Guatemala

Guatemala República de Guatemala
Estat
Bandièra de Guatemala Escut de Guatemala
Imne: Guatemala Feliz
Devisa: « El País de la Eterna Primavera » Lo País de la Prima Etèrna
Capitala e ciutat mai granda Ciutat de Guatemala 15° 30′ N, 90° 15′ O
Lengas oficialas Espanhòu
Gentilici guatemalenc, -enca guatemaltèc -èca
Forma de govèrn Republica
- President Alejandro Giammattei
Independéncia d'Espanha
Data 15 de setembre de 1821
Superfícia 104en
• Totala 108 890 km²
• Aiga 0,4 %
Populacion 69en
• Totala (2023) 17 980 803 ab.
• Densitat 129 ab./km²
Moneda quetzal (GTQ)
Indicatiu telefonic 502
ISO 3166 GT
Fus orari −6
Domeni internet .gt

Guatemala, de còps ortografiat Güatemala, oficialament la Republica de Guatemala (en espanhòl: Guatemala, República de Guatemala), es un estat sobeiran de l'America Centrala que confronta al nòrd-oèst Mexic, al sud-èst l'ocean Pacific, al nòrd-èst Belize e la mar Cariba e al sud-èst Honduras e Lo Salvador .

La siá capitala es Ciutat de Guatemala, dont lo nom oficial es Nueva Guatemala de la Asunción. Lo gentillici es guatemalenc -enca, o guatemaltèc -èca. Segon la siá constitucion, es una republica democratica subdividit en 22 departaments.

Istòria

Lo periòde precolombian

Article detalhat: Civilizacion maia.

Lo periòde preclassic

Lo territòri guatemalenc es restat per d'èssers umans dempuei au mens 12 000 ans. Fins au millenari III av. JC, la region foguèt dominada per de caçaires-cuelheires a l'origina de la civilizacion maia. Vèrs 2000 av. JC, comencèt lo periòde preclassic d'aquela civilizacion marcat per l'aparicion de vilatges d'agricultors lòng dau litorau pacific (La Victoria vèrs 1500 av. JC) puei dins lei tèrras autas (Kaminaljuyú vèrs 800 av. JC). Enfin, entre 300 av. JC e 250 ap. JC, de centres pus importants se formèron ambé la construccion dei premiers temples bastits sus de piramidas e ambé l'aparicion de l'escritura maia.

Lo periòde classic

Civilizacions principalas de Mesoamerica dau sègle IV au sègle XVI.

Lo periòde classic de la civilizacion maia durèt dau sègle III au sègle X e ne marquèt l'apogèu. En Guatemala, se tròban plusors vestigis de ciutats-estats majoras d'aquela epòca coma Tikal, Uaxactún, Nakum, Naranjo, Holmul e Yaxha. En particular, Tikal foguèt mai d'un còp la poissança principala de l'airau maia entre lei sègles IV e VIII e la vila èra alora un centre demografic, politic e culturau fòrça important de Mesoamerica. Pasmens, coma la màger part deis autrei ciutats maias, conoguèt una crisi grèva au començament dau sègle IX, benlèu en causa de problemas environamentaus. Lo declin foguèt rapide e l'endrech èra totalament abandonat en 950.

Lo periòde postclassic

Après la crisi de la fin de l'epòca classica, la civilizacion maia subrevisquèt fins a la conquista espanhòla a travèrs un ret de ciutats-estats pus pichonas. La region dei platèus centraus de Guatemala foguèt un centre important d'aqueu periòde. Plusors estats s'i formèron menent una guèrra quasi continua entre elei. Pasmens, se fau tanben nòtar l'existéncia de l'estat de Tayasal, ben protegit per la jungla de Petén, que demorèt independent fins a 1697.

Lo periòde coloniau

Leis Antilhas e l'America Centrala vèrs 1790.

Installats en Mexic après sa victòria còntra leis Astècs, leis Espanhòus comencèron la conquista dei ciutats maias a partir de 1524. Lo conquistador Pedro de Alvarado ne foguèt l'artesan principau. Maugrat una resisténcia acarnada, lei Maias dei platèus centraus de Guatemala foguèron vencuts en 1527. Dins aquò, la pacificacion definitiva durèt fins ais annadas 1540 e Tayasal resistiguèt a au mens sièis atacas fins a sa capitulacion en 1697.

Leis Espanhòus evangelizèron la region e n'organizèron son esplecha. D'efèct, sa populacion importanta empachèt la disparicion totala deis indigèns decimats per lei malautiás europèas. Ansin, la man d'òbra locala foguèt utilizada segon lo sistèma de l’encomienda per trabalhar au profiech de grands proprietaris terrencs. La capitala de la colonia, Antigua Guatemala, venguèt un dei vilas pus prospèras de l'Empèri Espanhòu. Pasmens, en 1776, una tiera de catastròfas naturalas entraïnèt la construccion de la Ciutat de Guatemala onte foguèt transferit lo poder centrau.

L'independéncia

Lo periòde dei Províncias Unidas d'America Centrala

Guatemala proclamèt son independéncia dins l'encastre dei guèrras d'independéncia que tocavan l'Empèri Espanhòu au començament dau sègle XIX. Brèvament annexat per l'Empèri Mexican d'Augustin I^èr (1821-1823), jonhèt la Federacion dei Províncias Unidas d'America Centrala. De luchas duras entre liberaus e conservators marquèron la vida politica d'aqueu país. De 1829 a 1838, lo liberau ondurenc Francisco Morazán menèt una tiera de guèrras per mantenir en plaça la federacion mai foguèt finalament batut per una insureccion quasi simultanèa de Guatemala, de Nicaragua e de la Còsta Rica en 1838-1839.

Lo desvolopament dei plantacions de cafè

Après 1839, lo conservator Rafael Carrera, artesan principau de la desfacha de Morazán, dirigiguèt Guatemala d'un biais autoritari de 1844 a 1865. En 1871, una insureccion liberala permetèt a Justo Rufino Barrios de prendre lo poder. A la tèsta d'un regime totjorn fòrça autoritari, modernizèt leis institucions e l'economia. En particular, favorizèt lo desvolopament de la produccion de cafè que venguèt lo còr de l'economia guatemalenca. Pasmens, sa creissença se faguèt au detriment de miliers d'Amerindians que foguèron caçats de sei tèrras.

L'intrada dins l'esfèra d'influéncia estatsunidenca

En 1898, Manuel Estrada Cabrera prenguèt lo poder e establiguèt una dictatura que durèt fins a 1920. Puei, après un periòde d'instabilitat consecutiva a son reversament, foguèt remplaçat per lo generau José Ubico que gardèt lo contraròtle dau país de 1926 a 1944. Aquelei dos dictators obtenguèron lo sostèn deis Estats Units d'America en cambi de la proteccion deis interès dei companhiás estatsunidencas, especialament aquelei de la United Fruit Company.

Lo periòde d'Arevalo e d'Arbenz

José Ubico foguèt reversat en 1944 e Guatemala conoguèt un periòde democratic de 1944 a 1954 ambé lei mandats de Juan José Arevalo (1944-1951) e dau coronèu Jacobo Arbenz (1951-1954). Lo premier liberalizèt la vida politica e donèt lo drech de vòte ai fremas e ais illetrats (es a dire sustot ais indigèns e lei paures qu'èran estats ansin excluchs de la vida politica). Lo segond comencèt una reforma agrària e exproprièt una partida dei tèrras non cultivadas detengudas per la United Fruit Company. Accusat de comunisme, foguèt alora rapidament reversat per un grop militar vengut d'Onduras e sostengut per la CIA.

La guèrra civila

Lei militars gardèron lo poder de 1954 a 1985. Establiguèron un regime fòrça repressiu e suprimiguèron tornarmai lo drech de vòte per leis illetrats. S'ataquèron tanben ai movements indigèns, çò qu'entraïnèt la formacion de guerilhas comunistas a partir de 1960. Unificadas en 1982 au sen de l'Union Revolucionària Guatemalenca, aquelei guerilhas sostenguèron una lònga guèrra que tuèt aperaquí 200 000 personas (principalament d'indigèns), especialament durant la presidéncia dau generau Rios Montt (1982-1986) qu'adoptèt una politica de tèrra cremada. La fin de la Guèrra Freja e l'aplant de l'ajuda militara estatsunidenca permetèron de trobar un acòrd de patz en 1996. Pasmens, lei reformas promesas durant aquelei negociacions foguèron refusadas après un referendum en 2000 entraïnant la resurgéncia de guerilhas.

Guatemala dempuei 1996

Dempuei 1996, Guatemala conoís una democratizacion fragila de sa vida politica. D'efèct, la persisténcia d'una criminalitat fòrça importanta, d'una corrupcion generalizada e de violéncias politicas favorizan gaire lo foncionament normau deis institucions. De mai, la polarizacion de la societat demora fòrta entre lei partisans dei dos camps que menèron la guèrra civila. Enfin, la question de la pauretat extrèma deis indigèns, factor principau a l'origina dau conflicte, es pas reglada.

Politica

Guatemala es una republica. Lo president, elegit cada 4 ans, es lo cap de govèrn e d'Estat, e representa lo poder executiu de la nacion, assistit pel gabinet e los ministèris de la nacion.

La branca legislativa de Guatemala es representada per un Congrès (Congreso de la República, Congrès de la Republica) compausat d'una Cambra de 158 membres, elegits cada 4 ans.

Geografia

Mapa geopolitica de Guatemala.

La siá geografia fisica es en granda part montanhosa. Possedís de plajas doças en lo sieu litoral del Pacific e planas bassas al nòrd del país. Es traversada dins sa part centrala per la Sèrra dels Cuchumatanes e part de la Sèrra Madre del Sud.

La siá diversitat ecologica la plaça coma una dels airals toristic pus atractiu de la region. La siá topografia fa que possedisca una varietat de païsatges e de climas, doncas a una granda riquesa de flòra e fauna.

Aperaquí dos tèrces del territòri de Guatemala son formats de montanhas, fòrça d'elas d'origina volcanica. Las tèrras nautas comprenon doas cadenas parallèlas, la Sèrra dels Cuchumatanes e lo sistèma de la Sèrra Madre, continuament de la cadena mexicana del meteis nom, que travèrsa Guatemala d'oèst en èst e dividís lo país en dos altiplans d'estenduda diferenta.

Lo versant septentrional, la region de Petén, compren dempuèi de zonas de creacion de bestiars fins a seuvas nautas (bòsques umids tropicals) e es pauc poblada.

Economia

Article detalhat: Economia de Guatemala.

Demografia

Los mestís e los amerindians occidentalizats (coneguts a Guatemala coma ladinos), representan 56% de la populacion. Los amerindians que son pas estats assimilats e descendents del pòble maia, representan 43% de la populacion. La majoritat de la populacion viu dins d'airals rurals, e mai se amb lo recent desvolopament economic l'urbanizacion es accelerada. La religion principala es lo catolicisme. A las comunitats indigènas se son incorporat de cultes tradicionals amerindians. Gairenben 40% de la populacion es protestant, 1% de la populacion practica encara religions maias. La lenga oficiala es lo castelhan, mas pas tota la populacion lo parla. A Guatemala se parlan tanben divèrses dialèctes de la lenga maia, principalament per las comunitats ruralas.