Hagia Sophia
Santa Sofia ò Hagia Sophia[1][2] es una anciana glèisa ortodòxa bastida a Constantinòble (uei Istambol) durant lo rèine de l'emperaire bizantin Justinian. L'edifici, glèisa pus importanta de l'Empèri, foguèt dedicada a la saviesa divina. Son arquitectura, marcada per sa copòla giganta, influencièt fòrça l'arquitectura bizantina e, pus generalament, leis arts orientaus. En 1453, après la conquista de Constantinòble per lei Turcs Otomans, la glèisa foguèt convertida en mosqueta. En 1934, Mustafa Kemal Atatürk decidèt de la transformar en musèu, decision que perdurèt fins a una segonda transformacion en mosqueta en 2020. Santa Sofia es ansin venguda lo simbòl de la poissança otomana e de la modernizacion a l'occidentala de Turquia.
En rason d'aqueu ròtle de simbòl, la glèisa foguèt pauc modificada per lei Turcs. En particular, tota l'iconografia ortodòxa foguèt preservada per lei sultans otomans. Après la conversion en musèu, plusors mosaïcas, cubèrtas de cauç per lei protegir durant lo periòde otoman, foguèron destapadas per lei mostrar au public. Gràcias a aquela richessa culturala, Santa Sofia foguèt classada au Patrimòni Mondiau de l'Umanitat en 1985. A la fin deis ans 2010, èra un dei luòcs pus visitats de Turquia amb 2,89 milions de visitaires annuaus.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Lei premierei basilicas
[modificar | Modificar lo còdi]L'Hagia Sophia se situa a la cima d'una còla que tresplomba la mar de Marmara. En 325, una premiera glèisa i foguèt construcha a l'iniciativa de l'emperaire Constantin, probablament sus lei roïnas d'un temple dedicat a Apollon[3]. Foguèt consacrada lo 15 de febrier de 360 per Constanç II e èra d'aqueu temps la pus granda glèisa de la vila[4][5]. Èra probablament un bastiment de pèira amb un teule de fusta. Foguèt destruch per un incendi consecutiu a una esmoguda en 404[6].
En 415, Teodòsi II decidèt de tornar bastir l'edifici e fisèt la direccion dei trabalhs a l'arquitècte Rufinos. La glèisa novèla aguèt un plan classic de basilica romana. Lo chantier foguèt rapid car l'edifici foguèt consacrat lo 8 d'octòbre de 415. Dins aquò, una autra esmoguda populara o destruguèt lo 13 de genier de 532. De vestigis d'aquel edifici son visibles davant la muralha oèst dau bastiment actuau. Tre lo restabliment de l'òrdre, l'emperaire Justinian ordonèt de construrre una glèisa novèla.
La basilica crestiana
[modificar | Modificar lo còdi]La basilica de Justinian
[modificar | Modificar lo còdi]
Justinian chausiguèt lo fisician Isidòr de Milet e Antemius de Tralles coma arquitèctes. Dessenhèron un bastiment inspirat per lo Panteon de Roma e de l'art crestian primitiu d'Occident. Après l'acabament de la construccion, aquel estile venguèt la referéncia de l'arquitectura bizantina e, pus tard, marquèt prefondament leis arquitèctes arabis, venecians e otomans. Lei trabalhs mobilizèron fins a 10 000 obriers e necessitèron lo transpòrt de materiaus en provenància de totei lei províncias de l'Empèri (colonas ellenisticas dau temple d'Artemis d'Efès, porfir d'Egipte, maubre verd de Tessàlia, pèira negra de Bosfòr, etc.). De dons de sobeirans estrangiers, per exemple de maubres negres de Moulis, completèron lei besonhs[7].
La construccion durèt 5 ans e 10 mes e l'Hagia Sophia foguèt oficialament inaugurada lo 27 de decembre de 537 per Justinian e per lo patriarca Mennas. Pasmens, lei decòrs interiors foguèron pas acabats avans lo rèine de Justin II (565-578). Tre la fin dei trabalhs, la glèisa apareguèt coma una òbra majora de l'arquitectura. Pasmens, foguèt victima de plusors tèrratrems qu'entraïnèron de degalhs importants e de transformacions de l'edifici durant lei sègles seguents.
Tre lo rèine de Justinian, tres tèrratrems, de 553 a 558, entraïnèron l'afondrament dau dòma. Sota la direccion d'Isidòr lo Jove, la reconstruccion foguèt rapida. En privilegiant de materiaus pus leugiers, permetèt d'aumentar l'autor de l'edifici de 6,25 m e d'augmentar sa resisténcia ai gangassadas. En parallèl, Hagia Sophia venguèt lo sèti dau Patriarcat de Constantinòble e la glèisa pus importanta de l'Empèri. Aguèt tanben lo ròtle de luòc d'asile per lei maufactors. L'endrech foguèt ansin un dei centres de la crisi de l'iconoclasme. Pasmens, coma la region es regularament tocada per de tèrratrems violents, la copòla s'afondrèt tornarmai en 740, en 869 e en 989[8]. En 859, un incendi destruguèt tanben una partida dau bastiment. Mai cada còp, la restauracion de l'edifici foguèt rapida.
Lo periòde latin
[modificar | Modificar lo còdi]En 1204, lei crosats pilhèron la glèisa e, segon lo cronicaire Nicetas Coniates, destruguèron l'autar per recuperar sei metaus preciós. Durant lo periòde de l'Empèri Latin, Hagia Sophia venguèt lo sèti dau Patriarcat Latin de Constantinòble. En 1231 e en 1237, la basilica foguèt tocada per dos tèrratrems importants[9]. Doas ancolas foguèron benlèu construchas tre aqueu periòde per renforçar la partida occidentala de l'edifici. Per restaurar l'ornamentacion interiora, lo premiera patriarca latin, Tommaso Morosini, prelevèt de decoracions dins d'autrei glèisas[10].
Lo segond periòde bizantin
[modificar | Modificar lo còdi]Après la represa de Constantinòble per lei Bizantins en 1261, d'ancolas suplementàrias foguèron bastidas au nòrd e a l'èst[11]. En octòbre de 1344, un tèrratrem causèt de degalhs novèus au dòma. Puei, lo 19 de mai de 1346, d'autrei partidas de l'edifici s'afondrèron. La restauracion durèt fins a 1354.
La mosqueta otomana
[modificar | Modificar lo còdi]En 1453, a l'eissida dau sètge de Constantinòble, Mehmet II (1451-1481) ordonèt de protegir lo luòc còntra lei pilhatges e lei destruccions. La basilica gardèt son nom mai, simbòl de la victòria turca, foguèt convertida en mosqueta[12]. Lo sultan ordonèt donc de restaurar l'edifici, qu'èra dins un estat marrit en causa dau declin bizantin, sensa destrurre lei decoracions interioras. Ansin, la màger part dei mosaïcas foguèron cubèrtas de cauç e regularament restauradas[13]. Un minaret foguèt tanben bastit. Puei, la mosqueta foguèt regularament embelida per lei sultans seguents, especialament durant lo sègle XVI.
Durant lo rèine de Bazajet II (1481-1512), un segond minaret foguèt construch. Soliman lo Magnific (1520-1566) placèt dos candeliers gigants eissits dau butin pilhat durant una campanha en Ongria de cada costat dau mihrab. A la fin dau sègle, Selim II (1566-1577) ordonèt una restauracion generala dau bastiment. L'arquitècte Sinan (vèrs 1490-1588) dirigiguèt lo chantier que s'acabèt per la construccion dei dos darriers minarets, d'ancolas extèrnas massisas e dau mausolèu de Selim II. Una autra restauracion importanta se debanèt en 1739-1740. A aquela ocasion, una madrassa, una bibliotèca e una sopa populara venguèron completar lo complèx.
Pasmens, la restauracion pus famosa es aquela menada per lei fraires Gaspare e Giuseppe Fossati de 1847 a 1849. Consolidèron la copòla e lei vòutas, netetjèron lei mosaïcas, remplacèron lei lustres ancians per un sistèma pus recent, apondiguèron lei premiers panèus calligrafiats (remplaçats per lei panèus actuaus tre 1859), bastiguèron una madrassa novèla e egalizèron l'autor dei quatre minarets[14]. Aquelei trabalhs son a l'origina de l'aspècte actuau de l'edifici.
Lo periòde turc
[modificar | Modificar lo còdi]La conversion en musèu
[modificar | Modificar lo còdi]Après l'afondrament de l'Empèri Otoman e la proclamacion de la Republica de Turquia, Santa Sòfia foguèt l'objècte d'un programa de restauracion iniciat per Mustafa Kemal Atatürk. En 1934, decidèt de transformar l'edifici en musèu. L'endrech venguèt ansin lo simbòl de la modernizacion e de la laïcizacion a l'occidentala de Turquia[15]. En 2018, amb 2,89 milions de visitaires, èra un dei tres musèus pus importants dau país amb lo palais de Topkapi e lo musèu Mevlana.
En 1999, la basilica foguèt tornarmai damatjada per un tèrratrem, çò que pausèt tornarmai la question de la mesa en òbra d'un ensemble de mesuras de restauracion. D'efiech, en mai dei problemas « classics » (vetustat dau cubèrt, infiltracions d'aiga, etc.), l'edifici es desenant atacat per la pollucion modèrna que causa l'ennegriment d'una partida dei pèiras e qu'accelèra la desagregacion dei materiaus sensibles a l'aciditat.
La reconversion en mosqueta
[modificar | Modificar lo còdi]En 2020, a la demanda de plusors movements islamistas turcs, Santa Sofia venguèt tornarmai una mosqueta. Lo musèu demòra dubèrt en defòra dei periòdes d'ofici, mai l'intrada venguèt paganta. Aquela decision suscitèt lei protestacions de la màger part dei país europèus e de l'UNESCO. L'organizacion internacionala s'inquietèt en particular de la conservacion dau bastiment. En julhet de 2021, emetèt un rapòrt fòrça negatiu a prepaus d'aqueu problema e pausèt la question dau mantenement de la basilica au sen dau Patrimòni Mondiau de l'Umanitat.
-
Miniatura turca de 1581 representant la basilica transformada en mosqueta amb sei quatre minarets -
Dessenh de Santa Sofia vèrs 1680 -
Dessenh de Santa Sofia vèrs 1790 -
Dessenh de Santa Sofia en 1845, dos ans avans l'egalizacion dei minarets -
-
Fotografia a la fin deis ans 1950 -
.jpg)
.jpeg)
L'arquitectura
[modificar | Modificar lo còdi]Santa Sofia es lo monument pus important de l'arquitectura bizantina. Son autor e sei copòlas permèton de desgatjar un important volum interior que permet de donar una impression de suspension dins l'aire de decòrs fachs de mosaïcas e d'ornaments d'aur e de ròcas preciosas. Un ensemble de fenèstras permet de leis esclairar per renforçar aquel efiech. Pasmens, aquela arquitectura foguèt modificada per la conversion en mosqueta e, mai que mai, per lei diferentei restauracions que decidèron d'escondre ò de revelar de decòrs ancians.
Lo plan generau
[modificar | Modificar lo còdi]Lo bastiment principau de la basilica es un espaci rectangular de 77 mètres de longor per 71 mètres de largor[16]. Lo plan generau e l'estructura intèrna son lo resultat de la sintèsi de dos plans tradicionaus de l'arquitectura bizantina :
- lo plan basilicau qu'es organizat a l'entorn d'una nau en longor, bordada de colonas e esclairadas lateralament per de fenèstras autas, que mena a una absida.
- lo plan centrat qu'es dominat per una copòla situada au mitan de l'edifici e enviroutada d'absidas e d'absidiòlas.
La nau principala es ansin constituïda per un carrat centrau de 99 a 100 pès bizantins (aperaquí 31 mètres)[17]. Es cubèrta per la copòla principala e completada per doas absidas situadas sus lei costats opausats. Aqueleis absidas an la meteissa largor que lo carrat centrau e son susplombadas per una mieja copòla de 50 pès. D'absidiòlas alargan encara lo volum. Aquò permet d'obtenir una nau dos còps pus lònga que larga. Lei dos autrei costats dau carrat centrau son bordats de colomnadas e de muralhas traucadas per de fenèstras autas que permèton lo passatge de la lutz.
Aqueu plan es permés per un sistèma de pendentin. Aquò permet de concentrar lo pes de l'estructura sus quatre pielons. Totei leis autrei muralhas son non portairitz, çò que facilita la construccion. Es ansin possible de liberar un volum important, de construrre de muralhas unicament destinadas a la decoracion interiora e de crear de fenèstres de granda talha per esclairar lo decòr.
-
Reconstitucion dau plan de la basilica durant lo rèine de Justinian -
Reconstitucion de l'estructura de la basilica durant lo rèine de Justinian -
Seccion isometrica de la basilica durant lo rèine de Justinian -
Aspècte actuau de la nau vista dins lo sens de la longor -
Esquèma generau d'una copòla suportat per un pendentin
La copòla
[modificar | Modificar lo còdi]La copòla ocupa lo centre de l'edifici. A l'origina, èra circulara mai, en causa dei reparacions, es venguda pauc a cha pauc elliptica amb un diamètre variant entre 30,86 e 31,24 m. A l'interior, culmina a 55,60 m au dessüs dau sòu. Aquelei dimensions foguèron pas passadas per leis arquitèctes bizantins e otomans dei sègles seguents. L'estructura es sostenguda per quatre pendentins triangulars. Aquela tecnica èra ja ben mestrejada per leis engenhaires romans que l'utilizavan frequentament.
Dins lo cas de Santa Sofia, lei pendentins permèton de dirigir lei fòrças exercidas per la copòla sus quatre pielons massís dispausats ai quatre angles de la construccion. Son apiejats per lei mieja-copòlas situadas a l'èst e a l'oèst. En revènge, lei costats nòrd e sud son pas sostenguts. Aqueu desequilibri dei fòrças es la causa dei problemas d'estructura de la basilica. Per o resòuvre, lei sobeirans otomans ordonèron la construccion de plusors ancolas per sostenir lei seccions nòrd e sud. Pasmens, aquò alterèt l'aspècte exterior de la construccion.
L'ornamentacion centrala de la copòla èra un Crist pantocrator, es a dire un Crist en glòria, e quatre àngels, representats sus lei pendentins, èran encargats de la « sostenir ». Aquela la conquista de Constantinòble per Mehmet II, lo Crist foguèt escondut per una calligrafia. Lei visatges deis àngels foguèron tanben esconduts. Aquela decoracion es totjorn en plaça a l'excepcion d'un àngel qu'es estat restaurat dins son estat originau en 2009[18].
-
Fotografia de la copòla en 2011 -
Fotografia de la copòla en 2021 -
Reconstitucion de la copòla bizantina realizada per Alexandre Raymond -
Representacion de l'interior de Santa Sofia au començament dau sègle XIX -
-
.jpg)
Leis amainatjaments particulars
[modificar | Modificar lo còdi]Plusors amainatjaments particulars son presents dins la basilica. Lo nartèx e la pòrta principala èran reservats au passatge dau sobeiran. Una rampa permetiá de passar de la pòrta imperiala a la galariá superiora qu'èra reservada a l'emperatritz e a sa cort. Lo centre d'aquela galariá constituïssiá la lòtja de l'emperatritz. Au sud de la galariá, i aviá una autra pòrta importanta, dicha « pòrta de maubre », qu'èra utilizada per l'intrada dei membres d'un sinòde. En mai d'aqueleis elements arquitecturaus, Santa Sofia contèn d'objèctes de remarca, generalament d'inspiracion ellenistica, que foguèron ofèrts per lei sobeirans successius.
-
Fotografia de la « pòrta imperiala » en 2007 -
Fotografia de la galariá superiora e de la lòtja de l'emperatritz en 2007 -
Fotografia de la pòrta de maubre en 2007 -
La decoracion interiora
[modificar | Modificar lo còdi]A l'origina, durant lo rèine de Justinian, lo decòr interior èra compausat de placatges de maubre e de mosaïcas. Lei placatges èran principalament presents sus lei muralhas e son relativament ben preservats. Lei mosaïcas avián un fons d'aur. Cubrián subretot lei vòutas e son mens ben conservadas. Lei decoracions representavan de motius abstrachs, vegetaus e animaus. Pasmens, tre aquela epòca, i aviá un nombre important de mosaïcas figurativas.
Leis esquinçons deis arcadas dau premier nivèu regardant vèrs la partida centrala son decoradas d'una dentèla de fuelhas d'acant entrelaçadas, escultadas en relèu dins lo maubre blanc. Es un motiu similar ai capitèus tipicament bizantin dei colonas que supòrtan aqueleis arcadas. Au dessüs, leis esquinçons deis arcadas de la galariá superiora son revestits de marquetariás de maubre blanc, representant de motius vegetaus, que son inclusas dins un fond de maubre negre. Leis intradòs d'aqueleis arcadas superioras son decoradas de mosaïcas aguent un fond d'aur. Representan de fulhatges de vinha.
Fòrça objèctes preciós ò miraculós, coma de relíquias ò d'icònas, venguèron pauc a cha pauc enrichir lo tesaur de la basilica.
-
Decoracion deis arcadas inferioras -
Decoracion deis arcadas superioras -
Colonas interioras -
Capitèu e fuelhatge de vinha -
Decoracion interiora d'una mieja copòla -
Mosaïcas geometricas dau decòr interior
.jpg)
La decoracion exteriora
[modificar | Modificar lo còdi]La decoracion exteriora èra basada sus un estucat simple dei muralhas. Aquò permetiá de mostrar lo dessenh dei vòutas e dei copòlas. Pasmens, aquela arquitectura es aquela eissida dei restauracions successivas de l'edifici. La decoracion inciala es desconeguda. Lei colors actualas, roge e jaune, foguèron chausidas per lei fraires Fossati durant la restauracion dau sègle XIX[19]. Un element important de l'aspècte exterior de Santa Sofia es la preséncia dei quatre minarets bastits après sa conversion en mosqueta.
-
Aspècte exterior generau de la basilica amb sei quatre minarets -
Vista exteriora d'una absida -
Fònt exteriora per leis ablucions ritualas -
-
Fotografia de la basilica vèrs 1880
_-_Vue_de_Constantinoples_-_5_Mosqu%C3%A9e_de_Sainte_Sophie_-_1880s.jpg)
Lei mosaïcas
[modificar | Modificar lo còdi]Dins lo corrent de son istòria, Santa Sofia foguèt decorada de mosaïcas. Totei lei vòutas e lei copòlas – e quauquei muralhas – èran ansin cubèrts tre l'origina de mosaïcas amb un fond d'aur. Figurava la Verge Maria, Jèsus, lei sants, leis àngels, leis emperaires e leis emperairitz e de motius decoratius basats sus de figuras vegetalas ò geometricas. Pasmens, la crisi de l'iconoclasme entraïnèt la destruccion de la màger part dei mosaïcas primitivas entre 726 e 843[20]. Lei mosaïcas destruchas foguèron remplaçadas mai l'estil aviá evoluït e l'aspècte iniciau dei mosaïcas de Santa Sofia es ansin perdut. Lei mosaïcas figurativas pus ancianas de la basilica actuala datan donc principalament dau sègle IX e la màger part foguèron realizadas entre lei sègles X e XII[21].
Après la conversion de l'edifici en mosqueta, en 1453, la màger part dei mosaïcas foguèron cubèrtas de cauç, probablament en causa de l'enebiment islamic de representar de scenas figurativas. Mai aquela afiermacion es de nuançar car fòrça viatjaires mencionan la preséncia visibla de decòrs figuratius bizantins fins au sègle XVII. En 1847-1849, lei fraires Fossati obtenguèron lo drech de realizar un relevat dei mosaïcas descubèrtas durant sei trabalhs. Pasmens, lo sultan Abdulmecid II permetèt pas de lei laissar visiblas. De mai, lei Fossati restaurèron de mosaïcas en imaginant lei partidas perdudas. Seis archius son de còps l'unic testimoniatge permetent de conéisser l'estat de mosaïcas destruchas per lei tèrratrems ulteriors.
-
Mosaïca de la pòrta imperiala (Crist pantocrator e emperaire Leon VI) -
Mosaïca d'un Crist pantocrator -
Mosaïca de Joan Baptista -
Verge a l'enfant enviroutada per leis emperaires Justinian e Constantin -
Mosaïca de l'absida -
Mosaïca de l'emperaire Alexandre III -
Mosaïca dei Comnèn -
Mosaïca de sant Joan Crisòstom -
Mosaïca de l'arcàngel Gabrièu -
Mosaïca de l'emperaire Constantin IX
Lei panèus calligrafiats
[modificar | Modificar lo còdi]Durant la restauracion de 1847-1849, sièis panèus calligrafiats foguèron plaçats dins la basilica. De forma rectangulara, portavan lo nom d'Allah, de Maomet e dei quatre premiers califas de l'islam (Abu Bakr, Umar, Uthman e Ali). Tre 1859, foguèron remplaçats per uech panèus circulars pus importants. Lei noms de dos felens de Maomet (Hassan e Hussein) foguèron aponduts a la lista iniciala. Son l'òbra de Kazasker Mustafa Izzet Efendi (1801-1876)[22]. An una forma circulara d'un diamètre de 7,5 m. Lei calligrafias son realizadas selon lei règlas de l'estil thuluth[23].
-
-
-
Panèus calligrafiats e pendentins de la copòla
.jpg)
.jpg)
_-_017.jpg)
Annèxas
[modificar | Modificar lo còdi]Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Louis Bréhier, La Civilisation byzantine, París, Albin Michel, coll. « L’Évolution de l’Humanité », 1970.
- (fr) André Grabar, Byzance : L’Art byzantin du Moyen Âge (du VIIIe au XVe siècle), París, Albin Michel, coll. « L’Art dans le monde », 1967.
- (en) Lord Kinross, Hagia Sophia: Wonders of Man, Newsweek, 1972.
- (en) Rowland J. Mainstone, Hagia Sophia: Architecture, Structure, and Liturgy of Justinian's Great Church, W.W. Norton & Co, 1997.
- (fr) Cyril Mango, Architecture Byzantine, París, Gallimard, 1993.
- (fr) Georges Tate, Justinien. L'épopée de l'Empire d'Orient (527-565), París, Fayard, 2004.
- (fr) Stéphane Yerasimos, La Fondation de Constantinople et de Sainte-Sophie dans les traditions turques : Légendes d'empire, Istambol/París, Institut français d'études anatoliennes et Librairie d'Amérique et d'Orient (Maisonneuve), coll. « Bibliothèque de l'Institut français d'études anatoliennes d'Istanbul » (n° 31), 1990.
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Dau grèc 'Ἁγία Σοφία / Hagía Sophía.
- ↑ En turc : Ayasofya.
- ↑ (en) Lord Kinross, Hagia Sophia : Wonders of Man, Newsweek, 1972, p. 20.
- ↑ (en) Nadine Schibille, Hagia Sophia and the Byzantine Aesthetic Experience, Ashgate Publishing, 2014, p. 76.
- ↑ Dins lei tèxtes, èra dicha Μεγάλη Ἐκκλησία (Megálē Ekklēsíā, « la Granda Glèisa »).
- ↑ (en) Lord Kinross, Hagia Sophia : Wonders of Man, Newsweek, 1972, p. 24.
- ↑ (fr) Marie-Christine Fayant e Pierre Chuvin, Traduction et commentaire de la Description de Sainte-Sophie de Constantinople de Paul le Silentiaire, 6 janvier 563, París, Éditions A. Die, 1997.
- ↑ (en) Lynn Jones, Between Islam and Byzantium, Agh'tamar and the visual construction of medieval Armenian Rulership, Ashgate Publishing Limited, 2007, p. 98.
- ↑ (en) D. Jacoby, « The Urban Evolution of Latin Constantinople (1204–1261) », dins N. Necipoglu, Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, Leiden, 2001, pp. 285-286.
- ↑ (fr) R. Janin, « Les sanctuaires de Byzance sous la domination latine (1204-1261) », Études byzantines, t. 2, 1944, p. 151.
- ↑ Leis ancolas oèst, se foguèron pas construchs per lei crosats, datan tanben d'aquela epòca.
- ↑ (fr) Steven Runciman, La Chute de Constantinople, 1453, París, Éditions Tallandier, 2007.
- ↑ (en) Franz Babinger, Ralph Manheim e William C. Hickman (trad.), Mehmed the Conqueror and His Time, Princeton, Princeton University Press, 1992, p. 106.
- ↑ (en) Jonathan Bloom e Sheila Blair, « Istanbul », Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture, Oxford University Press USA, 2009, p. 324.
- ↑ (fr) Guillaume Perrier, « Sainte-Sophie fait de la politique », Le Monde, 14 de decembre de 2013.
- ↑ (de) Volker Hoffmann, Der geometrische Entwurf der Hagia Sophia in Istanbul: Bilder einer Ausstellung, Peter Lang, 2005, p. 16.
- ↑ (en) Nadine Schibille, Hagia Sophia and the Byzantine Aesthetic Experience, Ashgate Publishing Limited, 2014, p. 53.
- ↑ (it) Silvia Ronchey e Tommaso Braccini, Il romanzo di Costantinopoli. Guida letteraria alla Roma d'Oriente, Turin, Einaudi, 2010, p. 157.
- ↑ (en) Natalia Teteriatnikov, Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul: The Fossati restoration and the work of the Byzantine Institute, Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University, 1998, p. 17.
- ↑ Aquelei destruccions se concentrèron sus lei mosaïcas figurativas.
- ↑ (en) Sadan Gökovali, Istanbul, Istambol, Ticaret Matbaacilik T.A.Ş, p. 27.
- ↑ (en) Neil Wilson, Discover Turkey, Berlitz Pub, 1995, p. 90.
- ↑ (en) Talip Mert, « Archival Evidence on the Commissioning of Architectural Calligraphy in the Ottoman Empire », dins Mohammad Gharipour e İrvin Cemil Schick (dir.), Calligraphy and Architecture in the Muslim World, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2013, pp. 230-252.