de la premiera mitat dau sègle IX qu'es considerat coma una figura majora de l'Edat d'Aur dei sciéncias arabas medievala. Cap de la bibliotèca de l'Ostau de la Sapiença, important centre scientific de Bagdad, publiquèt plusors obratges importants en astronomia, en matematicas e en geografia que permetèron de pausar lei basas de progrès ulteriors dins aquelei domenis. En particular, per son trabalh sus la resolucion sistematica deis eqüacions dau premier e dau segond gras, Al-Khwarizmi es considerat coma lo fondator de l'algèbra modèrna. La deformacion latina de son nom es tanben a l'origina dau mot algoritme.
Biografia
[modificar | Modificar lo còdi]La vida d'Al-Khwarizmi es desconeguda en causa de la manca d'informacions dirèctas. Es probablament nascut dins la vila de Khiva vèrs 780 e èra originari de la comunautat turca de Khwarezm[1]. De cultura pèrsa, èra un intellectuau arabizat de l'Edat d'Aur dei sciéncias arabas, reconegut coma un astronòm de remarca per sei contemporanèus. Vèrs 820, foguèt ansin nomat astronòm e de cap de la bibliotèca de l'Ostau de la Sapiença de Bagdad. Èra tanben matematician, istorian, geograf e astrològ[2]. Sei trabalhs son relativament ben coneguts gràcias a sei publicacions. Moriguèt vèrs 850 dins la capitala abbassida.
Òbra scientifica
[modificar | Modificar lo còdi]Matematicas
[modificar | Modificar lo còdi]
Al-Khwarizmi es l'autor de plusors obratges de matematicas. Lo pus famós es lo Kitābu 'l-mukhtaṣar fī ḥisābi 'l-jabr wa'l-muqābalah (« Abreujat dau calcul per la restauracion e la comparason » en occitan) que foguèt publicat durant lo rèine dau califa Al-Mamun (813-833). Considerat coma lo premier tractat d'algèbra, contèn sièis capitóls tractant de la resolucion sistematica deis eqüacions dau premier e dau segond gras. Son objectiu èra de prepausar de solucions a de problemas concrèts de canejatge ò de transaccion comerciala. I definiguèt plusors tèrmes importants coma lo carrat, l'inconeguda, la racina e la constanta.
Desvolopèt tanben lei metòdes de la restauracion e de la reduccion deis eqüacions. La premiera permet de manipular ò de desvolopar lei tèrmes d'una eqüacion. Per exemple, l'eqüacion 4x² - 5x + 7 = 15 es egala a 4x² - 5x + 5x + 7 = 15 + 5x. La segonda permet de redurre lei tèrmes per simplificar l'expression. Dins l'exemple precedent, es ansin possible d'escriure simplament 4x² = 8 + 5x. Aquel obratge aguèt una influéncia importanta car sa traduccion latina foguèt a l'origina dei tèrmes « algèbra » e « algoritme » a partir de la deformacion dau tèrme «'l-jabr » e dau nom d'Al-Khwarizmi eu meteis.
L'autre tractat major d'Al-Khwarizmi es lo Kitābu 'l-ĵāmi` wa 't-tafrīq bi-ḥisābi 'l-Hind (« Libre de l'addicion e de la sostraccion segon lo calcul indian » en occitan). Es mens conegut car sa version originala es perduda. Son autor i depintèt lo sistèma de numeracion decimau utilizat per leis Indians. Foguèt lo vector principau de la difusion d'aquelei chifras en Orient Mejan, dins la Peninsula Iberica e, finalament, en Euròpa[3].
Astronomia
[modificar | Modificar lo còdi].png)
Al-Khwarizmi es l'autor d'au mens cinc obratges astronomics sus la posicion deis astres, leis instruments e lo calendier ebraïc. Lo pus important es probablament Zīj al-Sindhind (« Taulas indianas » en occitan). Escrich durant lo rèine d'Al-Mamun, es una compilacion de taulas astronomicas d'origina grèga e indiana. Presenta de metòdes de calcul (amb una utilizacion dau sinus[4][5]) per preveire lo movement dau Soleu, de la Luna e dei cinc planetas conegudas au sègle IX dins lo calendier persan mai ges de teoria planetària[6]. Aguèt una influéncia importanta sus la constitucion dei taulas astronomicas ulterioras dau mond arab[7].
Son trabalh sus lo calendier ebraïc es considerat coma important car es un dei pus ancians encara coneguts sus aqueu subjècte. I presentèt lo decopatge d'una annada e la posicion deis estelas a certanei moments. Prepausèt tanben una taula per reglar l'ora dei preguieras durant la jornada. Sei tractats sus leis instruments regardèron lei mòstras solaras e la fabricacion e l'utilizacion d'un astrolabi.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]En geografia, l'òbra majora d'Al-Khwarizmi es lo Kitāb Ṣūrat al-Arḍ (« Libre de la descripcion de la Tèrra » en occitan). Acabada vèrs 833, es una revision dau trabalh de Ptolemèu (vèrs 85-165 apC) amb l'apondon de 2 402 coordenadas novèlas designant de vilas ò de ponchs geografics particulars. La màger part foguèron obtenguts gràcias a d'informacions donadas per de marchands arabs. Permetèron a son autor de corregir divèrseis errors fachas per son predecessor. L'obratge contèn ges de carta mai es possible de'n realizar una a partir dei donadas e lo Kitāb Ṣūrat al-Arḍ foguèt utilizat per de navegaires musulmans fins a la fin de l'Edat Mejana[8].
Autrei domenis
[modificar | Modificar lo còdi]Al-Khwarizmi trabalhèt dins d'autrei domenis coma l'istòria. En particular, auriá escrich una cronica qu'es uei perduda maugrat la descubèrta d'una copia fragmentària dins la vila de Nusaybin. Divèrsei tèxtes en partida perduts li son tanben atribuïts. Regardan de metòdes de calcul astronomic a prepaus de la recèrca de la direccion de La Mèca ò lo calcul d'un azimut. Pasmens, l'identitat de l'autor d'aquelei documents es mau segura.
Influéncia e posteritat
[modificar | Modificar lo còdi]
Al-Khwarizmi aguèt una influéncia majora sus lo desvolopament dei matematicas e de l'astronomia medievalas arabas. D'efiech, l'Abreujat dau calcul per la restauracion e la comparason foguèt un obratge fondametau fins au sègle XVII. En particular, foguèt utilizat per lei matematicians Abu Kamil (mòrt entre 900 e 930), Al-Karaji (sègle X) e Omar Khayyam (1048-1131) per desvolopar lei metòdes de resolucion deis eqüacions dau segond gras.
En Euròpa, lei trabalhs d'Al-Khwarizmi foguèron probablament traduchs a partir de la fin dau sègle X mai lei traduccions pus importantas foguèron publicadas au sègle XII. Robert de Cheste (sègle XII) e Gerard de Cremona (1114-1187) ne'n foguèron lei figuras principalas. Foguèron popularizadas per Leonardo Fibonacci (vèrs 1175-1250) que prepausèt d'adaptacions dei metòdes d'Al-Khwarizmi. Sei taulas astronomicas foguèron traduchas per Adelard de Bath (vèrs 1080-1152) e demorèron influentas fins au sègle XIII[9].
En causa de l'importància de son òbra dins lo desvolopament dei sciéncias modèrnas, Al-Khwarizmi es uei considerat coma un sabent major dau mond arab de la premiera mitat de l'Edat Mejana. Es ansin l'objècte de celebracions regularas e es considerat coma lo « paire de l'algèbra »[10]. Son nom foguèt ansin donat a un cratèr de la fàcia esconduda de la Luna e ais asteroïdes (11156) Al-Khwarizmi e (13498) Al-Khwarizmi.
Annèxs
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) André Allard, Muhammad ibn Mûsâ al-Khwârizmî, Le calcul indien (algorismus). Histoire des textes, édition critique, traduction et commentaire, Blanchard, 1992.
- (fr) Pablo Argon, Dictionnaire d’histoire et philosophie des sciences, PUF, 2006.
- (fr) Ahmed Djebbar e Jean Rosmorduc, Une histoire de la science arabe : introduction à la connaissance du patrimoine scientifique des pays de l'Islam : entretiens avec Jean Rosmorduc, Seuil, coll. « Points. Sciences », 2001.</ref>
- (fr) Carlos Dorce Polo (trad. Philippe Garnier), La naissance de l'algèbre : Al-Khwârismî, RBA Coleccionables, 2018.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Pasmens, d'autrei versions de sa vida plaçan son luòc de naissença a Qutrubull, una pichona vila situada dins la region de Bagdad.
- ↑ Durant l'Edat Mejana, l'astrologia èra una disciplina fòrça liada a l'astronomia.
- ↑ Sa difusion en Euròpa foguèt facilitada per la traduccion de son òbra per lo matematician occitan Gerbèrt d'Orlhac.
- ↑ (en) E.S. Kennedy, "A Survey of Islamic Astronomical Tables; Transactions of the American Philosophical Society", 46 (2), Philadelphia: American Philosophical Society, 1956, pp. 26-29.
- ↑ Provesiguèt de taulas de calcul relativament precisas per lei sinus e lei cosinus. Es tanben l'autor de la taula pus anciana coneguda a l'ora d'ara de calcul de tangentas.
- ↑ Aqueu plan èra una tradicion indiana.
- ↑ (fr) Régis Morelon, « L'astronomie arabe orientale (VIIIe et XIe siècles) », dins Régis Morelon e Roshdi Rashed (dir.), Histoire des sciences arabes : T.1, Astronomie, théorique et appliquée, Seuil, 1997, pp. 35-69.
- ↑ (en) Edward S. Kennedy, Mathematical Geography, 1996, p. 188.
- ↑ (fr) Henri Hugonnard-Roche, « Influence de l'astronomie arabe en Occident médiéval », dins Roshdi Rashed (dir.), Histoire des sciences arabes (T1) Astronomie, théorique et appliquée, Seuil, 1997, pp. 311-313.
- ↑ Aqueu títol es egalament de còps atribuït a d'autrei matematicians coma Diofant d'Alexàndria.