Prèmi Nobel
Lo Prèmi Nobel es una recompensa de portada internacionala fondada en 1901. Lo Prèmi es decernit cada an a de personas qu'an aportat lo mai grand benefici a l'umanitat, per lors invencions, descobèrtas e melhoraments dins divèrses domenis de la coneissença, per l'òbra literària pus impressionanta, o per lor trabalh en favor de la patz, per exemple. Los prèmis son basats suls darrièrs desirs d'Alfred Nobel, inventor de la dinamita.
Los prèmis son actualament decernits al corrent del mes d'octobre de cada annada. La ceremonia de remesa dels prèmi a luòc lo 10 de decembre, jorn anniversari de la mort d'Alfred Nobel (defuntat lo 10 de decembre de 1896).
Alfred Nobel
[modificar | Modificar lo còdi]
A sa mòrt, Alfred Nobel daissa un eretatge de 32 milions de coronas. Son testament, redigit en 1895, prevei pas cap de legat a sos eretièrs dirèctes, mas Alfred Nobel demanda que siá creada una institucion que s'encargarà de recompensar cada an de personas qu'an rendut de grands servicis a l'Umanitat, tot permetent un melhorament o un progrès considerable dins lo domeni dels sabers e de la cultura dins cinc disciplinas diferentas : patz o diplomacia, literatura, quimia, fisiologia o medecina, fisica.
Lo testament precisa en mai que la nacionalitat dels sabents premiats deu pas jogar cap de ròtle dins l'atribucion del Prèmi. La Fondacion Nobel vei lo jorn en junh de 1900. Es ela que gerís l'execucion de las darrièras volontats del testaire, contraròtla lo respècte de las règlas dins la designacion dels laureats e verifica lo bon debanament de lor eleccion. Tanben es encargat, pel mejan d'un comitat pròpri a cada branca e segon las proposicions de personalitats eminentas dins los cinc domenis, d'establir de listas prealablas de nominacions comunicadas a las diferentas instàncias qu'atribuisson lo Prèmi.
La recompensa e son organizacion son finançadas pels revenguts provenent del legat d'Alfred Nobel, defuntat sens enfants, aqueste patrimòni es plaçat en accions « de paire de familha ».
La primièra ceremonia per atribuir lo Prèmi Nobel se debanèt dins l'anciana Acadèmia Reiala de Musica d'Estocòlme, lo 10 de decembre de 1901. A partir de 1902, los prèmis foguèron remeses de las mans del rei de Suècia lo 10 de decembre de cada an.
Los laureats de cada Prèmi Nobel se partejan un montant de 10 milions de coronas suedesas (siá mai d'un milion d'èuros), e ne dispausan liurament, mas aquò lor permet sustot de contunhar lors recèrcas o òbras sens subir de pressions financièras.
Lo Prèmi pòt pas èsser remés de biais postum: es obligatòriament atribuit a de personalitats de lor vivent.
Los Prèmis
[modificar | Modificar lo còdi]Los Prèmis Nobel son atribuits dempuèi 1901 dins los domenis seguents :
- Fisica, decernit per l'Acadèmia reiala de las sciéncias de Suècia.
- Quimia, decernit per l'Acadèmia reiala de las sciéncias de Suècia.
- Fisiologia o Medecina, decernit per l'institut Karolinska.
- Literatura, decernit per l'Acadèmia suedesa.
- Patz, decernit per un comitat nomenat pel Parlament norvegian (Storting).
En 1968, amb l'acòrdi de la fondacion Nobel, la Banca de Suècia (Sveriges Riksbank) a instituit un prèmi en Economia, lo Prèmi de la Banca de Suècia en Sciéncias Economicas en memòria d'Alfred Nobel, sovent batejat « Prèmi Nobel d'Economia » mentre qu'es pas formalament un Prèmi Nobel, decernit per l'Acadèmia reiala de las sciéncias de Suècia.
Dempuèi 1968, es estat decidit d'apondre pas pus de categoria de prèmi novèla.
L'abséncia de las matematicas
[modificar | Modificar lo còdi]Sovent òm s'estona que las matematicas sián pas tanben recompensadas per un Prèmi Nobel.
Aquesta disciplina es recompensada dempuèi 1936 per la prestigiosa Medalha Fields, e pus recentament (2003) pel Prèmi Abel.
Alfred Nobel a pas jamai explicat sas motivacions a prepaus de l'abséncia de las matematicas.
La legenda pretend qu'Alfred Nobel auriá refusat d'onorar las matematicas per evitar que lo Prèmi venga un jorn a Gösta Mittag-Leffler, un matematician suedés que li auriá panat lo còr de sa femna Sophie Hess. Segon Lars Garding e Lars Hörmander, es sens fondament[1].
Çaquelà, se pòt avançar tres rasons plausiblas: lo subjècte l'interessava pas, o li semblava inapropriat perque tròp teoric, o lo rei de Suècia ja aviá ja fondat un prèmi a la demanda del matematician suedés Gösta Mittag-Leffler.
Estatisticas (novembre de 2009)
[modificar | Modificar lo còdi]- Nombre total de laureats : 829
- Femnas laureatas : 40
- Òmes laureats : 766
- Organizacions : 23
- Edat dels laureats al moment de lor nominacion
- lo mai jove : William Lawrence Bragg, 25 ans quand recebèt lo Prèmi Nobel de Fisica en 1915
- lo mai vièlh : Leonid Hurwicz, 90 ans quand recebèt lo Prèmi Nobel d'Economia en 2007
- Dos laureats declinèron personalament lo Prèmi Nobel
- Jean-Paul Sartre declinèt lo Prèmi Nobel de Literatura en 1964
- Lê Đức Thọ declinèt lo Prèmi Nobel de la Patz en 1973
- Quatre laureats foguèron obligats per lor govèrn de declinar lo Prèmi Nobel
- Adolf Hitler constrenguèt los tres laureats seguents a refusar aqueste Prèmi, mas entrèron en lors possessions aprèp la Segonda Guèrra Mondiala :
- Richard Kuhn, Alemand, Prèmi Nobel de Quimia 1938
- Adolf Butenandt, Alemand, Prèmi Nobel de Quimia 1939
- Gerhard Domagk, Alemand, Prèmi Nobel de Medecina 1939
- Lo govèrn sovietic constrenguèt lo laureat seguent a declinar aqueste Prèmi :
- Boris Pasternak, Rus, Prèmi Nobel de Literatura 1958
- Laureats que recebèron lo Prèmi Nobel mantun còp
- John Bardeen, Prèmi Nobel de Fisica 1956 e 1972
- Marie Curie, Prèmi Nobel de Fisica 1903 e Prèmi Nobel de Quimia 1911
- Linus Pauling, Prèmi Nobel de Quimia 1954 e Prèmi Nobel de la Patz 1962
- Frederick Sanger, Prèmi Nobel de Quimia 1958 e 1980
- Comitat Internacional de la Crotz Roja, Prèmi Nobel de la Patz 1917, 1944 e 1963
- Naut Comissariat de las Nacions Unidas pels Refugiats, Prèmi Nobel de la Patz 1954 e 1981
- Familhas que recèron lo Prèmi Nobel mantun còp
- Cobles :
- Pierre Curie e Marie Curie, Prèmi Nobel de Fisica 1903 (amassa)
- Gunnar Myrdal, Prèmi de la Banca de Suècia en Sciéncias Economicas en memòria d'Alfred Nobel 1974 e Alva Myrdal, Prèmi Nobel de la Patz 1982
- Irène Joliot-Curie e Frédéric Joliot, Prèmi Nobel de Quimia 1935 (amassa)
- Carl Ferdinand Cori e Gerty Theresa Cori, Prèmi Nobel de Medecina 1947 (amassa)
- Maire e filha :
- Paire e filha :
- Paire e filh :
- J. J. Thomson, Prèmi Nobel de Fisica en 1906 e George Paginat Thomson, Prèmi Nobel de Fisica en 1937.
- William Henry Bragg e William Lawrence Bragg, Prèmi Nobel de Fisica en 1915 (amassa).
- Arthur Kornberg, Prèmi Nobel de Medecina 1959 e Roger D. Kornberg, Prèmi Nobel de Quimia 2006.
- Niels Bohr, Prèmi Nobel de Fisica en 1922 e Aage Niels Bohr, Prèmi Nobel de Fisica en 1975.
- Karl Manne Georg Siegbahn, Prèmi Nobel de Fisica 1924 e Kai Siegbahn, Prèmi Nobel de Fisica 1981.
- Hans von Euler-Chelpin, Prèmi Nobel de Quimia 1929 e Ulf von Euler, Prèmi Nobel de Medecina 1970.
Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]- Laureats franceses, italians, suedeses e soïsses, e mai las laureatas del Prèmi Nobel.
- Lo Prèmi Ig Nobel qu'es remés dempuèi 1991 en parodia del Prèmi Nobel.
- Lo Prèmi Abel per las matematicas (equivalent del Prèmi Nobel).
- La Medalha Fields per las matematicas (equivalent del Prèmi Nobel).
- Lo Prèmi Turing per l'informatica dempuèi 1966 (equivalent del Prèmi Nobel).
- Lo Prèmi Pritzker per l'arquitectura, dempuèi 1979 (equivalent del Prèmi Nobel).
- Lista dels laureats del Prèmi Nobel per universitat
Nòtas
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ (en) Lars Garding e Lars Hörmander, « Why Is There No Nobel Prize in Mathematics? », Mathematical Intelligencer 7:3, 1985
Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (en) Elisabeth T. Crawford, The Beginning of the Nobel Institution, 1984 ISBN: 0521265843
- (en) Robert Marc Friedman, The Politics of Excellence, 2001 ISBN: 0641523238