Literatura latina
La literatura latina designa la literatura escricha en latin. Apareguèt dins lo corrent dau sègle III av. JC e demorèt fòrça dinamica fins ai sègles XVII-XVIII. Foguèt fòrça influenciada per la literatura grèga antica que li donèt sei temas e sei modèls. D'autra part, lo latin foguèt la lenga de l'Empèri Roman avans de venir la lingua franca deis elèits de l'Euròpa medievala. Foguèt donc a l'origina d'una literatura fòrça prestigiosa que tèn un nombre important d'autors majors coma Ciceron, Ovidi, Virgili, Tite-Live, Senèca, Sant Agustin, Boeci, Tomàs d'Aquin, Erasme, Spinoza ò Leibniz.
La formacion de la literatura latina
[modificar | Modificar lo còdi]L'aparicion de la literatura latina
[modificar | Modificar lo còdi]La literatura latina apareguèt dins lo corrent dau sègle III av. JC a la seguida dei contactes entre lei Romans e lei Grècs installats dins lo sud d'Itàlia e en Sicília. Lo premier escrivan latin conegut, Livius Andronicus (vèrs 280 - 207 av. JC), foguèt l'autor d'una traduccion de l'Odissèa d'Omèr. Èra un esclau afranquit d'origina grèga qu'organizèt en 240 av. JC la premiera representacion d'una pèça de teatre en latin. Foguèt rapidament imitat per d'autreis autors qu'assaièron de desvolopar de tematicas literàrias romanas.
La literatura latina arcaïca foguèt donc fòrça influenciada per la literatura grèga mai se dotèt pauc a pauc de trachs pròpris. D'efèct, leis escrivans adoptèron leis estiles literaris grècs e plusors s'inspirèron dirèctament dei tradicions ellenicas per redigir seis òbras. Foguèt per exemple lo cas dei tragedians Marcus Pacuvius (vèrs 220-132 av. JC) ò Lucius Accius (vèrs 170-86 av. JC). Pasmens, i aguèt de diferéncias car leis autors romans recebèron d'un còp totei lei formas d'escritura desvolopadas dins lo corrent dei sègles precedents per lei Grècs. Au contrari de Grècia, lei Romans s'especializèron donc pas dins un estile particular. D'autra part, certaneis autors coma Cneius Naevius (vèrs 270-201 av. JC) e Quintus Ennius (239-169 av. JC) adoptèron de fònts d'inspiracion localas coma lei Guèrras Punicas ò l'istòria de Roma. Autra evolucion de remarca, Caius Lucilius (vèrs 180-105 av. JC) inventèt la satira, genre novèu basat sus la critica trufarèla d'un subjècte ambé l'intencion de provocar, d'empachar un cambiament ò de faire chifrar.
Plaute e Terenci
[modificar | Modificar lo còdi]Plaute (vèrs 254-184 av. JC) e Terenci (vèrs 190-159 av. JC) son considerats coma lei dos premiers mèstres de la literatura latina. D'efèct, una partida de sei pèças de teatre, genre dominant dau periòde en causa de son integracion au sen dei ceremònias religiosas, son conservadas. Inspirats per la literatura grèga, utilizèron de subjèctes ja tractats per Esquil (526-456 av. JC), Sofòcles (vèrs 495-405 av. JC) ò Euripides (480-406 av. JC). Pasmens, sei tèxtes foguèron pas de traduccions dirèctas mai puslèu d'adaptacions liuras illustrant la romanizacion progressiva de la literatura latina.
Plaute foguèt l'autor d'au mens un cinquantenau de pèças (un vintenau son conservadas, leis autrei son conegudas per de fragments de tèxte). Utilivaza un lengatge popular amb un nombre important d'arcaïsmes qu'es benlèu lo signe de convencions literàrias encara soplas a respèct dei periòdes seguents. Plusors de seis òbras aguèron una influéncia sus la literatura d'Euròpa Occidentala dei sègles XVI a XVIII coma lei tiradas dau Miles gloriosus (« lo Soudat fanfarron » en occitan) que prefiguran aquelei dau Matamore de l’Illusion Comica de Corneille ò l’Aulularia (« l'Ola ») qu'inspirèt l’Avar de Molière.
Terenci aguèt una carriera brèva de sièis pèças presentadas de 166 a 160 av. JC. Maugrat son respèct dei convencions grègas, donèt una psicologia trabalhada a sei personatges e, au contrari de Plaute, utilizèt lo lengatge deis elèits cultivadas de Roma. Foguèt una fònt d'inspiracion de Molière que s'inspirèt de Phormio (« lei Fraires ») per escriure Leis Enganas d'Escapin e d'Adelphoe (« lei Fraires ») per L'Escòla dei Marits.
Caton lo Censor
[modificar | Modificar lo còdi]
Òme politic e cap militar de premiera importància, Caton lo Censor (234-149 av. JC) foguèt tanben un autor important. Es en particular considerat coma lo premier prosator vertadier de la literatura latina amb un estile sec e precís. Pasmens, la quasi totalitat de seis escrichs son uei perduts e solament un obratge, De agri cultura (« De l'agricultura »), es conservat. Son cap d'òbra èra Les Origines (« Leis Originas ») que foguèt la premiera istòria complèta d'Itàlia. Foguèt tanben l'autor d'un nombre important de discors politics (au mens 150, 80 mai ò mens coneguts a l'ora d'ara gràcias a de fragments). D'un biais generau, seis òbras èran la perseguida de son activitat politica e Caton i foguèt lo defensor de la moralitat romana opausada ais influéncias jutjadas corruptritz de l'ellenisme.
Lo periòde ciceronian
[modificar | Modificar lo còdi]La fin de la Republica Romana au sègle I av. JC foguèt un periòde de desvolopament important per la literatura latina ambé l'aparicion de genres literaris novèus e l'emprenta laissada per Ciceron, autor major de l'Antiquitat.
L'art oratòri e Ciceron
[modificar | Modificar lo còdi]A partir de la fin dau sègle II av. JC, lei tensions politicas e socialas au sen de Roma favorizèron l'aparicion d'orators de talent. Aquela tendància conoguèt son apogèu au sègle seguent ambé lo desvolopament deis eloquéncias politica e judiciària. Aquò favorizèt l'integracion de la literatura au sen de la vida politica de la ciutat. Ciceron (106-43 av. JC) ne'n foguèt la figura emblematica.
Avocat dotat d'una formacion retorica solida, adoptèt de reglas pròchas d'aquelei de la musica per pontuar e accentuar lo ritme e la cadéncia de sei frasas per donar mai d'importància a seis arguments. Èra tanben un filosòf qu'introguèt la pensada grèga a Roma, especialament la forma dialogada de Platon. Elegit au consulat en 63 av. JC, minèt la conjuracion de Catilina gràcias ai quatre discors In Catilinam (« Lei Catilinaires ») avans de la reprimir militarament. Quasi inactiu durant la guèrra civila entre Cesar e Pompèu, se retirèt de la vida politica avans de sostenir Octavius còntra Antòni. Foguèt l'autor de 14 panflets còntra Antòni (« Lei Filipicas ») qu'entraïnèron son assassinat per de soudats au servici de son adversari.
En fòra de sei discors politicas e judiciaris, Ciceron laissèt una teoria de la retorica que sistematizava sei tecnicas e estudiava aquelei de sei compatriòtas e de sei predecessors (Brutus, De oratore). Assaièt tanben de latinizar la filosofia grèga gràcias a d'òbras de presentacion destinada au public roman coma Tusculanes (« Lei Discussions de Tusculum »), Laelius de Amicitia (« Laelius, sus l'Amistat ») ò Cato Maior de Senectute (« Caton l'Ancian, ò dau Vielhum »). Enfin, après sa mòrt, foguèt publicada sa correspondéncia, fòrça abondosa.
La poësia
[modificar | Modificar lo còdi]Dins lo corrent dau periòde de la fin de la Republica, la poësia latina conoguèt un premier desvolopament ambé d'autors coma Lucrèci (vèrs 98-55 av. JC) e Catul (vèrs 84-54 av. JC). Lo premier es famós per son poèma De natura rerum (« De la Natura ») que mesclèt poësia e filosofia per presentar la teoria atomica de Demòcrit. Lo segond faguèt partida de l'escòla dei « poètas novèus » opausats ais ancians coma Ennius e defensors de l'alexandrisme. Es l'autor d'au mens 118 poèmas (epitalamis, elegias, poèmas mitologicas... etc.) que la mitat es dedicada a sa mestressa dicha Lesbia.
La literatura istòrica
[modificar | Modificar lo còdi]
La vitalitat literària dau sègle I av. JC favorizèt tanben lo desvolopament de l'istoriografia. Leis istorians dau periòde parlavan d'eveniments dirèctament vists ò viscuts amb un estile precís, concís e eficaç opausat a l'eloquéncia e a l'ornament de l'art oratòri ciceronian. Lo pus famós foguèt Juli Cesar (101-44 av. JC) que contèt sei campanhas successivas dins De Bello Gallico (« Commentaris sus la guèrra dei Gàllias ») e De bello civili (« Commentaris sus la guèrra civila »). Aqueleis òbras an la forma de cronicas objectivas mai èran en realitat destinadas a servir lei projèctes politics de Cesar. Salluste (86-35 av. JC) se raprochèt deis istorians dau periòde actuau amb una descripcion dau contèxte sociau e dei causas deis eveniments. Laissa en particular d'istòrias de la Conjuracion de Catilina e de la Guèrra còntra Jugurta. Enfin, Cornelius Nepos (99-24 av. JC) inaugurèt lo genre de la biografia ambé d'òbras coma De viris illustribus (« Istòria dei grandeis òmes »).
Lo periòde imperiau
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde dei Julioclaudians
[modificar | Modificar lo còdi]L'apogèu de la poësia e Virgili
[modificar | Modificar lo còdi]A la seguida de la fin dau periòde republican, la dinastia dei Julioclaudians, especialament lo rèine d'August, marquèt l'apogèu de la poësia latina ambé mai d'un poèta majora coma Horace (65-8 av. JC), Tibul (50-19 av. JC), Properci (vèrs 47- vèrs 16 av. JC), Ovidi (43 av. JC - vèrs 17 ap. JC) e Virgili (70-19 av. JC) qu'es lo pus famós.
Horace foguèt premier l'autor d'òbras satiricas coma Leis Epodes avans de s'orientar vèrs de poèmas de granda poèsia coma Leis Òdas. Tibul e Properci se concentrèron sus la poèsia elegiaca per contar seis amors. Lo premier mesclèt sa passion a son amor de la natura e es considerat ambé Horace e Virgili coma l'inventor de la poèsia campèstra. Lo segond es unicament conegut gràcias a seis escrichs (au mens 92 poèmas). Dotat d'un estile fèrm e de còps escur, acomencèt ambé de poèmas amorós avans d'evolucionar pauc a pauc vèrs d'autrei tematicas, especialament d'evocacions dei premiereis annadas de Roma.
Ovidi foguèt un autor prolixe que foguèt exilat per Agust per de rasons desconegudas. Escriguèt de poèmas didactics destinats a l'ensenhament coma Ars amatoria (« L'Art d'aimar »), de poèmas lirics elegiacs coma Tristia (« Lei Tristes »), de poèmas lirics amorós e de poèmas epics coma Metamorphoses (« Lei metamorfòsis »). Son òbra a totjorn una influéncia sus la poèsia actuala.
Virgili a una influéncia similara a aquela d'Ovidi. Adoptèt lo modèl de la poèsia campèstra dau Grèc Teòcrit de Siracusa (vèrs 315-250 av. JC) ai païsatges e ai racòntes d'Itàlia. Es l'autor de tres òbras majoras. La premiera es leis Eclogae (« Lei Bucolicas ») formats de dialògs corts entre pastres. Son objectiu èra de restaurar l'interès dei Romans per l'agricultura. La segonda es Georgica (« Lei Georgicas ») qu'es encara un poèma didactic sus l'agricultura. Enfin, la tresena foguèt l’Aeneis (« L'Eneïda ») qu'es un poèma epic sus lo mite fondator de Roma. Aquela epopèia conoguèt un succès immens tre sa publicacion e es venguda l'equivalent latin de l'Odissèa. Ansin, l'estile e lo lengatge utilizats per Virgili venguèron lo modèl dau latin per mai d'una generacion d'autors ulteriors.
La pròsa
[modificar | Modificar lo còdi]Maugrat lo prestigi de la poësia, la pròsa dau sègle I ap. JC aguèt tanben d'autors de remarca. Situat entre la fin dau periòde ciceronian e l'acomençament dau periòde imperiau, Varron (116-27 av. JC) foguèt un escrivan fòrça prolixe (au mens 600 libres). Estudièt de domenis scientifics, tecnics e filosofics nombrós e variats coma la lenga, lei matematicas, la medecina, l'arquitectura, l'agricultura, la moralitat, divèrseis escòlas filosoficas, leis institucions romanas ò encara la religion.
Tite-Live (59 av. JC-17 ap. JC) es lo prosator pus famós dau sègle e l'autor de l'Ab Urbe condita libri (« Istòria de Roma dempuei sa fondacion »). Formada de 142 libres, un quart es encara conegut mai lo rèsta es perdut. Pasmens, aquela òbra demora una fònt majora per l'estudi de l'istòria romana. Innovacion importanta, Tite-Live i utiliza de documents ò de fònts istorics. Dins aquò, adopta tanben sovent un estil dramatic ò tragic per donar mai d'importància ais eveniments a l'origina de la glòria de Roma.
La fin de la dinastia e Senèca
[modificar | Modificar lo còdi]Leis autors de la fin dau sègle I ap. JC assaièron de renovelar la literatura latina. Per aquò, certanei modifiquèron d'estiles ja coneguts. Per exemple, Lucan (39-65), que foguèt obligat de se suicidar en causa de sa participacion a la conjuracion de Pison, escriguèt una epopèia sus la guèrra civila entre Cesar e Pompèu presentada coma un drama personau opausant lei grandei figuras dau periòde. Quinte-Curci, autor major fòrça mau conegut en causa de la disparicion totala de 122 de seis òbras sus 123, redigiguèt una vida d'Alexandre lo Grand que presentèt una vida romançada dau rèi grèc amb una influéncia orientala. Petròni (14-66), escrivan satiric e parodic, foguèt a l'origina d'una innovacion importanta ambé la publicacion dau Satiricon qu'es considerat coma un dei premiers romans. Se fau tanben nòtar l'òbra scientifica e tecnica de Plini l'Ancian (23-79), autor de Naturalis historia (« L'Istòria Naturala »), compilacion de la màger part dei sabers romans dau periòde.
Pasmens, l'escrivan pus important dau periòde foguèt Senèca lo Jove (vèrs 4 av. JC - 65 ap. JC). Filosòf estoïcian que desvolopèt d'un biais decisiu son corrent de pensada, es l'autor de plusors tractats regardant la morala, d'un desenau de tragèdias e d'una correspòndia importanta. Refusèt l'estile ciceronian au profiech d'una escritura eficaça mai utilizèt regularament d'imatges ò de formulas per sostenir seis arguments. Seis òbras pus importantas son De vita beata (« De la vida urosa »), De Brevitate vitæ (« De la breveta de la vida ») e leis Epistulae morales ad Lucilium (« Letras a Lucilius »).
Lo periòde dei Flavians e deis Antonins
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde dei Flavians e deis Antonins — apogèu de l'Empèri Roman — conoguèt inicialament mai d'un autor de remarca dins de domenis variats coma lei sciéncias, l'istoriografia ò l'eloquéncia. Premier, se desvolopèt un classicisme novèu que son artesan principau foguèt lo retor Quintilian que lo sistematizèt dins De institutione oratoria (« L'institucion oratòria »). Leis eloquéncias moralizatritz e d'aparat conoguèron ansin una gròssa popularitat. Plini lo Jove (61-113) ne'n foguèt un deis autors majors e inventèt tanben lo genre epistolar ambé seis Letras. En revènge, l'eloquéncia politica trobèt ges de successor a Ciceron en causa de la concentracion dau poder entre lei mans de l'emperaire que limitava lei possibilitats de discors politic au pòble roman. Aqueu retorn de l'eloquéncia suscitèt una reaccion viva deis autors satirics romans coma Marcial (40-104) e subretot Juvenal que critiquèron durament la morala faussa de la societat romana de la dinastia flaviana.
L'istoriografia conoguèt tanben un periòde ric. Tacit (vèrs 58-122) dominèt lo genre ambé Historiae (« Istòrias »), que contèt leis eveniments au sen de l'Empèri de la mòrt de Neron a aquela de Domician, e Ab excessu diui Augusti (« Annaus »), òbra non acabada sus lei quatre premiereis emperaires. Amb un estile concís, se concentrèt sus lei motivacions umanas e non sus lei causas prefondas, çò que li permetèt de donar un aspèct dramatic a son racònte e de denonciar lei vicis dei protagonistas. Suetoni (vèrs 70-122) publiquèt egalament una òbra istoriografica fòrça importanta ambé De vita duodecim Caesarum libri VIII (« Vida dei dotze Cesars ») qu'es una fònt d'anecdòtas e de detalhs sus lei caps de Roma de Cesar a Domician.
Enfin, se fau nòtar l'òbra d'Apulèu (125-170) qu'es famós per son roman Asinus aureus (« L'Ase d'Aur » ò « Lei metamorfòsis »). Lo periòde d'Apulèu veguèt pasmens lo declin de la literatura romana classica. D'efèct, franc d'Aulus Gellius, autor de l'òbra enciclopedica Noctes Atticae (« Nuech aticas »), gaire d'autors romans ulteriors venguèron famós fins a l'emergéncia de la teologia crestiana illustrant lei dificultats romanas dau sègle III.
Lo periòde tardiu
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde antic tardiu correspond ai sègles de declin de l'Empèri Roman. Acomencèt ambé la lònga crisi militara intèrna dau sègle III e s'acabèt au sègle VI ambé la disparicion de l'Empèri d'Occident e la fin dei temptativas de reconquista de l'Empèri d'Orient. Es egalament marcat per la formacion deis estats barbars e per la disparicion dau paganisme au sen dau mond latin e grèc. La literatura latina i foguèt dominada per leis autors crestians. Fòrça opausats ai intellectuaus pagans, utilizèron inicialament una lenga amb un nombre important de particularismes locaus avans de tornar venir a la lenga classica a partir dau sègle IV.
Leis apologistas e lei Paires de la Glèisa
[modificar | Modificar lo còdi]
Lei premiereis òbras dei crestians s'inscriguèron dins l'encastre dei persecucions e foguèron destinadas a defendre la coeréncia de la fe novèla. Aquò entraïnèt l'aparicion en Occident dau genre apologetic inaugurat per una tiera d'autors nascuts en Cartage. Lo premier d'entre elei foguèt Tertullian (vèrs 150/160-220) qu'escriguèt plusors obratges criticant la religion pagana ò defendent lo cristianisme coma l'Apologeticus (« L'Apologetica »). Foguèt seguit per Çiprian de Cartage (vèrs 200-258) e per Lactanci (vèrs 250/260-325). L'estile dau premier, evesque de Cartage de 249 fins a son execucion en 258, venguèt un modèl per leis autors crestians ulteriors fins a la Renaissença. Laissèt plusors tèxtes apologetics e lei premiereis estudis sus lo drech canonic. Lo segond foguèt tanben celebrat per son estile que li vauguèt lo subrenom de « Ciceron crestian ». Fòrça legit fins au sègle XVIII, es famós per sei sèt libres de l'ensems dich Diuinae institutiones (« Leis Institucions Divinas ») que son un assai destinat ais elèits romanas per demostrar l'incoeréncia dau paganisme e la soliditat de la teologia crestiana.
La situacion cambièt au sègle IV ambé la cristianizacion progressiva de l'Empèri. Giròni d'Estridon (347-420) realizèt una traduccion famosa de la Bíblia, la Vulgate, qu'es a l'origina dau tèxte de referéncia totjorn utilizat a l'ora d'ara per la Glèisa Catolica. Per aquò, utilizèt de fònts ebraïcas supausadas pus pròchas dau tèxte originau que lei versions alora en circulacion. Assaièt tanben de raprochar la lenga dau latin classic. Traduguèt tanben divèrsei tèxtes dei teologians grècs, especialament d'òbras d'Orígenes.
Un autre combat important dei crestians d'aqueu periòde foguèt la lucha còntra l'arianisme ambé Alari de Peitieus (vèrs 315-367). Enfin, ambé lo desvolopament dau culte, apareguèron tanben de tractats sus lei deures de sei ministres coma aqueleis escrichs per Ambròsi de Milan (vèrs 340-397) que publiquèt mai d'un estudi sus lo cant liturgic.
Sant Agustin ò Agustin d'Ipòna (354-430) èra un professor de retorica que venguèt evesque d'Ipòna en Africa. Es considerat coma l'escrivan pus important de la literatura latina crestiana. Autor d'un nombre important de presics, es subretot l'autor dei Confessiones (« Lei Confessions »), de De Civitate Dei contra paganos (« La Ciutat de Dieu ») e de De trinitate (« De la Trinitat »). Adaptèt tanben la filosofia grèga a la teologia crestiana ambé divèrsei trabalhs coma De immortalitate animae (« De l'immortalitat de l'Arma »). Enfin, luchèt còntra lei principaleis eresias presentas en Africa coma lo donatisme ò lo pelagisme. L'estile de Sant Agustin se raprochèt dau latin classic ciceronian amb un nombre limitat de neologismes ò de mòts populars que son objectiu èra de pausar d'un biais solid lei basas fondamentalas dau cristianisme. Dins aquò, utilizèt de variacions de sens ambé lei mòts chausits permetent de modificar la significacion d'expressions classicas. Marquèt ansin la transicion vèrs lo latin medievau.
La fin de l'Empèri Roman e leis invasions barbaras
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde finau dau declin de l'Empèri Roman veguèt lo desvolopament progressiu de l'utilizacion de la lenga « vulgara », valent a dire de la lenga parlada, per un nombre important d'escrivans que coexistiguèron ambé d'autors au contrari partisans d'un mantenement dau latin classic. Aquela diferenciacion regardèt tant lei tèxtes profans que lei tèxtes religiós. Ansin, lo tractat veterinari Chiron Centaurus, publicat dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle IV, ò lo racònte d'un romavatge en Tèrra Santa coma lei Peregrinacions d'Egèria foguèron en lenga « vulgara ». Foguèt tanben lo cas de L'Istòria dei Francs escricha au sègle VI per l'evesque Gregòri de Tors (539-594).
Pasmens, lo latin classic resistiguèt e demorèt fòrça utilizat fins a l'afondrament de l'Empèri d'Occident. En particular, se pòu citar lo gramatican Aelius Donatius (vèrs 320-380) que foguèt l'autor de la gramatica Ars grammatica que foguèt utilizada fins a l'Edat Mejana. Priscian de Cesarèa foguèt tanben a l'origina d'un obratge fòrça complet sus la gramatica latina dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle VI. Pasmens, a partir d'aqueu sègle, la fragmentacion de l'Empèri e leis invasions barbaras entraïnèron un declin de la cultura e deis elèits. La cultura literària conoguèt alora una crisi importanta e l'escritura dau latin venguèt pauc a pauc l'apanatge dau clergat, especialament dei monges dei monastèris. Leis autors principaus dua periòde foguèron Boeci (vèrs 480-524) traductor d'Aristòtel e autor de De consolatione philosophiae (« Consolacions de la Filosofia ») que venguèt una basa de l'ensenhament filosofic, Cassiodor (vèrs 485-580) autor de l'òbra teologica deis Institutiones (« Institucions ») e Isidòr de Sevilha (vèrs 560/570-636), evesque de la vila e autor d'una òbra enciclopedica dicha Etymologiae que demorèt fòrça populara fins a la fin de l'Edat Mejana.
Lo periòde medievau
[modificar | Modificar lo còdi]La Renaissença carolingiana
[modificar | Modificar lo còdi]La fin de l'Empèri Roman veguèt la disparicion dau latin coma lenga parlada e l'aparicion dei lengas romanicas. Pasmens, lo latin demorèt utilizat per lo clergat e l'administracion.
La Renaissença carolingiana acomencèt durant lo rèine de Pepin lo Brèu e foguèt perseguida per son fiu Carlesmanhe. Correspond a un periòde de relança deis estudis e de la cultura ambé la creacion d'escòlas, de sètis episcopaus e d'abadiás. Son objectiu èra d'auçar lo nivèu d'instruccion dau clergat. Per aquò, utilizèt premier leis obratges escrichs en latin classic per leis autors pagans coma Ciceron, per lei Paires de la Glèisa e per lei gramaticans. Pasmens, aquò empachèt pas una lenta divergéncia dau latin medievau a respèct de la lenga classica. La gramatica, l'istoriografia e la teologia foguèron lei tematicas deis escrivans principaus dau periòde. Entre elei, se pòu citar Alcuin (vèrs 735-804), conselhier de Carlesmanhe e autor de plusors dialògs, de Pau Diacre (vèrs 720-797/799) autor de Historia Langobardorum (« Istòria dei Lombards ») e de Joan Escot Erigèn (vèrs 815-877) autor d'un tractat filosofic e teologic dich De divisione naturae (« De la division de la natura »).
L'Edat Mejana centrala foguèt caracterizat per la creacion dei premiereis universitats que permetèron d'estendre l'usatge dau latin ai professors e ais estudiants. La teologia e la filosofia demorèron lei domenis literaris principaus dau periòde. Pasmens, la poèsia conoguèt una renaissença importanta car un nombre important de teologians escriguèron tanben de poèmas religiós. Ansin, au sègle XII, Abelard (1079-1142) e Bernat de Claravau (1090-1153) publiquèron una tiera d'òbras teologicas e filosoficas qu'aguèron una gròssa influéncia sus la pensada religiosa. Aqueu trabalh foguèt perseguit au sègle seguent per Guilhem d'Auvèrnhe (1180-1249), per Bonaventura de Bagnoregio (vèrs 1220-1274) e subretot per Tomàs d'Aquin (1225-1274) que capitèt d'integrar la filosofia d'Aristòtel a la teologia catolica ambé son òbra majora dicha Summa theologiae (« La Soma teologica »). Tomàs d'Aquin escriguèt tanben plusors poèmas liturgics que certanei son totjorn cantats a l'ora d'ara. Abelard e Bernat de Claravau l'avián precedit dins aqueu domeni mai se pòu egalament citar Hermann Contract (1013-1054) autor d'una cronica e de mai d'un poèma, especialament l'Alma Redemptoris Mater e lo Salve Regina dedicats a la Verge, tre lo sègle XI.
Au sègle XIV, lo desvolopament de l'Umanisme entraïnèt un abandon dau latin medievau, mespresat per leis umanistas italians e francés, au profiech d'una restauracion dau latin classic inspirat per leis òbras de Ciceron ò de Virgili. Dich neolatin, aqueu lengatge foguèt aqueu deis elèits dau periòde. En particular, foguèt la lenga de Petrarca (1304-1374) e d'Erasme (1469-1539). Foguèt pereu utilizat per escriure de poèmas amorós per d'autors coma Petrarca, Boccaccio (1313-1375), lo papa Piu II (1405-1464), Cristoforo Landino (1424-1498), Ange Politien (1454-1494, Giovanni Giovano Pontano (1426-1503) e Michele Marullo (1453-1500). Dins aquò, lo poèta pus famós dau periòde foguèt Joan Segond autor dau recuelh erotic Liber Basiorum (« Lo Libre dei bais »). Sovent imitat per la seguida, es format de 19 poèmas inspirats per Catul e l'Antiquitat grèga, e desplega totei lei manifestacions corporalas dau bais en liason ambé divèrsei sentiments coma la desirança, lo regrèt ò l'amor.
Pasmens, maugrat aquela importància, lo neolatin dominèt pas totalament lo periòde umanista. Premier, certaneis autors contunièron d'utilizar lo latin medievau que s'èra pauc a pauc alunchat de la lenga classica. L'òbra pus famosa escricha ambé aquela lenga es De imitatione Christi (« L'imitacion de Jèsus Crist »), òbra de pietat crestiana supausada de Tomàs de Kempis, que fa partida dei caps d'òbras de la literatura crestiana. Au sègle XVIII, aperaquí 2,4 milions exemplaris èran en circulacion e l'obratge èra alora lo segond libre pus estampat après la Bíblia.
Dins aquò, la concurréncia pus importanta per lo neolatin èra aquela dei lengas vernacularas coma lo francés ò l'italian que son usatge se desvolopavan, compres au sen deis elèits literàrias. Ansin, mai d'un autor umanista utilizant lo latin, per exemple Boccaccio foguèt l'autor d'òbras en lenga vernaculara. De mai, certanei coma Joachim Du Bellay acomencèron de s'opausar a son utilizacion.
Lo declin de la literatura latina e sa subrevida
[modificar | Modificar lo còdi]Après lo movement umanista, l'usatge dau latin acomencèt de declinar en causa dau desvolopament dei lengas vernacularas que conquistèron pauc a pauc sei letras de noblesa. Resistiguèt au sen deis escòlas e deis universitats mai a partir dau sègle XVII, lo prestigi ganhat per lo francés minèt sa posicion. D'efèct, dins lo corrent d'aqueu sègle, dispareguèron totalament la poèsia latina e lo ròtle de lenga internacionala dau latin. La filosofia ne'n gardèt l'usatge fins au sègle XVIII, especialament ambé Baruch Spinoza (1632-1677) ò Gottfried Leibniz (1646-1716).
Après aqueu periòde, la Glèisa Catolica foguèt la principala institucion onte subrevisquèt la literatura latina. D'efèct, la lenga i es encara la lenga oficiala de la liturgia e dei tèxtes pontificaus. Ansin, la màger part dei publicacions majoras de la Glèisa, coma per exemple lei decisions dau concili Vatican II, son premier publicadas en latin. Per aquò, un trabalh important de modernizacion de la lenga a luòc ambé l'introduccion de mòts novèus depintant lei concèptes e leis invencions modèrnas.
En fòra de la Glèisa, una autra subrevivança dau latin regarda lei sciéncias, especialament la biologia que l'utiliza coma lenga de referéncia per descriure leis espècias viventas.
Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]- Autors principaus :