Vejatz lo contengut

Istòria de la Tèrra

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
La Tèrra dempuèi Apollo 17 (1972)

L'istòria de la Tèrra s'espandís sus gaireben 4.600 milions d'ans dempuèi la formacion de la Tèrra a partir de la nebulosa presolara fins ara. Aquel article presenta una vision generala que resumís las teorias scientificas mai acceptadas. A causa de la dificultat de representar de periòdes de temps fòrça grands, s'emplegarà una analogia amb un jorn terrèstre, que comença fa exactament 4.567 milions d'ans, amb la formacion de la Tèrra, e s'acabant ara. Cada segonda d'aquel periòde representa unes 53.000 ans. Dins aquel sistèma de representacion, lo Big Bang e l'origina de l'univèrs, que se debanèron fa 13.700 milions d'ans, se debanèron gaireben dos ans abans que comencèsse L'ora 0.

Origina

[modificar | Modificar lo còdi]
Formacion d'un disc protoplanetari a l'entorn d'una estela (vista artistica)

La formacion de la Tèrra comencèt amb la naissença del sistèma solar; çò que mai tard vendrá lo sistèma solar existissiá d'en primièr coma un grand nívol de polvera, ròcas e gases en rotacion. Èra compausat d'Idrogen e d'èli produsits al Big Bang, e amb d'elements quimics expulsats per las explosions de las supernòvas. Puèi, fa 4.600 milions d'ans, se pensa qu'una estela pròcha venguèt una supernova. L'explosion envièt una onda expansiva per la nebulosa presolar, ne causant l'implosion. A mesura que lo nívol contunhava sa rocion, la gravetat e l'inercia l'aplanèron en un disc protoplanetari, orientat perpendicularment al seu axe de rotacion. La majoritat de la massa se concentrèt al centre e comencèt a se calfar. L'implosion d'aquela matèria donèt una calor cinetica; e que podava pas escapar, lo centre del nívol calfèt, en permetent la fusion de l'idrogèn e de l'èli. Lo resultat foguèt un estela del tipe T Tauri, lo Solelh primitiu. Mentretant, a mesura que la gravetat fasiá la matèria se condensar a l'entorn de las particulas de polvera, lo rèste del disc comencèt a separar en anèls. Los fragments mai pichons se trucavan e venguèron de fragments mai grands, e de protoplanetas.[1] Entre eles i aguèt una acumulacion de matèria a 150 milions de quilomètres del centre: la Tèrra. A mesura que lo Solelh se condensava e se calfava, comencèt a se produire la fusion nucleara, e lo vent solar que ne resultèt emportèt la majoritat del material del disc que s'èra pas condensat en cosses mai grands.

La Luna

[modificar | Modificar lo còdi]
Animacion (pas a l'escala) de la formacion de Teia al punt L5 de la Tèrra e lo futur tust amb la Tèrra, formant la Luna

L'origina de la Luna demòra incertena, pasmens se los indicis puntan cap a la teoria de l'impacte gigant. Es possible que la Tèrra foguèt pas l'unica planeta que se formèt a 150 milions de quilomètres del Solelh. Es possible qu'un autre còs se seriá format a 150 milions de quilomètres del Solelh coma de la Tèrra, al seu quatren o cinquen punt de Lagrange. Aquela planeta, nomenada Teia, seriá estat mai pichon que la Tèrra actuala, amb una mesura e una massa semblablas a aquela de Mart. Son orbita seriá demorat establa al começament, mas se seriá destabilizada a mesura que la Tèrra aumentava sa massa amb l'acumulacion de materia. Teia trantòla en avant e en arrièr fins a que, fa gaireben 4.533 milions d'ans (a 12:10 del nòstre relòtge), truca la Tèrra oblicament.[2] La bassa velocitat e l'angle d'impacte arribèron pas a destruire la Tèrra, mas una partida importanta de larusca foguèt expulsada. Los elements mai pesants de Teia s'enfonsèron fins al nuclèu terrèstre, alara que lo material restant e lo material expulsat se condensèron en un unic còs en unas setmanas. Jos l' influéncia de la seuna gravetat, aquel còs venguèt mai esfèric: èra la Luna.[3]

Se crei tanben qu'aquel impacte cambièt l'axe de la Tèrra, realizant l'axe d'inclinason de 23,5° que causa las sason de la Tèrra (lo modèl ideal e mai simple de las originas de las planetas seriá un axe de 0° sens sasons). Poiriá tanben aver accelerat la rotacion de la Tèrra e aver iniciat sa tectonica de las placas.

L'eon Adean

[modificar | Modificar lo còdi]
Las erupcions volcanicas èran de segur abitualas sus la Tèrra primitiva

La Tèrra primitiva, al començament de l'eon Adean, èra fòrça diferenta del mond actual. I aviá pas d'oceans e l'atmosfèra èra sens oxigèn. Recebiá l'impacte de planetoïdes e d'autres residus de la formacion del sistèma solar. Aquel bombardament, amb la calor liberada dels procediments radioactius, la calor residuala, e la calor creada per la pression de la contraccion, fasiá que la planeta èra completament en fusion. Los elements mai pesants s'enfonsèron al centre, mentretant que los mai leugièrs pugèron a la superfícia, creant las divèrsas capas de la Tèrra. L'atmosfèra primitiva auriá comprés lo material pròche de la nebulosa solara, subretot los gases leugièrs coma l'idrogèn o l'èli, mas seriá estat fin finala levada pel vent solar e la quita calor terrèstra.

Cambièron las causas quand la Tèrra atenguèt un radi de 40% de l'actual, e l'atraccion gravitacionala permetèt la retenguda d'una atmosfèra amb d'aiga. Las temperaturas s'enfondrèron e la rusca de la planeta se solidifiquèt en superfícia, amb de zònas de fusion causadas per de grands impactes. Los impactes a grand escala aurián causat una fusion regionala e una diferenciacion parciala, portant d'elements mai leugièrs a la superfícia o dins l'atmosfèra.[4]

La superfícia se refregiguèt rapidament, formant la rusca terrestra en 150 milions d'ans (a 12:45 del nòstre relòtge).[5][6] Fa entre 4.000 e 3.800 milions d'ans la Tèrra sofriguèt un periòde de bombardament meteoritic.[7] Lo vapor d'aiga s'escapava de la rusca alara que los volcans liberavan mai de gases, en formant la segonda atmosfèra terrèstra. Los impactes meteoritics, venent subretot de la cencha d'asteroïdes, portèron mai d'aiga. La planeta se refregissiá e se formèron los primièrs nívols. La pluèja creèt los oceans fa 3.800 milions d'ans (a 4:00 del nòstre relòtge), e encara probablament abans; i a d'indicis recents qu'indican que los oceans comencèron a se formar fa 4.200 milions d'ans (a 1:50 del nòstre relòtge).[8][9]

L'atmosfèra novèla conteniá benlèu d'amoniac, de metan, de vapor d'aiga, de dioxid de carbòni e de nitrogen, e tanben de pichonas quantitats d'autres gases. L'oxigèn se faguèt prene amb l'idrogen o dins de minerals a la superfícia. L'activitat volcanica èra intensa e, sens un Jaç d'ozòn per arturar, la radiacion ultravioleta inondava la superfícia.

Los començaments de la vida

[modificar | Modificar lo còdi]
La replicacion de totas las formas de vida coneguda la realiza l'acid desoxiribonucleic. L'ADN es fòrça mai complèxe que lo replicador original e los sieus sistèmas de replicacion son fòrça elaborats

Quitament se se sap los principis generals, se coneis pas los detalhs de l'origina de la vida. Una de las teorias prepausadas es que la vida, o almens unes compausants organics, poiriá èsser arribat sus Tèrra dempuèi l'espaci, coma o postula la teoria de la panspermia, alara que d'autres argumentan qu'es mai probabla l'origina terrèstre. Quin que siá, los mecanismes causants l'aparicion de la vida serián lo meteis se la vida auriá començat sus Tèrra, la data que comencèt es fòrça especulativa; fa benlèu quatre mil milions d'ans.[10][11] Quin que siá, dins l'encastre de la quimia energetica de la Tèrra primitiva, una molecula (o benlèu autra causa) atenguèt la possibilitat de far de còpias de se meteissa - lo replicador. Se coneis pas la natura d'aquela molecula, senon que sa foncion foguèt presa fa longtemps pel replicador actual, l'ADN. Quand fasiá de còpias de se meteis, lo replicador èra pas totjorn perfièch; de còpias portavan una "error". S'aquel cambiament aviá eliminat la capacitat de far de còpias de la molecula, i auriá pas agut mai de còpias, e la linha se seriá "atudada". D'un autre costat, un cambiament rar fariá que la molecula se replique mai rapidament o melhor; aquelas linhas vendrián mai nombrosas e "prosperarián". A mesura que las matèrias primièras ("lo manjar") s'agotavan, las moleculas que podián expleitar diferents materials, o benlèu arturar la progression d'autras moleculas e lor panar los recorses, serián venguts mai nombrosas.[12]

Son prepausats diferents modèls per explicar cossí se poiriá èsser desvolopat aquel replicador. Son prepausats diferents tipes de replicador, n'inclusissent de substàncias quimicas organicas coma las proteïnas modèrnas, los acids nucleics, fosfolipids, cristals[13] o quitament de sistèmas quantics.[14] A l'ora d'ara existís pas cap de metòde per determinar quin es lo modèl que descriu l'origina de la vida dins la Tèrra. Una de las teorias mai ancianas, e que foguèt estudiada en detalh, pòt mostrar un exemple de cossí se poiriá èsser passat. La nauta energia dels volcans, los lamps e los rais ultraviolets poirián aver causat de reaccions quimicas qu'aurián produsit de particulas mai complèxas a partir de compausats simples coma lo metan e l'amoniac.[15] Entre elas èran fòrça compausats quimics organics relativament simples que son las pèças basicas de la vida. A mesura qu'aumentava la quantitat d'aquela "sopa organica", las diferentas moleculas comencèron a reaccionar entre elas. Se creèraon alara de moleculas mai complèxas - benlèu l'argila serviguèt de basa per amassar e concentrar lo material organic.[16]

Lo replicador

[modificar | Modificar lo còdi]

La preséncia d'unas moleculas poiriá aver accelerar las reaccions quimicas. Tot aquò contunhèt pendent longtemps, e las reaccions se debanavan de biais mai o mens aleatòri, fins a que per azard apareguèt una nòva molecula: lo replicador. Aquela molecula aviá l'estranha proprietat de causar de reaccions quimicas que ne produsissián una còpia, e atal comencèt l'evolucion. D'autras teorias prepausan un replicador diferent. Quin que siá, lo ròtle del replicador foguèt pròche per l'ADN; totas las formas de vida coneguda (levat unes virus e los prions) utilizan l'ADN coma replicador, d'un biais gaireben identic (vejatz còde genetic).

La primièra cellula

[modificar | Modificar lo còdi]
Copa de seccion d'una membrana cellulara. Aquela membrana cellulara modèrna es fòrça mai sofisticada que la simpla dobla capa de fosfolipids originala (las pichonas esfèras blavas amb doas coas). Las proteïnas e los carboidrats an de foncions diferentas dins la regulacion del passatge de material mejans de la membrana e dins l'interaccion amb l'environament

La vida modèrna garda son material replicador plan emmagazinat dins la membrana cellulara. Es mai facil de comprene l'origina de la membrana cellulara qu'aquela del replicador, doncas que las moleculas de fosfolipids que compausan la membrana cellulara forman sovent una bicapa de forma espontanèa quand son plaçadas dins l'aiga. Dins d'unas condicions se pòt formar fòrça d'aquelas esfèras.[17] Se sap pas se aquel procediment apareguèt abans o après l'origina del replicador, o benlèu foguèt lo replicador. La teoria mai acceptada es que lo replicador, que a aquel moment èra benlèu l'acid ribonucleïc (ipotèsi del mond de ARN), ensems amb son aparelh replicador e benlèu d'autras moleculas, ja èra present.

Las protocellulas inicialas poirián aver exposat amb l'aument de lor massa; los contenguts poirián aver colonizat d'autras "botiòlas". Las proteïnas que fan establa la membrana o qu'avián un ròtle dins la division ordenada de las cellulas aurián impulsat la proliferacion d'aqueles linhatges de cellulas. L'ARN es un bon candidat per èsser lo replicador inicial perque pòt emmagazinar l'informacion genetica e catalitzar las reaccions. A un moment donat, l'Acid desoxiribonucleïc prenguèt aquel ròtle, e de proteïnas coma los enzims passèron a s'ocupar de la catàlisi, daissant a la ARN lo ròtle de transferiement de l'informacion e de contraròtes del procedimnt. Se crei que, totjorn mai espandida, qu'aquelas cellulas primitivas poirián aver evoluar a proximitat de gueisèrs sosmarins coneguts coma black smokers.[18][19]

Pasmens, se crei que d'aquela varietat de cellulas, o protocellulas, ne subrevisquèt pas un tipe. Los indicis suggerisson que lo darrièr ancessor comun universal visquèt al començament de l'eon Arquean, fa 3.500 milions d'ans (5:30 del nòstre relòtge imaginari) o encara abans.[20][21] Aquela cellula DACU es l'ancessora de totas las cellulas e doncas de tota la vida sus Tèrra. S'agissiá probablament d'un procariota, amb membrana cellular e benlèu amb de ribosòmas, mas sens nuclèu ni organet dins la membrana, al biais de las mitocondrias o dels cloroplasts. Coma totas las cellulas modèrnas, emplegava l'ADN coma còde genetic, l'ARN per la transmission d'informacion e la sintèsi de proteïnas, e los enzims per catalitzar las reaccions. De scientifics creson que lo darrièr ancessor comun universal èra pas un organisme unic mas una populacion d'organismes que s'escambiavan de gèns dins una transferiment orizontal.[20]

Fotosintèsi e oxigèn

[modificar | Modificar lo còdi]
L'utilizacion de l'energia solara provoquèt diverses cambiaments capitals dins la vida de la Tèrra.

Benlèu las cellulas inicialas èran totas eterotròfas, utilizant las moleculas organicas pròchas (quitament las d'autras cellulas) coma matèria primièra e font d'energia.[22] A mesura que las fonts alimentàrias s'agotèron, de cellulas desvolopèron una estrategia novèla. En luòc d'expleitar las fonts mermamentas de moleculas organicas dins estat liure, aquelas cellulas adoptèron la lutz solara coma font d'energia. I a divèrsas estimacions, mas fa 3.000 milions d'ans (a  8:00 del nòstre relòtge), benlèu ja èra aparegut quicòm de semblable a la fotosintèsi modèrna.[23] Aquò faguèt que l'energia solara podèt èsser aprofechada non solament pels autotròfs, mas tanben pels eterotròfs que los consomavan. La fotosintèsi utiliza los abondoses dioxid de carbòni e aiga coma matèrias primièras e, amb l'energia de la lutz solara, produson de moleculas organicas ricas en energia (carboidrats).

De mai, la fotosintèsi daissava anar l'oxigèn coma residu. Al començament se jonguèt al calcari, fèrre e d'autres minerals. I a de pròvas substancialas d'aquel fach en ls jaces rics en oxids de fèrre que correspondon a aquel periòde de temps. Los oceans se serián venguts de color verda a mesura que l'oxigèn reaccionava amb los minerals. Quand las reaccions arribèron al final, l'oxigèn comencèt a s'acumular dins l'atmosfèra. Malgrat que cada cellula produsiá una quantitat infima d'oxigèn, la combinason del metabolisme de fòrça cellulas pendent un periòde de temps long transformèt l'atmosfèra terrèstre tala que se presenta ara.[24]

Es, donc, la tresena atmosfèra de la Tèrra. Una partida de l'oxigèn foguèt estimulada per la radiacion ultravioleta del Solelh e se cambièt en ozòn, que s'acumulèt en un jaç dins la partida nauta de l'atmosfèra. Lo jaç de ozòn absorbiá, e encara absorbís, una partida significativa dels rais ultraviolets qu'abans passavan per l'atmosfèra. Aquò permetèt a las cellulas de colonizar la superfícia de l'ocean e, mai tard, lo fèrm: sens lo jaç d'ozòn, lo bombardament de contunh dels rais ultraviolets auriá causat un nivèl insostenible de mutacions per las cellulas expausadas.[25] En mai de provesir de grandas quantitats d'energia per las formas de vida e arturar la radiacion ultravioleta, los efièches de la fotosintèsi aguèron una tresena influéncia que cambièt lo mond. L'oxigèn èra tòxic; es possible qu'una granda partida de la vida sus Tèrra se seriá atudada a mesura que lo nivèl d'aquel gas aumentariá (la catastròfa de l'oxigèn). Los organismes resistents subrevisquèron e prosperèron, e unes d'eles desvolopèron la capacitat d'utilizar l'oxigèn per melhorar son metabolisme e extraire mai energia dels quites aliments.

L'endosimbiòsi e los tres domènis de la vida

[modificar | Modificar lo còdi]
Qualqu'uns dels camins que poirián aver menat fins als organismes endosimbiotics.

La taxonomia modèrna classifica la vida en tres domènis. Lo moment d'origina d'aqueles domènis es objècte d'especulacion. Benlèu, los eubactèris serián los primièrs a se separar de las autras formas de vida (nomenadas Neomura), mas aquela suposicion es controversiada. Pauc après, fa 2.000 milions d'ans, los Neomura se dividiguèron en Archaea e Eukarya.[26] Las cellulas eucariòtas son mai grandas e complèxas que las procariotas (Bacteria e Archaea), e la coneissença qu'avèm de l'origina d'aquela complexitat es recenta. Dins aquel temps, una cellula bacteriana, pròcha de la Rickettsia actuala, s'introduguèt en una cellula procariòta mai granda. Es possible que la cellula granda ensaja de digerir la pichona mas capitèt pas, benlèu a causa de l'aparicion de las defensas contra los predadors, o benlèu la cellula pichona ensagèt de parasitar la granda; quin que siá, subrevisquèt al dedins de la granda.[27]

La cellula pichona, utilizant l'oxigèn, foguèt capabla de metabolizar los residus de la cellula granda e n'extraire mai d'energia, qu'una partida tornava a l'òste. La cellula pichona se repliquèt dins la granda, e se desvolopèt alara una relacion simbiotica establa. Amb lo temps, l'òste aqueriguèt de gèns de las cellulas mai pichonas, e los dos tipes d'organisme venguèron interdependents: la cellula granda podiá pas subreviure sens l'energia produsida per las pichonas, e aquelas podián pas subreviure sens la matèria primièra que los provesissiá la cellula granda. Aquela simbiòsi entre la cellula granda e las cellulas pichonas de lo sieu interior se desvolopèt fins al ponch que se considèra que son venguts un unic organisme, amb las cellulas pichonas classificadas coma organuets amb lo nom de mitocondria.

Se passèt quicòm semblable a las cianobacteris fotosinteticas[28] que s'introdusiguèron dins cellulas eterotròfas mai grandas, venguèt cloroplastas,.[29][30] Benlèu coma resultat d'aqueles cambiaments, un linhatge de cellulas amb capacitat de fotosintèsi se separèt dels autres eucariots fa un pauc mai de 1.000 milions d'ans. I aguèt de segur diferentas instàncias d'aquel fenomèn, coma se vei a l'image de la drecha. Al començament de la teoria endosimbiotica de l'origina cellulara de las mitocondrias e cloroplastas, largament acceptada, se pensa que las cellulas portèron als peroxisòmas, las espiroquetas als cilhs e flagèls, e qu'un virus ADN poiriá aver realizat lo nuclèu cellular[31][32] malgrat que cap d'aquelas teorias es pas encara plan acceptada.[33] Pendent aquel periòde, se crei qu'existiguèt lo supercontinent Columbia, entre benlèu fa 1.800 e 1.500 milions d'ans; es lo supercontinent mai ancian.[34]

Los organismes pluricellulars

[modificar | Modificar lo còdi]
Se crei que Volvox pareis a las primièras plantas pluricellularas.

Los arqueobacteris, eubacteris e eucariòtas contunhèron de se diversificar venguèt mai sofisticats e mai plan adaptats a lo sieu mitan ambient. Cada domèni se dividiguèt de biais repetitiu dins de multiples linhatges, malgrat que se sap pas gaire de l'istòria dels arqueobacteris e bactèris. Fa 1.100 milions d'ans, lo supercontinent de Rodinia se formèt.[35] Los linhatges de plantas, animals e fongs s'èran ja separats, malgrat qu'existissián encara coma cellulas solitàrias. Unas d'elas vivián en colònias, e pauc a pauc comencèt a aparéisser la division de las foncions; per exemple, las cellulas de la periferia poirián aver començat a assumir de ròtles diferents d'aquelas de l'interior.

Fa 1.100 milions d'ans apareguèron las primièras plantas pluricellularas, benlèu clorofitas, malgrat que de la linha que separa una colònia amb de cellulas especializadas dels organismes pluricellulars es pas totjorn clara. Es probable que fa 900 milions d'ans, la vertadièra pluricellularitat se desvolopèt tanben pels animals.[36][37][38] Se supausa qu'al començament èra semblable a aquela de las espongas actualas, en qué totas las cellulas son totipotentas e un organisme domatjat se pòt regenerar.[39] A mesura que la division de las foncions se fasiá mai completa dins totes los linhatges d'organismes pluricellulars, las cellulas venguèron mai especializadas e mai depenentas la una de l'autra; las cellulas isoladas morissián.

Fòrça scientifics creson que fa 770 milions d'ans comencèt una glaciacion tan severa que se gelèt la superfícia de totes los oceans (Tèrra bòla de nèu). Fin finala, après 20 milions d'ans, sorgiguèt pro de dioxid de carbòni de las erupcions volcanicas per causar un efièch de sèrra que provoquèt una elevacion de las temperaturas globalas.[40] Al meteis periòde, fa 750 milions d'ans Rodinia comencèt a se fragmentar.[41]

La colonizacion de la tèrra

[modificar | Modificar lo còdi]
Pendent la partida màger de l'istòria de la Tèrra i aguèt pas organismes pluricellulars al fèrm. De partidas de la superfícia poirián paréisser a aquela vista de la planeta Mart.

L'acumulacion d'oxigèn a l'atmosfèra terrèstre menèt a la formacion de ozòn, que formèt un jaç que bloca la majoritat dels rais ultraviolets qu'arriban del Solelh. Alara, los organismes unicellulars qu'arribèron dins la tèrra avián mai d'escasença de subreviure, e los procariotas comencèron a se multiplicar e a s'adaptar a subrevida fòra de l'aiga. Benlèu los procariotas ja avián colonitzat la tèrra fa 2.600 milions d'ans, abans los eucariotas.[42] Pendent longtemps, la tèrra demorèt desèrta e sens organismes pluricellulars. Lo supercontinent Pannotia se formèt fa 600 milions d'ans e se fragmentèt solament 50 milions d'ans mai tard.[43] Los peisses, los vertebrats mai ancians, evoluèron dins los oceans fa 530 milions d'ans.[44] Un atudament de massa se debanèt a la fin del periòde Cambrian, que s'acabèt fa 488 milions d'ans.[45][46]

Fa unes centenats de milions d'ans, comencèron a créisser de plantas (benlèu similària a las algas) e fongs als somalhs, e mai tard fòra de l'aiga.[47] Los fossils mai ancians de plantas e fongs terrèstres datan de 480-460 milions d'ans, malgrat que d'analisis molecularas suggerisson que los fongs poirián èsser arribat sus la tèrra fa 1.000 milions d'ans e las plantas fa 700 milions d'ans.[48] Al començament demorèron pròche a la riba, mas una seria de mutacions e de variacions los permetèt avançar dins la colonizacion d'aquel mitan novèl. Se coneis pas lo moment que los animals abandonèron l'ocean pel primièr còp: la pròva clara mai anciana es l'existéncia d'artropòdes dins la tèrra fa 450 milions d'ans, que benlèu prosperavan e s'adaptavan melhor mercés a l'enòrma quantitat de noiridura que donavan las plantas terrèstras.[49] I a tanben d'indicis non confirmats que los artropòdes poirián èsser arribat sus tèrra fa 530 milions d'ans.[50]

A fins del periòde Ordovician, fa 440 milions d'ans, se realizèt un atudament de massa, benlèu a causa d'una nòva glaciacion.[51] Mai tard, fa 380-375 milions d'ans, los primièrs tetrapòdes evoluèron dels peisses.[52] Se crei que benlèu las aletas se transformèron per venir de membres que permetèron als primièrs tetrapodas de s'apiejar per se traire de l'aiga e respirar l'aire. Aquò los permetiá de subreviure dins las aigas pauras en oxigèn o perseguir de presas pichonas dins los somalhs. Lo seguent passatge evolutiu permetèt que poguèsson sortir al fèrm pendent de perioòdes corts. Fin finala, unes s'adaptèron a la vida terrèstra e comencèron a passar la vida adulta sul fèrm, malgrat contunhavan de nàisser dins lo mitan aquatic e dins aquel mitan contunhavan de realizar la ponduda dels uòus. Apareguèron aital los amfibians. Fa 365 milions aguèt un autre atudament massís, causat benlèu per un refrejament global.[53] Las plantas desvolopèron las granas, causa qu'accelerèt fòrça l'espandiment sus la tèrra pendent aquel periòde.,[54][55]

Pangea, lo supercontinent mai recent, existiguèt dintre 300 e 180 milions d'ans. La mapa mòstra lo perfil dels continents actuals e autras massas terrèstras.

Unes vint milions d'ans mai tard, fa 340 milions d'ans, l'aparicion de l'uòu amniotic permetèt la ponduda d'uòus al fèrm, causa que supausèt un grand avantatgi pels embrions dels tetrapòdes.[56] Aquò donèt coma resultat la separacion entre amniòtes e amfibians. Unes trenta milions d'ans après, los sinapsids (que los mamifèrs) se separèron dels sauropsids (que los ausèls e los reptils non aviaris e non mamifères).[57] Benlèu, contunhèron d'evoluar d'autres grops d'organismes e en apareguèron de nòus linhatges, mas los detalhs son pas gaire coneguts. Fa 300 milions d'ans se formèt lo supercontinent mai recent, Pangea.

L'atudament de massa mai grand de l'istòria de la Tèrra, l'extinccion permiana, se realizèt fa 250 milions d'ans, al limit dels periòdes Permian e Triassic; 95% de la vida dins la Tèrra s'atudèt, benlèu a causa de las trappas siberianas, un eveniment de granda activitat volcanica.[58] La descobèrta d'un cratèr amagat jos lo jaç glaç de l'Antartida Orientala suggerit una nòva teoria qu'un meteorit causant l'atudament e iniciant la fragmentacion de Gondwana, en creant la falha tectònica creant Austràlia al nòrd.[59] Pasmens, la vida resistiguèt, e fa 230 milions d'ans, los dinosaures se diferencièron dels ancessors reptils.[60] Un atudament a la fin del Triassic toquèt pas gaire los dinosaures e fa 200 milions d'ans se trobavan ja dins una posicion de dominacion entre los vertebrats.[61] Malgrat que de linhatges de mamifèrs comencèron a separar pendent aquel periòde, los mamifèrs d'aquela epòca èran gaireben de segur de pichons animals similars a las musaranhas.[62]

Fa 180 milions d'ans, Pangea se fragmentèt en Laurasia e Gondwana. La frontièra entre dinosaures aviaris e non aviaris es pas clara, mas l'Archaeopteryx, es considerat tradicionalament un dels primièrs ausèls, apareguèt fa unes 150 milions d'ans.[63] Los indicis mai ancians de plantas de flor venon del periòde Cretacèu, vint milions d'ans après, es a dire, fa 132 milions d'ans.[64] La competicion entre los ausèls menèt fòrça genres de pterosaures a l'atudament, e los dinosaures èran ja en declivi per diferents motius quand, fa 65 milions d'ans, un meteorit de 10 quilomètres de diàmetre se truquèt amb la Tèrra près de la peninsula del Yucatan, en expulsant fòrça quantitats de polera e de vapor dins l'aire, que bloquèron la lutz solara, empachant la fotosintèsi.[65] La granda majoritat d'animals de grandas talha, coma los dinosaures non aviaris, s'atudèron, marcant la fin del Cretacèu e de l'èra Mesozoïca.[66]

A partir d'alara, pendent lo Paleocèn, los mamifèrs triguèron pas a se diversificar, créisser e venir los vertebrats dominants. Lo darrièr ancessor comun de totes los primats auriá viscut dos milions d'ans mai tard, fa 63 milions d'ans.[67] A la fins de la Eocèn, fa 40 milions d'ans, de mamifèrs terrèstres avián ja tornat als oceans e evoluèron los ancessors dels dalfins e de las balenas.[68]

d'Èssers umans

[modificar | Modificar lo còdi]

Un pichon primat african que viviá fa unes sièis milions d'ans es lo darrièr ancessor comun dels umans actuals e dels seus parents mai pròches, los bonobos e chimpanzés.[69] Solament doas de las brancas d'aquel arbre evolutiu se son pas atudadas. Pauc après la separacion, e per de rasons encara debatudas, los primats d'una de las brancas desvolopèron l'abiletat de caminar quilhat.[70] La talha del cervèl aumentèt rapidament, e fa 2 milions d'ans avián ja aparegut los primièrs animals classificats dins lo genre Homo.[71] Evidentament, la linha que separa diferentas espècias o quitament de genres es fòrça arbitrària, que los organismes cambian de contunh cada generacion.

Pendent lo meteis periòde, l'autra branca se dividisèron dels ancessors de chimpanzé comun e dels ancessors del bonobo, alara que l'evolucion contunhava simultaneament per totas las formas de vida. Benlèu que los primièrs a manipular lo fuòc èran los Homo erectus (o Homo ergaster), fa almens 790.000 ans, mas poiriá èsser remontar fa 1,5 milions d'ans. Es mai malaisit d'establir l'origina del lengatge; es pas clar de saber se Homo erectus parlava o se Homo sapiens èra lo primièr a o far.[69][72][73][74]

Amb la talha de cervèl aumentant, los enfants naissián mai lèu, abans que los seus caps sián tròp grands per passar pel maluc. Donca, venguèt mai neuroplasticitat e amb una capacitat especiala d'aprene, mas venent depenents dels parents pendent mai temps. Las possibilitats socialas se venguèron mai complèxas, lo lengatge mai avançat e los esturments mai elaborats. Aquò los portèron mai cap a la cooperacion e a un desvolopament cerebral màger.[75]

Se crei que los umans modèrns anatomicamant, Homo sapiens, an lor origina fa 200.000 ans en Africa; los fossils mai ancians datan de 160.000 ans.[76] Los primièrs umans que presentan de pròvas d'espiritualitat son los neandertals, sovent classificats coma una espècia diferenta que s'atudèt; enterravan los mòrts, amb manjar o aisinas.[77] Pasmens, apareguèron pas cap de pròvas de cultes mai sofisticats fins a fa 32.000 ans, amb l'art parietal dels cròmanhons, qu'avián benlèu un sens magic o religiós.[78][79] Los cròmanhons daissèron tanben de figuras de pèira coma la Venus de Willendorf, probablament una estatua amb un significat religiós.[79] Fa 11.000 ans, Homo sapiens èra ja arribat al tèrme miègjornal d'America del Sud, lo darrièr dels continents abitats, levat l'Antartida.[80] L'usatge d'esturments e lo lengatge contunhèron de se perfeccionar, e las relacions interpersonals venguèron mai complèxas.

La civilizacion

[modificar | Modificar lo còdi]
L'Òme de Vitruvi de Leonardo da Vinci es una mòstra de las avançadas en l'art e la sciéncia a l'epòca de la Renaissença.

Pendent mai del nonanta per cent de son istòria, l'Homo sapiens viviá en pichons grops de caçaires-culheires nomads.[81] A mesura que lo lengatge veniá mai complèxe, la capacitat de remembrar e transmetre l'informacion donèt un tipe novèl de replicador: lo mèm.[82] Las idèas podián s'escambiar rapidament e èsser transmesas a las generacions seguentas. L'evolucion culturala depassèt rapidament l'evolucion biologica e comença la quita istòria umana. Dintre fa 10.500 e 9.000 ans, los umans que demoravan dins la Creissent Fertil, a Mesopotamia, comencèron la cultura sistematica de las plantas e animals: l'agricultura.[83]

Lo saber de la cultura se transmetèt a las regions vesinas, e se desvolopèt tanben independentament pel mond, fins a que la majoritat d'Homo sapiens vivián de biais sedenari dins d'establiments permanents. Mas totas las societats abandonèron lo nomadisme, subretot aquelas que vivián dins de zònas pauras en plantas domesticablas, coma en Austràlia.[84] Pasmens, entre las civilizacions que de segur adoptèron l'agricultura, la seguretat relativa e l'aument de la productivitat qu'ofrissiá permetèron un aument de la populacion. L'agricultura aguèt un impacte prigond; los umans comencèron a afectar lo mitan ambient coma o jamai avián fach. Los excedents alimentaris permetèron l'establiment d'una classa clericala o de govèrn, e mai tard un partiment de las foncions. Aquò faguèt nàisser la primièra civilizacion de la Tèrra, a Sumèr, entre lo millenni IV AbC e l'III AbC.[85] Mai ne sorgiguèron lèu aquela de Egipte antica e de la val de l'Indus.

A partir 3000 AbC, l'indoïsme, una de las religions mai ancianas que se practican encara uèi, comença à prene forma.[86] N'apareguèron lèu d'autres. L'invencion de l'escritura permeté l'aparicion de societats complèxas: los registres e las bibliotècas servissián coma magasèm de coneissenças e aumentèt la transmission culturala d'informacion. Los umans lor caliá pas mai passar tot lo temps en trabalhant per subreviure - la curiositat e l'educacion foguèron lo motor de la recèrca de coneissenças e sabença. Apareguèron de divèrsas disciplinas, en i comprenent la sciéncia (dins estat primitiu). Nasquèron de nòvas civilizacions que comercèron las unas amb las autras a se far la guèrra pel contraròtle de territòris e recorses: se formèron los primièrs empèris. A l'entorn del 500 AbC se realizèron los empèris en Orient Mejan, Iran, Índia, China e Grècia, de biais erratic; s'espandissient un empèri que mai tard declinava o perdavan de terren.[87]

Al sègle XIV comencèt la Renaissença en Itàlia, amb de cambiaments prigonds dins la religion, l'art e la sciéncia.[88] E contunhèron a partir de 1500, dins las civilizacions europèas de cambiaments que menèron a la revolucion scientifica e a l'industriala: Euròpa comencèt a exercir una dominacion politica e culturala sus las societats umanas pel mond.[89]

4.600 milions d'ans après, una de las formas de vida de la Tèrra passèt la biosfèra e pel primièr còp la Tèrra foguèt vista dempuèi l'espaci.

Al sègle XX, las nacions del mond s'afrontèron dins las guèrras mondialas entre 1914 e 1918 e entre 1939 e 1945. Après la Primièra Guèrra Mondiala, se formèt la Societat de Nacions, lo primièr ensag cap a un govèrn mondial; après la Segonda Guèrra Mondiala foguèt substituida per las Nacions Unidas. A mesura que melhoravan los transpòrts e las comunicacions, l'economia e los afars politics dels païses pel mond venguèron interdependent. Aquela globalizacion es causa de discòrdia, alara qu'aumentava la collaboracion entre los païses.

Eveniments recents

[modificar | Modificar lo còdi]

Los cambiaments se realizèron amb un ritme rapid dempuèi los ans 1940 fins ara. Las avançadas tecnologicas comprenon las armas nuclearas, los ordinators, l'engenhariá genetica e la nanotecnologia. La globalizacion economica, impulsada per las avançadas dins las comunicacions e lo transpòrt, cambièt la vida quotidiana de fòrça partidas del mond. Realitats culturalas e institucionalas coma la democracia, lo capitalisme e lo ecologisme aumentèron lor influéncia. De problèmas coma las malautiás, la guèrra, l'escalfament global e la pauretat contunhan èsser presents.

Lo 1957, l'Union Sovietica lancèr la Sputnik 1, lo primièr satellit artificial e, pauc après, Iurii Gagarin venguèt lo primièr òme dins l'espaci. En 1969 Neil Armstrong es lo primièr èsser uman a caminar sus la Luna. Cinc agéncias espacialas, que representan mai de quinze païses diferents, trabalhèron ensems per bastir l'Estacion Espaciala Internacionala.[90] A bòrd de l'estacion, i a agut d'umans dins l'espaci decontunh dempuèi 2000.[91]

Referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ Chaisson, Eric J. «Solar System Modeling».
  2. ↑ Münker, Carsten.
  3. ↑ Taylor, G. Jeffrey.
  4. ↑ Alfvén, Hannes; Gustaf Arrhenius.
  5. ↑ Wilde, Simon A..
  6. ↑ «Early Earth Likely Had Continents And Was Habitable».
  7. ↑ Britt, Robert Roy.
  8. ↑ Cavosie, A. J..
  9. ↑ Young, Edward.
  10. ↑ Warmflash, David.
  11. ↑ Chaisson, Eric J. «Chemical Evolution».
  12. ↑ Dawkins, Richard.
  13. ↑ Dawkins, Richard [1986].
  14. ↑ Davies, Paul.
  15. ↑ Fortey, Richard [1997].
  16. ↑ Fortey, Richard [1997].
  17. ↑ Fortey, Richard [1997].
  18. ↑ Fortey, Richard [1997].
  19. ↑ Dawkins, Richard.
  20. ↑ 20,0 et 20,1 Penny, David.
  21. ↑ «Earliest Life».
  22. ↑ Dawkins, Richard.
  23. ↑ De Marais, David J..
  24. ↑ Fortey, Richard [1997].
  25. ↑ Chaisson, Eric J. «Early Cells».
  26. ↑ Woese, Carl.
  27. ↑ Andersson, Siv G. E..
  28. ↑ Berglsand, Kristin J..
  29. ↑ Dawkins, Richard.
  30. ↑ Fortey, Richard [1997].
  31. ↑ Takemura, Masaharu.
  32. ↑ Bell, Philip J. «Viral eukaryogenesis: was the ancestor of the nucleus a complex DNA virus?
  33. ↑ Gabaldón, Toni.
  34. ↑ Whitehouse, David.
  35. ↑ Hanson, Richard E..
  36. ↑ Chaisson, Eric J. «Ancient Fossils».
  37. ↑ Bhattacharya, Debashish.
  38. ↑ Dawkins, Richard.
  39. ↑ Dawkins, Richard.
  40. ↑ ,Hoffman, Paul F..
  41. ↑ Torsvik, Trond H..
  42. ↑ Pisani, Davide.
  43. ↑ Lieberman, Bruce S..
  44. ↑ Dawkins, Richard.
  45. ↑ «The Mass Extinctions: The Late Cambrian Extinction».
  46. ↑ Landing, E..
  47. ↑ Fortey, Richard [1997].
  48. ↑ Heckman, D. S..
  49. ↑ Johnson, E. W..
  50. ↑ MacNaughton, Robert B..
  51. ↑ «The Mass Extinctions: The Late Ordovician Extinction».
  52. ↑ Clack, Jennifer A..
  53. ↑ «The Mass Extinctions: The Late Devonian Extinction».
  54. ↑ Willis, K. J.; J. C. McElwain.
  55. ↑ «Plant Evolution».
  56. ↑ Dawkins, Richard.
  57. ↑ Dawkins, Richard.
  58. ↑ «The Day the Earth Nearly Died».
  59. ↑ «Big crater seen beneath ice sheet».
  60. ↑ «New Blood».
  61. ↑ «The Mass Extinctions: The Late Triassic Extinction».
  62. ↑ Dawkins, Richard.
  63. ↑ «Archaeopteryx: An Early Bird».
  64. ↑ Soltis, Pam; Doug Soltis, & Christine Edwards.
  65. ↑ «Death of a Dynasty».
  66. ↑ Chaisson, Eric J. «Recent Fossils».
  67. ↑ Dawkins, Richard.
  68. ↑ «Walking with Beasts».
  69. ↑ 69,0 et 69,1 Dawkins, Richard.
  70. ↑ Dawkins, Richard.
  71. ↑ Fortey, Richard [1997].
  72. ↑ Goren-Inbar, Naama.
  73. ↑ Dawkins, Richard.
  74. ↑ Dawkins, Richard.
  75. ↑ McNeill, Willam H. [1967].
  76. ↑ Gibbons, Ann.
  77. ↑ Hopfe, Lewis M. [1976].
  78. ↑ «Chauvet Cave».
  79. ↑ 79,0 et 79,1 Hopfe, Lewis M. [1976].
  80. ↑ [2002] «The Human Revolution».
  81. ↑ McNeill, Willam H. [1967].
  82. ↑ Dawkins, Richard [1976].
  83. ↑ Tudge, Colin.
  84. ↑ Diamond, Jared [01-12-1999].
  85. ↑ McNeill, Willam H. [1967].
  86. ↑ «History of Hinduism».
  87. ↑ McNeill, Willam H. [1967].
  88. ↑ McNeill, Willam H. [1967].
  89. ↑ McNeill, Willam H. [1967].
  90. ↑ «Human Spaceflight and Exploration — European Participating States».
  91. ↑ «Expedition 13: Science, Assembly Prep on Tap for Crew».


Vejatz tanben

[modificar | Modificar lo còdi]
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Istòria_de_la_Tèrra&oldid=2437232 »